Մաստոդոնտներ
| Մաստոնդոնտ | |
|---|---|
 | |
| Անվան բնօրինակ | Мастодо́нты |
| Տեսակ | Chordata |
| Սեռ | † մաստոդոններ |
| Քաշ | արու՝ 4,5 տոննա |
| Բարձրութուն | 2,3-2,8մ |
 Mammut Վիքիպահեստում | |
Մաստոդոնտներ (լատին․՝ Mammut, syn. Mastodon-ից հուն․՝ μαστός — խուլ и ὀδούς — ատամ) — Mammutidae ընտանիքի երրորդական և չորրորդական շրջանների անհետացած հսկա կենդանիների ցեղ։
Ըստ պալեոգենետիկների՝ մաստոդոններն առանձնացել են փղերի նախնիներից մոտավորապես 30-20 միլիոն տարի առաջ[1][2]:. Սեռի վերջին ներկայացուցիչները (ամերիկյան մաստոդոն տեսակը) Հյուսիսային Ամերիկայում անհետացել են 11000 տարի առաջ։
Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Արտաքին տեսքով մաստոդոնները նման էին փղերին, հասնում էին նույն չափի, ունեին նույն հինգ մատով վերջույթները, բունը և ենթադրվում է, որ վարում էին նույն կենսակերպը[3]:. Միակ էական տարբերությունը մաստոդոնի ատամներն են։. Մշտական ատամները, որոնցից ծնոտի յուրաքանչյուր կեսում կային 2-ից 4-ը, չափերով ավելի փոքր էին, քան փղերինը, և ծածկված էին լայն լայնակի պալարներով, որոնք նման էին պապիլաների (այստեղից էլ՝ Մաստոդոն անվանումը՝ քերծող ատամ)[4][5]. Փղերի նման, մաստոդոնի կտրիչները վերածվել են հսկայական ժանիքների՝ առաջ ցցված և որոշ չափով շեղված․ բացի վերին ծնոտի երկու ժանիքներից, շատ տեսակների մեջ ստորին ծնոտից դուրս են ցցվել երկու փոքր ժանիքներ[3]. Մամոնտների համեմատ մաստոդոններն ունեին կարճ ոտքեր և երկար մարմին[6].
Ամերիկյան մաստոդոնների բարձրությունը միջինում 2,3 մ է:Արուները կարող էին հասնել 2,8 մ-ի և կշռել մոտ 4,5 տոննա[7].
Ելնելով տուբերկուլյոզների տեղակայությունից և բնույթից և մոլարների ընդհանուր ձևից՝ ներկայումս առանձնանում են մաստոդոնների մինչև 50 տեսակ։ Մաստոդոնների բրածո մնացորդները շատ են Եվրոպայի, Հյուսիսային Աֆրիկայի, Հարավային Ասիայի, Հյուսիսային և Հարավային Ամերիկայի վերին երրորդական ավանդներ հանքավայրերում և արդեն հայտնի էին միջնադարում, բայց հետո վերագրվում էին հսկաներին։ Վիրաբույժ Մասուրյեն նկարագրում է մաստոդոնների քարացած ոսկորները, որոնք հայտնաբերվել են Ռոն գետի հովտում 1613 թվականին՝ որպես Ցիմբրի թագավոր Տևտոբոխուսի մնացորդներ։ Բացի առանձին ոսկորներից և ատամներից, մաստոդոնների մի քանի ամբողջական կմախքներ են հայտնաբերվել Իտալիայում, Ֆրանսիայում և Հյուսիսային Ամերիկայում, ինչը հնարավորություն է տվել ուսումնասիրել սեռի ներկայացուցիչների կազմակերպումը։ Եվրոպայում, Ասիայում և Աֆրիկայում մաստոդոնը հայտնվեց միջին միոցենում և ոչնչացավ երրորդական շրջանի վերջում։ Ամերիկայում այն հայտնվեց ավելի ուշ և գոյություն ունեցավ պլեյստոցենի վերջում՝ նախապատմական մարդու հետ միաժամանակ։ Հետևաբար, ենթադրվում է, որ մաստոդոնը Ամերիկա է տեղափոխվել Ասիայից՝ իշմուսի երկայնքով, որը ժամանակին կապում էր աշխարհի այս երկու այժմ առանձնացված մասերը[3]։
Հոմանիշ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սեռի հոմանիշը ներառում է հետևյալ անունները.
- Mastodon Cuvier, 1817
- Tetracaulodon Godman, 1830
- Missourium Koch, 1840
- Leviathan Koch, 1841 emend. Koch, 1843
- Pliomastodon Osborn, 1926
Տեսակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որոշ տեսակներ.
- Mammut americanum (Kerr, 1792) —ամերիկյան մաստոդոն
- Mammut cosoensis Schultz, 1937
- Mammut matthewi Osborn, 1921
- Mammut raki Frick, 1933
Տերմինի օգտագործումը որպես փոխաբերություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
20-րդ դարում խոսակցական ռուսերենում հաստատվեց «մաստոդոն» բառի օգտագործումը՝ մեծ չափերի և դաժան արտաքինով անշնորհք մարդուն անվանելու համար[8]։ Շախմատային կոմպոզիցիայում՝ խնդիր (ավելի հաճախ՝ էտյուդ) 24 և ավելի խաղաքարերի քանակով։ Ա. Ա. Գրոմիկոն իր «Հիշարժան» գրքում օգտագործում է «քաղաքական մաստոդոններ» արտահայտությունը (նշանակում է՝ վաղուց անցյալ դարաշրջանի ներկայացուցիչներ) Կերենսկուն և Պիտիրիմ Սորոկինին դիմելու համար։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Впервые восстановлены полные геномы живых и вымерших слонов». Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 3-ին.
- ↑ A comprehensive genomic history of extinct and living elephants Արխիվացված 2018-03-05 Wayback Machine, 2018
- ↑ 3,0 3,1 3,2 «Мастодонт». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ mastodon Արխիվացված 2013-11-11 Wayback Machine Online Etymology Dictionary Retrieved 10 November 2012
- ↑ mastodon Արխիվացված 2013-11-11 Wayback Machine Merriam-Webster Retrieved 30 June 2012
- ↑ Lange, I.M. Ice Age Mammals of North America: A Guide to the Big, the Hairy, and the Bizarre. — illustrated. — Կաղապար:Нп3, 2002. — С. 166—168. — ISBN 0878424032(չաշխատող հղում)
- ↑ Woodman, N. The Overmyer Mastodon (Mammut americanum) from Fulton County, Indiana(անգլ.) // Կաղապար:Нп3 : journal. — University of Notre Dame, 2008. — Т. 159. — № 1. — С. 125—146.
- ↑ Мастодонт // Большой словарь иностранных слов. — ИДДК, 2007.