Մասնակից:ArmKingdom/Ավազարկղ2

ArmKingdom/Ավազարկղ2
Մոնղոլական կայսրության Մեծ Խան
Իշխանություն	գարուն 1206 – օգոստոսի 25, 1227 (ավելի քան 20 տարի)
Թագադրում	գարուն 1206 թ., Մոնղոլիա
Լրիվ անուն	Չինգիզ խան Մոնղոլական կիրլիցա այբուբեն։ Чингис Хаан Չինգիզ խագան Մոնղոլական այբուբեն (աջ)։ Չինգիս խագան Անունը ծնվելիս: Temujin, մոնղ.՝ Тэмүжин Թեմուջին
Տիտղոսներ	Խան, Խագան
Ազգություն	մոնղոլ
Հաջորդող	Ուգեդեյ խան
Հայր	Էսուգեյ
Մայր	Օելուն

Չինգիզ խան (ապրիլի 16, 1162, Դելյուն-Բոլդոկ, Մոնղոլիա - օգոստոսի 25, 1227, Yinchuan, Չինաստան), , ծննդյան անունը՝ Թեմուջին։ Ծնվել է Բահաթուր (քաջազուն) Եսուգեյի ընտանիքում։ Աշխարհի ամենաերկար գոյատևած, ամենամեծ՝ Մոնղոլական կայսրության հիմնադիրը։ Մոտ 1170 թվականին՝ հոր մահից հետո, քայքայվել է վերջինիս ստեղծած ցեղային միությունը։ 1175–1205 թվականներին մերկիտների, կիրայիտների, նայմանների, թաթարների դեմ տևական պայքարից հետո Չինգիզ խանին հաջողվել է Մոնղոլական տափաստանի քոչվոր ցեղերին միավորել իր իշխանության տակ։

Պատմություն

1186 թվաականին նա արդեն ուներ իր ուլուսը (կալվածք) և 3 թուման (30 հզ.) զորք։ 1196 թվականին Չինգիզ խանը մասնակցել է թաթարների դեմ պայքարին, որի համար ստացել է Ջաութհուրի (ռազմական կոմիսար) տիտղոսը։ 1203 թվականին գրավել է Մոնղոլիայի արևելյան շրջանները։ 1206 թվականին մոնղոլական ավագանու ղուռուլթայում (համաժողով) հռչակվել է մոնղոլական և թաթարական ցեղերի մեծ խան և ստացել Չինգիզ (ուժեղ, հզոր տիրակալ) տիտղոսը։ Նույն թվականին սովորութային իրավունքի փոխարեն հրապարակել է մոնղոլների քաղաքացիական և զինվորական իրավունքների ժողովածու՝ Յասա։ Չինգիզ խանը հաստատուն իրավակարգի և ամուր պետության կողմնակից էր։ Նրա օրոք հողը դարձել էր պետության սեփականությունը, զգալի հողատարածքներ՝ իբրև բաժնեկալվածք, շնորհվել են նրա ազգականներին և համակիր ավատատերերին՝ նոյոններին։ Նայմաններին նվաճելով՝ ծանոթացել է նրանց իշխանության տակ գտնվող ույղուրների գրին, վերջիններիս դարձրել է մոնղոլական պետության առաջին պաշտոնյաներ և ուսուցիչներ, իսկ մոնղոլ երիտասարդներին, այդ թվում՝ իր որդիներին, կարգադրել է սովորել ույղուրների լեզուն ու գիրը։

1207–1211 թվականներին Չինգիզ խանը նվաճել է Սիբիրը և Արևելյան Թուրքեստանը, 1215 թվականին գրավել է չինական Ցզին պետության մայրաքաղաք Յենպինը (Պեկին)։ 1220 թվականին հիմնադրել է Կարակորումը (1235 թվականից՝ մայրաքաղաք)։

1218–1223 թվականներին Չինգիզ խանի զորքերը նվաճել են Խորեզմի պետությունը։ 1220 թվականին Ջեբե և Սուբեդեյ զորավարների գլխավորությամբ 30000-անոց բանակ է ուղարկել Ասիայի արևմուտք, որն Իրանի տարածքով մտել է Այսրկովկաս, ջախջախել ալաններին ու ղփչաղներին։ Հաղթել է նաև Վրաց թագավոր Գեորգի Լաշայի և ամիրսպասալար Իվանե Զաքարյանի գլխավորած վրաց-հայկական միացյալ բանակին։ 1223 թվականին Չինգիս խանը գրավել է Ղրիմի Սուրոժ քաղաքը, Կալկա գետի մոտ ջախջախել ռուս-ղփչաղական միացյալ բանակը, ապա պարտվելով կամա-վոլգյան բուլղարներից՝ վերադարձել է Մոնղոլիա։

1226 թվականին Չինգիզ խանը նոր արշավանք է ձեռնարկել Թանգուտյան պետության դեմ, հասել մինչև մայրաքաղաք Չժունսինայի պարիսպները, սակայն այնտեղ մահացել է։ Չինգիս խանի պետությունը մինչ այդ ստեղծված տերություններից ամենամեծն էր։ Նրա մահից հետո լայնածավալ պետությունը բաժանվել է իր ժառանգների միջև։ Չինգիզ Խանի կյանքին և գործունեությանն է նվիրված Վասիլի Յանի ,,Չինգիզ խան՛՛ վեպը։ Վեպը գրականության բնագավառում 1942 թ. արժանացել է ,,Ստալինյան՛՛ մրցանակի։ Հայերեն լույս է տեսել 1943 թ. Ստեփան Զորյանի թարգմանությամբ։

Տոհմածառը

Համաձայն «Մոնղոլների գաղտնի լեգենդը»-ի, Չինգիզ խանի նախնին Բորթե-Չինո-ն էր, ով հարազատացավ Գոա-Մարալի հետ և բնակություն հաստատեց Քենթեյ (Կենտրոնական-Արևելյան Մոնղոլիա) ) Բուրխան-Խալդուն լեռան մոտակայքում: Ըստ Ռաշիդ ադ Դինի ենթադրության, այս իրադարձությունը տեղի է ունեցել VIII դարի կեսին. Բորտե-Չինոյից 2 ից 9 սերունդ ծնվել են Բաթա-Ցագաան, Թամաչին, Հորիչարը, Ուուջիմ Բուրալը, Սալի-Հաջաուն, Էկե Նյուդեն, Սիմ-Սոչին, Խարչուն:

10-րդ ճյուղում ծնվել է Բորջիգիդայ-Մերգենը, որն ամուսնացել է Մոնղոլջին-գոաի հետ: Նրանցից, 11-րդ ճյուղում, ընտանեկան տոհմը շարունակել է Բորոչին-գոաի հետ ամուսնացած Թորոկոլգին-Բոգատիրը, նրանցից ծնվել են Դոբուն-Մերգենը և Դուվա-Սոհորը: Դոբուն-Մերգենի կինը դարձավ Ալան-գոան էր ՝ Հորիլարդայ-Մերգանի դուստրը ՝ իր երրորդ կին՝ Բարգուժին-գոաից: Այսպիսով, Չինգիզ խանի տատը Խորի-Թումաթներից է, Բուրյաթի ճյուղերից մեկը: (Մոնղոլների գաղտնի լեգենդը. § 8. Ռաշիդ ադ Դին. T. 1. Գիրք 2. էջ 10)

Ամուսնու մահից հետո ծնված Ալան-գոայի երեք կրտսեր որդիները համարվում էին նիրուն մոնղոլների նախնիները («իրականում մոնղոլները»): Հինգերորդից որդուց՝ Բոդոնչարից, ծագեցին՝ Բորժիգինիննեը:

Կենսագրություն

Ծնունդ և երիտասարդություն

Օնոն գետը աշնանը. Վայրը, որտեղ ծնվել և մեծացել է Չինգիզ խանը

Թիմուջինը ծնվել է Դելյուն-Բոլդոկում Օնոն գետի ափին Եսուգեյի ընտանիքում, որը Բորջիգան տոհմից էր և նրա կնոջ Օելունից, որը օլխոնուտ տոհմից էր,և ում Եսուգեյը խլել էր մերկիտ Եկե-Չիլեդուից. Տղային անվանակոչել էին թաթարների ցեղապետ Թիմուջին Ուգեի պատվին, ում գերեվարել էր Եսուգեյը տղայի ծնվելու նախօրեին։

Մոնղոլական ցեղերը Լյաո թագավորության օրոք (907—1125)

Թեմուջինի ծննդյան տարին մնում է անորոշ, քանի որ հիմնական աղբյուրները նշում են տարբեր ամսաթվերի մասին: Ըստ Չինգիզ Խանի միակ կյանքի աղբյուրի «Մեն դա բեյ լու» (1221), և ըստ Ռաշիդ ադ-Դինի հաշվարկների, որը նրա կողմից արվել է ՝ հիմնվելով մոնղոլական խաների արխիվներից իրական փաստաթղթերի հիման վրա, Թեմուջինը ծնվել է 1155 թվականին։ «Յուան դինաստիայի պատմությունը» չի նշում ծննդյան ճշգրիտ ամսաթիվը, այլ միայն նշում է խանի կյանքի տևողությունը՝ «66 տարի» (հաշվի առնելով պտղի կյանքի պայմանական տարին, հաշվի առնելով կյանքի տևողությունը հաշվարկելու չինական և մոնղոլական ավանդույթները, և հաշվի առնելով այն փաստը, որ կյանքի հաջորդ տարվա «հաշվեհարդարը» տեղի է ունեցել միաժամանակ բոլոր մոնղոլների շրջանում ՝ Արևելյան Նոր տարվա տոնակատարության հետ, այսինքն ՝ այն իսկապես ավելի հավանական էր մոտ 65 տարեկան), որը, հաշվելով նրա մահվան հայտնի օրվանից, տալիս է իր ծննդյան ամսաթիվը 1162 թվական։ Այնուամենայնիվ, այս ամսաթիվը չի ամրապնդվում 13-րդ դարի մոնղոլա-չինական կոնցելարիայի ավելի վաղ վավերական փաստաթղթերից: Մի շարք գիտնականներ (օրինակ ՝ Պելիո, կամ Վերնադսկի, Գեորգի Վլադիմիրովիչ) նշում են 1167 թվական, բայց այս ամսաթիվը շարունակում է մնալ քննադատության ամենախոցելի վարկածը։ Նորածին երեխան իր ափի մեջ արյուն էր հավաքում, ինչը նախանշում էր նրա աշխարհի տիրակալ դառնալու փառավոր ապագան:

Երբ որդին 9 տարեկան էր, Եսուգեյ-բահատուրը նրան նշանեց Բորտեի հետ՝ անգիրատի կլանից 10-ամյա աղջիկ: Որդուն թողնելով հարսնացուի ընտանիքում մինչև հասուն տարիքը, որպեսզի նրանք ավելի լավ ճանաչեն իրար, նա գնաց տուն: Ըստ «Մոնղոլների գաղտնի լեգենդ»- ի ՝ վերադառնալու ճանապարհին Եսուգեյը լողացել է թաթարների կանգառի վայրում, որտեղ նա թունավորվել է: Վերադառնալով հարզատ ցեղի մոտ՝ նա հիվանդացավ և մահացավ երեք օր անց:

Թեմուջինի հոր մահից հետո նրա հետևորդները թողեցին այրիներին (Եսուգեյը ուներ 2 կին) և Եսուգեյիի որդիներին (Թեմուջինը, նրա եղբայրները՝ Ջոչի-Խասարը, Խաչիունը, Տեմուգեն, քույրը Թեմուլուն և իր երկրորդ կնոջ որդիներից Բեկտերին և Բելգուտեին). Տայչիուտ ցեղի ղեկավարը ընտանիքը դուրս հանեց իրենց տներից ՝ գողանալով նրանց բոլոր անասունները: Մի քանի տարի երեխաների հետ այրիները ապրում էին լիակատար աղքատության մեջ, թափառում էին տափաստաններում, արմատներ ու ձուկ ուտում: Նույնիսկ ամռանը ընտանիքը կիսով չափ սով էր ապրում՝ ձմռանը կերակուր պատրաստելով:

Տայչիուտների առաջնորդ Տառգուտայ-Կիրւլտուխը (Թեմուջինի հեռավոր ազգական), որը իրեն հռչակեց Եսուգեյի կողմից ժամանակին գրաված հողերի ինքնիշխան, վախենալով աճող մրցակցի վրեժխնդրությունից, սկսեց հետապնդել Թեմուջինին: Մի անգամ զինված ջոկատը հարձակվեց Եսուգեյի ընտանիքի ճամբարի վրա: Թեմուջինը կարողացավ փախչել, բայց նրան հետապնդեցին և գերեվարեցին: Նրանք նրա վրա դրեցին մի բլոկ `պարանոցի համար բացված երկու փայտե տախտակ, որոնք միասին կապված էին: Դա տագնապալի պատիժ էր։ Մարդը ինքն էլ չէր կարող ուտել, խմել, ոչ էլ նունիսկ իր դեմքին նստած ճանճերին քշել:

Մի գիշեր նա գտավ փախչելու հնար և թաքնվել փոքրիկ լճի մեջ՝ բլոկով սուզվելով ջրի մեջ և ջրի երես հանելով մեկ քթանցք: Տայչիուտները նրան որոնեցին այս վայրում, բայց չկարողացան գտնել: Նրան նկատել էր Սորգան-Շիրա Սուլդուս ցեղից մի գյուղացի բանվոր, որը նրանց մեջ էր, բայց չի դավաճանել Թեմուջինին: Մի քանի անգամ նա անցավ փախստականի մոտով՝ հանգստացնելով նրան, իսկ մյուսների համար ՝ ձևացնելով, որ փնտրում է իրեն: Երբ գիշերային որոնումները ավարտվեցին, Թեմուջինը դուրս եկավ ջրից և մտավ Սորգան-Շիրայի տուն ՝ հույս ունենալով, որ նա, մեկ անգամ խնայելով, կօգնի և ավելին: Այնուամենայնիվ, Սորգան-Շիրան չցանկացավ իրեն պատսպարել և պատրաստվում էր հեռացնել Թեմուջինին, երբ հանկարծ Սորգանի որդիները պաշտպանեցին փախստականին, որն այդ ժամանակ թաքնված էր բամբակում գտնվող սայլի մեջ: Երբ հնարավոր դարձավ Թեմուջինին տուն ուղարկելը, Սորգան-Շիրան նրան նստեցրեց ձիու վրա,զենք և հագուստ տվեց ու ճանապարհեց նրան (հետագայում այս ընտանիքին կայսրությունում արտոնյալ պաշտոն տրվեց, իսկ Սորգան-Շիրայի որդին ՝ Չիլաուն, դարձավ Չինգիզ Խանի չորս նուկերներից մեկը): Որոշ ժամանակ անց Թեմուջինը գտավ իր ընտանիքին: Բորժիգիններն անմիջապես գաղթեցին մեկ այլ վայր, և տայչուտները չկարողացան գտնել նրանց: 11 տարեկան հասակում Թեմուջինը ընկերություն արեց ջադարան ցեղից ազնվական ծագում ունեցող հասակակցի հետ՝ Ջամուկա, որը հետագայում դարձավ այս ցեղի առաջնորդը: Նրա հետ, մանկության տարիներին, Թեմուջինը երկու անգամ եղբայրացել է:

Մի քանի տարի անց, Թիմուջինը ամուսնացավ իր նշանած Բորտեի հետ (այս ժամանակահատվածում Թեմուջինի մոտ ծառայության է անցնում Բորչուն,որը ևս դառնում է չորս մերձավոր միջուկներից մեկը): Բորտեի օժիտը շքեղ մորթուց վերարկու էր: Թեմուջինը շուտով գնաց դեպի այն ժամանակվա տափաստանային առաջնորդներից ամենահզորի՝ Վան Տոորիլի մոտ, ով Կերեիտ ցեղի խանն էր: Տոորիլը Թեմուջինի հոր եղբայրն էր (anda), և նա կարողացավ վաստակել Կերեիտացիների առաջնորդի աջակցությունը ՝ հիշեցնելով այս բարեկամությունը և նվեր մատուցեց Բորտեի մորթյա վերարկուն: Տոորիլ Խանից Թեմուջինի վերադառնալուց հետո դարբին Ջարչիուդայը նրան տվեց իր որդուն՝ Ջելմեյին, որը դարձավ Թեմուջինի հրամանատարներից մեկը:

Տափաստանային ազդեցության համար պայքարը

Տոորիլ Խանի աջակցությամբ Թեմուջինի ուժգնությունը սկսեց աստիճանաբար աճել: Նրա շուրջ հավաքվեցին նուկերները։ նա գրոհեց հարևաններին ՝ բազմապատկելով իր ունեցվածքն ու նախիրները: Նա տարբերվում էր մնացած նվաճողներից այն փաստով, որ մարտերի ժամանակ նա փորձում էր հնարավորինս շատ մարդ խնայել հակառակորդի մարդկանցից, որպեսզի հետագայում նրանց իր մոտ ծառայության ներգրավի:

Թեմուջինի առաջին լուրջ հակառակորդները մերկիտներն էին, որոնք գործում էին տայչուտների հետ դաշինով: Թեմուջինի բացակայության ժամանակ նրանք հարձակվեցին Բորգիգինովի ճամբարի վրա և առևանգեցին Բորտեին (ենթադրաբար, նա արդեն հղի էր և սպասում էր իր առաջին որդուն ՝ Ջուչի) և Եսուգեյի երկրորդ կնոջը `Սոչիխելին, Բելգուտեի մորը: 1184 թվականին (ըստ մոտավոր հաշվարկների, հիմնվելով ՈՒգեդեյի ծննդյան ամսաթվի վրա, Թեմուջինը Տոորիլ խանի և նրա կերետիսների օգնությամբ, ինչպես նաև Ջամուկայի՝ ջաջիրատների տոհմից (հրավիրված է Թեմուջինի կողմից Տոորիլ Խանի պնդմամբ), հաղթեց մերկիտներին իր կյանքի առաջին ճակատամարտում Չիկոյ և Խիլոկ գետերի միախառնման հատվածում,ներկայիս Բուրյատիա տարածքում և վերադարձրեց Բորտեին: Բելգուտեի մայրը ՝ Սոչիելը, հրաժարվեց վերադառնալ:

Հաղթանակից հետո Տոորիլ խանը գնաց իր հորդան, իսկ Թեմուջինն ու Ջամուկան մնացին միասին ապրելու նույն հորդայում, որտեղ նրանք կրկին եղբայրության դաշինք կնքեցին՝ փոխանակելով ոսկե գոտիներ և ձիեր: Որոշ ժամանակ անց (վեց ամիսից մեկուկես տարի) նրանք ցրվեցին, և Ջամուկայի մարդկանցից շատերը միացան Թեմուջինին (դա Թեմուջինի նկատմամբ Ջամոիկայի թշնամանքի պատճառներից մեկն էր): Առանձնացված ՝ Թեմուջինը սկսեց կառուցել իր խուլը ՝ ստեղծելով հորդայի կառավարման համակարգ: Առաջին երկու նուկերները `Բորչուն և Ջելմեն, դարձան Խանի շտաբի ավագներ, Սուբեդեյ բոգատիրը՝ Չինգիզ խանի զորքերի ապագա հրամանատարը , ստացավ հրամանատարական պաշտոն: Նույն ժամանակահատվածում ծնվեց Թեմուջինի երկրորդ որդին՝ Չագատայը(նրա ծննդյան ճշգրիտ ամսաթիվը հայտնի չէ) և երրորդ որդին Ուգեդեյը (հոկտեմբեր 1186 թվական): Թեմուջինը ստեղծեց իր առաջին փոքրիկ Ուլուսը 1186 թվականին (1189/90 նույնպես հավանական է) և ուներ 30,000 մարդուց բաղկացած զորք:

Ջամուկան իր Թեմոըջինի հետ բաց վեճ էր փնտրում: Պատճառն այն էր, որ Ջամուկայի կրտսեր եղբայրը՝ Թայխարը, մահացավ Թեմուջինի տարածքում ձիերի նախիր գողանալու փորձի ժամանակ: Վրեժի պատրվակով Ջամուկան իր բանակով հարձակվեց Թեմուջինի վրա: Ճակատամարտը տեղի է ունեցել Գուլեգու լեռների հարևանությամբ ՝ Սենգուր գետի հոսանքի և Օնոնի վերին հունի միջև: Այս առաջին խոշոր ճակատամարտում (ըստ հիմնական աղբյուրի ՝ «Մոնղոլների գաղտնի լեգենդը»), Թեմուջինը պարտվեց։

Ջամուկայից կրած պարտությունից հետո Թեմուջինի առաջին խոշոր ռազմական նախաձեռնությունը թաթարների դեմ պատերազմն էր Տոորիլ խանի հետ միասին: Այդ ժամանակ թաթարները հազիվ թե հետ մղեին Ցին դինաստիաի (1115-1234) գրոհները, որոնք իրենց տիրապետության տակ էին: Տոորիլ խանի և Թեմուջինի համատեղ ուժերը, միանալով Ցինի ուժերին, հարձակվեցին թաթարների վրա: Ճակատամարտը տեղի է ունեցել 1196 թվականին: Նրանք մի շարք հզոր հարվածներ հասցրեցին թաթարներին և գրավեցին հարուստ ավար: Ցինի կառավարությունը՝ ի պատիվ թաթարների կրած պարտության, տափաստանային առաջնորդներին բարձր տիտղոսներ շնորհեց: Թեմուջինը ստացավ «Ջաուտխուրի» (զինկոմիսար) տիտղոսը, իսկ Տոորիլը ՝ «Վան» (իշխան), և այդ ժամանակվանից նա հայտնի դարձավ որպես Վան խան: Թեմուջինը դարձավ Վան խանի վասալը, ում Ցինը տեսնում էր Արևելյան Մոնղոլիայի ավելի հզոր կառավարիչ, քան Վան խանին։

1197 - 1198 թվականներին Վան խանը առանց Թեմուջինի արշավեց մերկիտների դեմ, թալանեց և ոչինչ չտվեց իր «որդի» անվանակոչած և վասալ Թեմուջինին: 1198-ից հետո, երբ Ցինը ջախջախեց կունգիրատներին և այլ ցեղերի, Ցինի ազդեցությունը արևելյան Մոնղոլիայի վրա սկսեց թուլանալ, ինչը Թեմուջինին թույլ տվեց տիրանալ Մոնղոլիայի արևելյան շրջաններին: Այս պահին Ինանաչ խանը մահանում է, և նայմանական թագավորությունը բաժանվում է երկու ուլուսի՝ գլխավորությամբ Բույուրուկ խանի Ալթայում և Տայան խանի Սև Իրտիշում։ 1199 թվականին Թեմուջինը, Վան խանի և Ջամուկայի հետ միասին, համատեղ ուժերով հարձակվեցին Բույուրուկ խանի վրա, և նրան պարտության մատնեցին: Տուն վերադառնալուն պես ՝ նայմանների ջոկատը խոչընդոտեց ճանապարհը: Ճակատամարտը որոշվեց անցկացնել առավոտյան, բայց գիշերը Վան խանը և Ջամուկան անհետացան ՝ Թեմուջինին մենակ թողնելով այն հույսով, որ նեյմանները կոչնչացնեն նրան: Բայց առավոտյան Թեմուջինը իմացավ այդ մասին և նահանջեց ՝ առանց պատերազմելու: Նայմանները սկսեցին հետապնդել ոչ թե Թեմուջինին, այլ Վան խանին: Կերեիտները ծանր կռվի մեջ մտան նայմաների հետ, և մահվան վտանգի տակ՝ Վան խանը սուրհանդակներ ուղարկեց Թեմուջին՝ օգնություն խնդրելով: Թեմուջինը ուղարկեց իր նուկերներին, որոնց մեջ մարտում մառանձնացել էին Բորչուն, Մուհալին,Բորոչուլը և Չիլաուն: Իր փրկության համար, Վան խանը մահից հետո իր ուլուսը ժառանգեց Թեմուջինին։

Վան խանի և Թեմուջինի համատեղ արշավը ընդդեմ տայջիուտների

1200 թվականին Վան Խանը և Թեմուջինը համատեղ արշավ են իրականացրել ընդդեմ տայջիուտների: Տայջիուտներին օգնության հասան մերկիտները: Այս ճակատամարտում Թեմուջինը վիրավորվեց նետով, որից հետո Ջելմեն հաջորդ ամբողջ գիշեր նրան խնամեց: Առավոտյան տայջիուտները փախան՝ շատ մարդկանց հետևից թողնելով: Նրանց թվում էր Սորգան-Շիրան, որը ժամանակին փրկել էր Թեմուջինին,լինելով լավ հրաձիգ նա նաև խոստովանեց, որ ինքն է նետահարել Թեմուջինին։ Նրան ընդունեցին Թեմուջինի բանակ և տվեցին Ջեբե մականունը: Տայջիուտներին սկսեցին հետապնդել: Շատերը, այդ թվում ՝ տայջիուտների ղեկավարները սպանվեցին, ոմանք հանձնվեցին ծառայության: Սա Թեմուջինի նվաճած առաջին խոշոր հաղթանակն էր:

1201 թվականին որոշ մոնղոլական ուժեր (ներառյալ թաթարները (էթնոնիմի պատմություն), տայիջուտները, մերկիտները, օյրատները և այլ ցեղեր)) որոշեցին միավորվել պայքարի մեջ ընդդեմ Թեմուջինի: Նրանք հավատարմության երդում տվեցին Ջամուկային և գահ բարձրացրին` «գուրխան» տիտղոսով: Այս մասին իմանալուց հետո Թեմուջինը կապվեց Վան խանի հետ, որն անմիջապես ոտքի հանեց բանակը և միացավ Թեմուջինին:

Արշավանք ընդդեմ թաթարների

1202 թվականին Թեմուջինը ինքնուրույն արշավեց թաթարների դեմ: Այս արշավանքից առաջ նա տվեց հրաման, համաձայն որի՝ մահապատժի սպառնալիքի ներքո խստիվ արգելվում էր ճակատամարտի ընթացքում գրավել ավարը և առանց հրամանի հետապնդել թշնամուն. Պետերը պետք է զավթված ունեցվածքը բաժանեին զինվորների միջև միայն ճակատամարտի վերջում: Չնայած հրամանին ՝ Թեմուջինի հարազատները `Ալտան-Ջիուն, Դարիտայ-ոտչիգին և Խուչարը չհնազանդվեցին և գրավեցին ավարներ մինչև կռվի ավարտը: Ավելի ուշ, զայրացած Թեմուջինը ջոկատ ուղարկեց նրանց Ջեբե և Խուբիլայ հրամանատարների առաջնորդությամբ՝ հրամայելով նրանցից խլել թալանը.

Կատաղի մարտը ավարտվեց հաղթանակով, և մարտից հետո Թեմուջինի հավաքած խորհրդում որոշվեց ոչնչացնել բոլոր թաթարներին, բացառությամբ սայլի տակ գտնվող երեխաների, որպես վրեժխնդրություն նրանց կողմից սպանված մոնղոլների նախնիների համար (մասնավորապես ՝ Թեմուջինի հայրիկի համար): Սակայն Թեմուջին եղբայրը՝ Բելգուեն հրամանի մասին պատմեց թաթար Ցեչեն-Էկեին: Նախազգուշացված թաթարներին հաջողվել է զինվել՝ թրերը թաքցնելով թևերի տակ, իսկ մոնղոլներն իրենք են զգալի կորուստներ կրել ոչնչացման ընթացքում: Դրանից հետո Բելգուտեին արգելվեց շարունակել հաճախել ընտանեկան խորհուրդներ այ արարքի համար։

Խարախալջիտ-Էլետի ճակատամարտը և կերեիտների ուլուսի անկումը

1203 թվականին գարնան Խառախալջիտ-Էլետի մոտակայքում տեղի ունեցավ մարտ Թեմուջինի և Ջամուկայի ու Վան խանի համակցված զորքերի միջև (չնայած Վան Խանը պատերազմ չէր ցանկանում Թեմուջինի հետ, բայց նրա որդին համոզեց նրան՝ Նիլխա-Սանգումը, որը ատում էր Թեմուջինին, քանի որ Վան խանը նախապատվությունը տվեց Թեմուջինին և պատրաստվում էր գահը փոխանցել նրան, և Ջամուկան, ով պնդում էր, որ Թեմուջինը բանակցում է նաիման Թայան խանի հետ)։ Այս ճակատամարտում Թեմուջինի ուլուսը խղճուկ կորուստներ ունեցավ: Բայց Վան խանի որդին վիրավորվել էր, ինչի պատճառով կերեացիները լքել են մարտադաշտը: Ժամանակ ձեռք բերելու համար Թեմուջինը սկսեց ուղարկել դիվանագիտական հաղորդագրություններ, որոնց նպատակը Ջամուկային և Վան Խանին բաժանելն էր: Միևնույն ժամանակ, մի շարք ցեղեր, որոնք ոչ մի կողմ չէին մտնում, կոալիցիա կազմեցին ինչպես Վան խանի, այնպես էլ Թեմուջինի դեմ։ Այս մասին իմանալուց հետո Վան Խանը առաջինը հարձակվեց և ջարդեց նրանց, որից հետո նա սկսեց տոնել: Երբ այս մասին տեղեկացրին Թեմուջինին, որոշվեց կայծակնային արագությամբ հարձակվել և զարմացնել թշնամուն: Առանց նույնիսկ գիշերային կանգառներ կատարելու, Թեմուջինի բանակը հասավ կերեիտներին և նրանց ամբողջովին հաղթեց 1203 թվականի աշնանը: Կերեիտների ուլուսը ոչնչացավ: Վան խանին և նրա որդուն հաջողվեց փախչել, բայց ճանապարհին հանդիպելով նաիմաններին Վան խանը սպանվեց: Նիլխա Սանգումը կարողացավ փախչել, բայց հետագայում սպանվեց ուգուրացիների կողմից:

1204 թվականին Կերիացիների անկումով, Ջամուկան մնացած բանակի հետ միացավ Նայմաններին՝ Թեյու խանի ձեռքով Թեմուջինի մահվան հույսով կամ հակառակը: Թայան խանը Թեմուջինի մեջ տեսնում էր մոնղոլական տափաստաններում իշխանության համար պայքարի միակ մրցակիցը: Տեղեկանալով այն մասին, թե ինչ են մտածում նայմանները հարձակման մասին, Թեմուջինը որոշեց արշավանք կազմակերպել Թայան խանի դեմ: Բայց նախքան արշավանքը, նա սկսեց բանակի և ուլուսի հրամանատարության և վերահսկողության վերակազմավորումը: 1204թվականի ամռան սկզբին , Թեմուջինի բանակը`շուրջ 45000 հեծյալ, սկսեց նայմանների դեմ արշավանքը: Թայան խանի բանակը սկզբում նահանջեց՝ Թեմուջինի բանակը ծուղակը գցելու համար, բայց հետո՝ Թայան խանի որդու պնդմամբ՝ Կուչլուկ, մարտի բռնվեցին։ Նայմանները պարտություն կրեցին, միայն փոքրիկ ջոկատով Կուչլուկը կարողացավ փախչել Ալթայ քեռի Բույուրուկի մոտ: Թայան խանը մահացավ, իսկ Ջամուկան անհետացավ նույնիսկ կատաղի պայքարի մեկնարկից առաջ ՝ գիտակցելով, որ նայմանները չեն կարող հաղթել: Նայմանցիների հետ մարտերում առանձնապես առանձնացան Խուբիլայը(հրամանատար), Ջեբեն և Սուբելեյը։

Արշավանք ընդդեմ մերկիտների

Թեմուջինը, զարգացնելով հաջողությունը, հարձակվեց մերկիտների վրա, և մերկիտ ժողովուրդը ծնկի ընկավ: Տոխտոա-բեկին, մերկիտների տիրակալը, փախավ Ալթայ, որտեղ նա միավորվեց Կուչլուկի հետ: 1205 թվականի գարնանը, Թեմուջինի բանակը հարձակվեց Տոխտոա-բեկիի և Կուչլուկի վրա Բուխտարմա գետի շրջակայքում: Մահացավ Տոխտոա-բեկին, և նրա բանակը և նայմանների մեծ մասը, որոնց հետապնդում էին մոնղոլները, խեղդվեցին Իրտիշ գետը հատելիս. Կուչլուկը և նրա մարդիկ փախան Բալխաշ լճի մոտակայք: Այնտեղ Կուչլուկին հաջողվեց հավաքել Նայմանների և կերաիտների խարխլված ջոկատները և դառնալ բավականին նշանակալի քաղաքական գործիչ: Տոխտոա-բեկիի որդիները փախան կիպչակների մոտ՝ իրենց հետ վերցնելով իրենց հոր գլուխը: Սուբեդեյին ուղարկեցին նրանց հետապնդելու:

Նայմանցիների պարտությունից հետո Ջամուկայի մոնղոլների մեծ մասը անցավ Թեմուջինի կողմը: 1205-ի վերջին, Ջամուկային Թեմուջինին հանձնեցին իր իսկ նուկերները՝ հույս ունենալով փրկել իրենց կյանքը, ինչի համար նրանք մահապատժի են ենթարկվել Թեմուջինի կողմից: Թեմուջինը ընկերոջն առաջարկեց լիակատար ներողամտություն և հին բարեկամության նորացում, բայց Ջամուկան հրաժարվեց։ Նա խնդրեց միայն արժանի մահ (առանց արյունահեղության): Նրա ցանկությունը տրվեց. Թեմուջինի զինվորները ջարդեցին Ջամուկայի վիզը:

Գրականություն

• Бичурин И. История первых четырёх ханов из дома Чингисова.//История монголов. — М., 2008.
• Боржигин Г. Н. Эртний эцэг овгод хуу ураг. — М.: Монголия, 2005;
• Владимирцов Б. Я. Общественный строй монголов. Монгольский кочевой феодализм // Владимирцов Б. Я. Работы по истории и этнографии монгольских народов. — М.: Восточная литература, 2002. — ISBN 5-02-018184-6.
• Груссе Рене. Чингисхан: Покоритель Вселенной. — М.: Молодая гвардия, 2008. (серия ЖЗЛ) — ISBN 978-5-235-03133-3
• Гумилев Л. Н. В поисках вымышленного царства. — М., 1993.
• Гумилев Л. Н. Древняя Русь и Великая Степь. — М, 1993.
• Д’Оссон К. От Чингисхана до Тамерлана. — Париж, 1935;
• Крадин Н. Н., Скрынникова Т. Д. Империя Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 2006. — 557 с. — 1200 экз. — ISBN 5-02-018521-3
• Кычанов Е. И. Кешиктены Чингис-хана (о месте гвардии в государствах кочевников) // Mongolica: К 750-летию «Сокровенного сказания». — М.: Наука. Издательская фирма «Восточная литература», 1993. — С. 148—156.
• Кычанов Е. И. Монголо-тангутские войны и гибель государства Си-Ся // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 46—61.
• Кычанов Е. И. Жизнь Темучжина, думавшего покорить мир. Чингис-хан: личность и эпоха. — М.: Издат. фирма «Восточная литература», 1995. — 274 с. — 20 000 экз. — ISBN 5-02-017390-8
• Кычанов Е. И. Великий Чингисхан. — М., 2013.
• Мэн Джон Чингисхан. Жизнь, смерть и воскрешение / Пер. с англ. В. Артемова. — М.: Эксмо, 2006. — 416 с. — 5000 экз. — ISBN 5-699-13936-2
• Петрушевский И. П. Поход монгольских войск в Среднюю Азию в 1219—1224 гг. и его последствия // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977.
• Сандаг Ш. Образование единого монгольского государства и Чингисхан // Татаро-монголы в Азии и Европе : Сборник статей. — М.: Наука, 1977. — С. 23-45.
• Скрынникова Т. Д. Харизма и власть в эпоху Чингис-хана. — М.: Издательская фирма «Восточная литература» РАН, 1997. — 216 с. — 1000 экз. — ISBN 5-02-017987-6
• Султанов Т. И. Чингиз-хан и Чингизиды. Судьба и власть. — М.: АСТ:АСТ МОСКВА, 2006. — 445 с. — (Историческая библиотека). — 5000 экз. — ISBN 5-17-035804-0
• Уэзерфорд, Джек Чингисхан и рождение современного мира / Пер. с англ. Е. Лихтенштейна. — М.-Владимир: АСТ: ВКТ, 2008. — 493 с. — 2000 экз. — ISBN 978-5-17-048486-7, ISBN 978-5-226-00500-8, ISBN 978-5-17-031548-2, ISBN 978-5-226-00501-5
• Хартог, Лео де Чингисхан. Завоеватель мира.. — М.: Олимп: АСТ:Астрель, 2007. — 285 с. — ISBN 978-5-17-042982-0, ISBN 978-5-7390-1901-1, ISBN 978-5-271-16485-9
• Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ, Люкс, 2005. — 560 с. — (Военно-историческая библиотека). — 5 000 экз. — ISBN 5-17-027916-7, ISBN 5-9660-0959-7 (в пер.)
  • О датах жизни Чингисхана
• Юрченко А. Г. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. // Историческая география политического мифа. Образ Чингис-хана в мировой литературе XIII—XV вв. / А. Г. Юрченко. — СПб.: Евразия, 2006. — С. 7-22. — 640 с. — 2 000 экз. — ISBN 5-8071-0203-7 (в пер.)
• Эренджен Хара-Даван Чингис-хан как полководец и его наследие: Культурно-исторический очерк Монгольской империи XII-XIV вв.. — 2-е. — Элиста: Калмыцкое книжное издательство, 1991. — 196 с. — ISBN 5-7539-0191-3

Արտաքին հղումներ

• «Чингисхан». Документальные фильмы.
• Коллекция 200 азиатских портретов Чингисхана

Աղբյուրներ

• Чингисхан // Малый энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона : в 4 т. — СПб., 1907—1909.
• «Чингисхан». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Ата-Мелик Джувейни. Чингисхан. История Завоевателя Мира = Genghis Khan: the history of the world conqueror / Перевод с текста Мирзы Мухаммеда Казвини на английский язык Дж. Э. Бойла, с предисловием и библиографией Д. О. Моргана. Перевод текста с английского на русский язык Е. Е. Харитоновой. — М.: «Издательский Дом МАГИСТР-ПРЕСС», 2004. — 690 с. — 2000 экз. — ISBN 5-89317-201-9
• Монгольский обыденный изборник // Сокровенное сказание. Монгольская хроника 1240 г. ЮАНЬ ЧАО БИ ШИ. / Перевод С. А. Козина. — М.-Л.: Издательство АН СССР, 1941. — Т. I.
• Мэн-да бэй-лу («Полное описание монголо-татар») / Перевод Н. Ц. Мункуева. — М.: Наука, 1975.
• Переводы из «Юань ши» (фрагменты) // Храпачевский Р. П. Военная держава Чингисхана. — М.: АСТ: ЛЮКС, 2005. — С. 432—525. — ISBN 5-17-027916-7.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского Л. А. Хетагурова, редакция и примечания профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 1.
• Рашид ад-Дин. Сборник летописей / Перевод с персидского О. И. Смирновой, редакция профессора А. А. Семенова. — М., Л.: Издательство АН СССР, 1952. — Т. 1, кн. 2.