Մասնակից:Անուշիկ1997/Ավազարկղ2

Գիրը Հին Արևելքում

Գիրը մարդկային հասարակության զարգացման քաղաքակրթական փուլի գլխավոր նվաճումներից է: Այն ծագել է Առաջավոր Ասիայում (Միջագետք և Եգիպտոս), Հնդկաստանում և Չինաստանում նեոլիթյան հեղափոխության ավարտին: Հետագայում պետականությունների ձևավորման և վերելքի հետ կապված`սկսում են ձևավորվել նոր գրային համակարգեր: Գիրը քաղաքակրթության կայացման կարևորագույն բաղադրիչն է, որը ստեղծվեց նեոլիթյան հեղափոխության ավարտական փուլում: Որոշակի պատկերների միջոցով լեզուն և միտքը փոխանցելու առաջին դրսևորումները տեղ են գտել դեռևս նեոլիթյան դարաշրջանից վաղ բրոնզի դար ընկած ժամանակահատվածում, սակայն դրանք համակարգվեցին միայն զարգացած բրոնզեդարյան հասարակությունների կողմից: Հին Արևելքում գոյություն ունեին գրի մի քանի կենտրոններ` Շումեր, Էլամ, Եգիպտոս, Հնդկաստան և Չինաստան: Հարավային Միջագետքում հնագույն գրահամակարգը նախաշումերական պատկերային գիրն էր: Այն ուներ մոտ 2.000 պատկերանշան, որոնց հիմնական մասը գաղափարագրեր են, այսինքն` յուրաքանչյուր պատկեր արտահայտում էր մեկ ամբողջ իմաստ կամ գաղափար: Հանդիպում են նաև հուշող պատկերանշաններ: Առաջին պատկերագիր տեքստերը կազմվել են Ք.ա. մոտ 3200 թ. սահմաններում: Որոշ հնավայրերից հայտնաբերվել են նախաշումերական տեքստերի ամբողջ արխիվներ, իսկ մեզ հասած տեքստերի ընդհանուր քանակը հասնում է ավելի քան 6 հազարի: Շումերական պատկերագիրն ի վիճակի չէր արտահայտելու լեզվի բառերի ողջ հնչյունական կազմը: Այդ իսկ պատճառով Ք.ա. 2700–2500թթ. ընթացքում պատկերային գիրն ապրեց նկատելի բովանդակային և արտաքին փոփոխություններ: Պատկերանշաններն աստիճանաբար պարզեցվեցին, և քանի որ տեքստերը հիմնականում գրում էին հում կավե աղյուսակների վրա եղեգնյա ձողիկներով, որոնք թողնում էին սեպաձև հետք, պարզեցված պատկերանշանային գիրը ստացավ սեպագիր կամ բևեռագիր անվանումը: Նոր գրահամակարգը թեև պահպանեց պատկերագրերի արտահայտած իմաստները, սակայն դրանք սկսեցին կիրառվել նաև միանգամայն նոր իմաստներով: Այժմ արդեն յուրաքանչյուր սեպախումբ գաղափարագիր արժեքից բացի, արտահայտում էր հնչյունական` սովորաբար մի քանի արժեքներ և առանձին հնչյուններ: Նոր սեպագիր գրահամակարգն արդեն թույլ էր տալիս լիարժեք արտահայտել լեզվի հնչյունական կազմը: Ք.ա. III հազարամյակի երկրորդ կեսից շումերերենն աստիճանաբար իր տեղը սկսեց զիջել աքքադերենին և Ք.ա. II հազարամյակի կեսերին դադարեց խոսակցական լեզու լինելուց: Շումերերենը պահպանվեց որպես դպրության լեզու և հարատևեց ընդհուպ մինչև Ք.ա. I դարը: Շումերերենին փոխարինած աքքադերենը դարձավ տիրապետող, ապա և միջազգային լեզու: Պատահական չէ, որ աքքադական սեպագիրն ունեցավ աննախադեպ լայն տարածում` դուրս գալով Միջագետքի սահմաններից:

Այս գրահամակարգն օգտգագործվում էր Ասորիքում, Փոքր Ասիայում, Իրանական բարձրավանդակում, ավելի ուշ` նաև Հայկական լեռնաշխարհում: Աքքադական սեպագիրն ուներ առավել կիրառական 600 սեպանշան, որոնք, ընդհանուր առմամբ, արտահայտում էին շուրջ 3000 վանկ և բառ: Այս գրահամակարգի հիման վրա հետագայում որպես ինքնուրույն դպրոցներ ձևավորվեցին ասորեստանյան, բաբելոնյան, խեթական, խուռիական, էլամական, ուրարտական, հին պարսկական սեպագիր գրահամակարգերը, իսկ Ուգարիտում սեպագրի հիման վրա ստեղծվեց հնչյունային գիր` բաղկացած 31 սեպանշաններից և մեկ բառանջատիչ նշանից: Սեպագիրը բարդ գրահամակարգ էր, պահանջում էր տևական ուսուցում, և գրիչները կամ թարգմանիչները պետք է քաջ տիրապետեին սեպանշանների ողջ բազմիմաստությանը, որպեսզի կարողանային օգտվել գրից: Իսկ սեպագրին տիրապետել կարելի էր սովորելով հատուկ դպրոցներում, որոնք կոչվում էին արձանագրության տներ: Այստեղ, բացի գրից, սովորեցնում էին շումերերեն, աքքադերեն, վայելչագրություն և այլն: Միջագետքյան տարբեր կենտրոններից հայտնաբերվել են հազարավոր տեքստեր ընդգրկող ամբողջ արխիվներ և գրադարաններ:

Հիերոգլիֆային գիր

Եգիպտոսում ստեղծվեց գրային մեկ այլ համակարգ` հիերոգլիֆային գիրը, որի հնագույն օրինակները թվագրվում են Ք.ա. XXXIII դարով: Այն հարատևեց ընդհուպ մինչև Ք.հ. IVդ., երբ արևելահռոմեական կայսրության տարածքում փակվեցին բոլոր հեթանոսական տաճարները, որոնցում դեռևս գոյատևում էին հիերոգլիֆային գրի ավանդույթները: Հին եգիպտական գիրը հնչյունագաղափարագրային համակարգ էր, Ք.ա. II հազարամյակի կեսերին ուներ առավել կիրառական մոտ 700 պատկերանշան, որոնց թիվը հետագայում հասավ ավելի քան 5.000-ի: Գրության մեջ ձայնավորները չէին նշվում, այդ իսկ պատճառով բազում հատուկ անունների և բառերի ճշգրիտ հնչողությունը դեռևս հայտնի չէ: Օրինակ` Արևի աստված Ռայի անունը հնչել է որպես Ռա կամ որպես Ռե: Տեքստերը սովորաբար գրվում էին ձախից աջ, սակայն տարածված էին նաև աջից ձախ կամ վերից վար ուղղությունները: Ճիշտ ընթերցելու համար հարկավոր է հաշվի առնել, թե որ ուղղությամբ են քանդակված պատկերագրերում կիրառվող մարդակերպ կամ կենդանակերպ նշանները: Եթե դրանք նայում են դեպի աջ, ըստ այդմ տեքստը ընթերցվել է աջից ձախ: Պատկերանշաններն ունեն միահնչյուն, երկհնչյուն և եռահնչյուն արժեքներ: Միաժամանակ` միևնույն պատկերանշանը կարող էր ունենալ տարբեր արժեքներ:

Արագագիր գիր

Հիերոգլիֆային գրին զուգահեռ կիրառվում էր եգիպտական արագագիր գիրը, որով գրում էին պապիրուսների վրա թանաքով: Այսպես կոչված` հիերատիկ (քրմական) գիրը արագագրի տարատեսակ էր, որը հիմնականում օգտագործվում էր տաճարներում սրբազան տեքստեր կազմելիս, այստեղից էլ անվանումը: Այն մշտապես կարդացվել է աջից ձախ, գերազանցապես` հորիզոնական տողերով: Ք.ա. VII դ. սկսած` գործածության մեջ մտավ եգիպտական արագագրի մեկ այլ տեսակ` այսպես կոչված դեմոթական(ժողովրդական) գիրը: Այն օգտագործվում էր գերազանցապես վարչական, իրավական կամ տնտեսական փաստաթղթեր կազմելիս և գործածության մեջ մնաց ընդհուպ մինչև բյուզանդական տիրապետության դարաշրջան պահպանվեց որպես դպրության լեզու և հարատևեց ընդհուպ մինչև Ք.ա. I դարը:

Աքքադական սեպագիր

Շումերերենին փոխարինած աքքադերենը դարձավ տիրապետող, ապա և միջազգային լեզու: Պատահական չէ, որ աքքադական սեպագիրն ունեցավ աննախադեպ լայն տարածում` դուրս գալով Միջագետքի սահմաններից: Այս գրահամակարգն օգտգագործվում էր Ասորիքում, Փոքր Ասիայում, Իրանական բարձրավանդակում, ավելի ուշ` նաև Հայկական լեռնաշխարհում: Աքքադական սեպագիրն ուներ առավել կիրառական 600 սեպանշան, որոնք, ընդհանուր առմամբ, արտահայտում էին շուրջ 3000 վանկ և բառ: Այս գրահամակարգի հիման վրա հետագայում որպես ինքնուրույն դպրոցներ ձևավորվեցին ասորեստանյան, բաբելոնյան, խեթական, խուռիական, էլամական, ուրարտական, հին պարսկական սեպագիր գրահամակարգերը, իսկ Ուգարիտում սեպագրի հիման վրա ստեղծվեց հնչյունային գիր` բաղկացած 31 սեպանշաններից և մեկ բառանջատիչ նշանից: Սեպագիրը բարդ գրահամակարգ էր, պահանջում էր տևական ուսուցում, և գրիչները կամ թարգմանիչները պետք է քաջ տիրապետեին սեպանշանների ողջ բազմիմաստությանը, որպեսզի կարողանային օգտվել գրից: Իսկ սեպագրին տիրապետել կարելի էր սովորելով հատուկ դպրոցներում, որոնք կոչվում էին արձանագրության տներ: Այստեղ, բացի գրից, սովորեցնում էին շումերերեն, աքքադերեն, վայելչագրություն և այլն: Միջագետքյան տարբեր կենտրոններից հայտնաբերվել են հազարավոր տեքստեր ընդգրկող ամբողջ արխիվներ և գրադարաններ: Եգիպտոսում ստեղծվեց գրային մեկ այլ համակարգ` հիերոգլիֆային գիրը, որի հնագույն օրինակները թվագրվում են Ք.ա. XXXIII դարով: Այն հարատևեց ընդհուպ մինչև Ք.հ. IVդ., երբ արևելահռոմեական կայսրության տարածքում փակվեցին բոլոր հեթանոսական տաճարները, որոնցում դեռևս գոյատևում էին հիերոգլիֆային գրի ավանդույթները: Շումերերենին փոխարինած աքքադերենը դարձավ տիրապետող, ապա և միջազգային լեզու: Պատահական չէ, որ աքքադական սեպագիրն ունեցավ աննախադեպ լայն տարածում` դուրս գալով Միջագետքի սահմաններից: Այս գրահամակարգն օգտգագործվում էր Ասորիքում, Փոքր Ասիայում, Իրանական բարձրավանդակում, ավելի ուշ` նաև Հայկական լեռնաշխարհում: Աքքադական սեպագիրն ուներ առավել կիրառական 600 սեպանշան, որոնք, ընդհանուր առմամբ, արտահայտում էին շուրջ 3000 վանկ և բառ: Այս գրահամակարգի հիման վրա հետագայում որպես ինքնուրույն դպրոցներ ձևավորվեցին ասորեստանյան, բաբելոնյան, խեթական, խուռիական, էլամական, ուրարտական, հին պարսկական սեպագիր գրահամակարգերը, իսկ Ուգարիտում սեպագրի հիման վրա ստեղծվեց հնչյունային գիր` բաղկացած 31 սեպանշաններից և մեկ բառանջատիչ նշանից: Սեպագիրը բարդ գրահամակարգ էր, պահանջում էր տևական ուսուցում, և գրիչները կամ թարգմանիչները պետք է քաջ տիրապետեին սեպանշանների ողջ բազմիմաստությանը, որպեսզի կարողանային օգտվել գրից: Իսկ սեպագրին տիրապետել կարելի էր սովորելով հատուկ դպրոցներում, որոնք կոչվում էին արձանագրության տներ: Այստեղ, բացի գրից, սովորեցնում էին շումերերեն, աքքադերեն, վայելչագրություն և այլն: Միջագետքյան տարբեր կենտրոններից հայտնաբերվել են հազարավոր տեքստեր ընդգրկող ամբողջ արխիվներ և գրադարաններ: Եգիպտոսում ստեղծվեց գրային մեկ այլ համակարգ` հիերոգլիֆային գիրը, որի հնագույն օրինակները թվագրվում են Ք.ա. XXXIII դարով: Այն հարատևեց ընդհուպ մինչև Ք.հ. IVդ., երբ արևելահռոմեական կայսրության տարածքում փակվեցին բոլոր հեթանոսական տաճարները, որոնցում դեռևս գոյատևում էին հիերոգլիֆային գրի ավանդույթները:

Չինական հիերոգլիֆային գիրը

Աշխարհի հնագույն գրահամակարգերից է նաև չինական հիերոգլիֆային գիրը, որը, ի տարբերություն սեպագրի կամ եգիպտական հիերոգլիֆային գրի, օգտագործվում է մինչ օրս: Չինաստանում նախնական գրի ժամանակաշրջանը սկսվում է դեռևս Ք.ա. VI հազարամյակից: Այս շրջանից մեզ են հասել ծովախեցիներ, որոնց վրա պատկերված են հետագայի հիերոգլիֆային գրերը հիշեցնող պատկերներ: Չինական գիրը նույնպես հնչյունա–գաղափարագրային համակարգ էր: Այն լայն տարածումստացավ` սկսած Յին հարստության կառավարման շրջանից (Ք.ա. XVI–XI դդ.): Մեզ են հասել տասնյակ հազարավոր տեքստեր` գրված բրոնզե և ոսկրե իրերի վրա: Հին Չինաստանում թղթի արտադրության և տպագրության ի հայտ գալով լայն տարածում գտան տպագիր գրքերը: Չինական գիրը վերջնականապես կանոնակարգվեց բավական ուշ` Ցին հարստության օրոք (Ք.ա. 221 – 206 թթ.): Չինական գիրը հսկայական ազդեցություն ունեցավ նաև հարևան երկրների, հատկապես Ճապոնիայի և Կորեայի` նույնպես հիերոգլիֆային գրահամակարգերի վրա: Չինական գիրը, ի տարբերություն սեպագրի, ավանդաբար գրվում էր վերից վար` սկսած աջ կողմից, թեև հանդիպում են նաև գրության այլ ուղղություններ ևս:

Հնդկական գիր

Հնդկաստանում ևս գիրը անցել է զարգացման երկարատև փուլ: Սակայն, ի տարբերություն մյուս երկրների, այստեղ գրի զարգացման ընթացքում արձանագրվեց տևական ընդհատում` կապված Ք.ա. III հազարամյակում գոյություն ունեցող Մոհենջոդարոյի և Խարապպայի մշակույթի անկման հետ: Այս մշակույթի կրողներն ունեին պատկերային գիր (այսպես կոչված` Ինդոսյան գիրը), որից հազարավոր հուշարձաններ են պահպանվել: Այդ գիրը բաղկացած էր շուրջ 400 նշաններից: Սակայն առ այսօր այս գիրը վերծանված չէ: Արդեն Ք.ա. I հազարամյակում Հնդկաստանում ձևավորվում է այբուբենային գիրը` բրահմին: Բրահմին միասնական, կանոնակարգված գիր չէր, այլ ուներ տասնյակ տեղական տարբերակներ: Մաուրյան հարստության շրջանում արամեական այբուբենի ազդեցության տակ բրահմին կատարելագործվում է և հետագայում լայն կիրառություն ստանում: Աղբյուրները վկայում են, որ Հնդկաստանում գիրը հասու էր բնակչության ամենատարբեր խավերին: Սեպագրից, եգիպտական և չինական հիերոգլիֆային գրից զատ Հին Արևելքում կիրառվել են նաև դրանցից միանգամայն տարբերվող այլ գրահամակարգեր` խեթա–լուվիական հիերոգլիֆային գիրը, արամեական և փյունիկյան հնչյունագիրը, նախաէլամական պատկերային և գծային էլամերեն գրերը և այլն: Գրավոր մշակույթի այս յուրահատուկ գծապատկերային համակարգերից ցայսօր վերծանված չեն նախաէլամական պատկերային (Ք.ա. 3100–2900 թթ.), գծային էլամերեն (Ք.ա. 2150–2100 թթ.), Ինդոսյան (Ք.ա. մոտ 3000–1800 թթ.) գրերը կամ առաջարկվում են մասնակի ընթերցումներ:

Գծային Ա գիր

Արևելյան Միջերկրականում նախքան այբուբենային գրի ստեղծումը` Ք.ա. II հազարամյակում ստեղծվեց վանկագիր–հնչյունագիր գիրը` այսպես կոչված Գծային գիրը, որն ուներ երկու տարբերակներ` Ա և Բ: Սրանցից երկրորդը ներկայացնում էր հունարենի վաղ բարբառներից մեկը, իսկ առաջինի լեզուն առ այսօր պարզ չէ: Գծային Ա գիրը ստեղծվել և կիրառվել է Մինոսյան դարաշրջանի Կրետեում: Մայրցամաքային Հունաստանում կիրառվող Գծային Ա գիրը կազմված էր բաց վանկերից, այն է` նշանները ներկայացնում էին բաղաձայն + ձայնավոր հնչույթների խմբեր: Սա որոշակի բարդություններ էր առաջացնում բառի իրական հնչյունային կազմը վերականգնելու առումով, քանի որ հնարավոր չէր գրում արտահայտել միմյանց կողքին առկա երկու բաղաձայներ: Գծային Ա գրով գրված աղյուսակները հիմնականում հայտնաբերվել են հարավային Հունաստանից` Պիլոսի պետությունից: Միկենյան քաղաքակրթության անկման հետ միասին Գծային գիրը դուրս եկավ շրջանառությունից և մոռացվեց:

Այբուբենային գիր

Արդեն Ք.ա. I հազարամյակի սկզբներին Հունաստան մուտք գործեց այբուբենային գիրը, որը ձևավորեց Արևելամիջերկրածովյան ավազանի երկրներում կիրառվող գրային համակարգերի ազդեցության տակ: Փոքր Ասիայի հունական պոլիսների սերտ կապերը մի կողմից Փռյուգիայի, մյուս կողմից փյունիկեցիների հետ, նպաստեցին հունական աշխարհում այբուբենային գրի ներդրմանը: Հին Իտալիայում Ք.ա. I հազարամյակի սկզբներին սկսեց լայնորեն կիրառվել այբուբենային գիրը, որն իրենց հետ բերել էին Արևելյան Միջերկրականից այստեղ հաստատված էտրուսկները: Էտրուսկյան գիրը, որոշ փոփոխություններով, հետագայում փոխ առան հռոմեացիները, որն էլ դարձավ լատինական այբուբենի հիմքը: Արևմտյան Միջերկրականում, բացի էտրուսկյան գրից, ինչպես նաև հունական բազմաթիվ գաղութների շնորհիվ լայնորեն կիրառվող հունական այբուբենից, տարածված էր նաև փյունիկյան այբուբենը: Այն այս տարածաշրջան էր հասել փյունիկյան գաղութարարների, առաջին հերթին` Կարթագենի շնորհիվ: Ծագելով նեոլիթյան հեղափոխության ավարտին` գիրը Արևելքի երկրներում և Միջերկրածովյան ավազանում ունեցել է տարբեր դրսևորումներ ինչպես արտաքին ձևավորմամբ, այնպես էլ ներքին բովանդակությամբ: Սկզբնական փուլում մարդկային խոսքի ճշգրիտ վերարտադրման հնարավորությունները խիստ սահմանափակ էին: Նշանները ավելի շուտ մնեմոնիկ (հիշողական) բնույթ ունեին, քանի որ դրանցով արտահայտվում էին ողջ բառեր և նույնիսկ նախադասություններ: Ժամանակի ընթացքում տեղի է ունենում անցում դեպի հնչյունական–վանկային գիրը, վերջինս էլ իր հերթին հանգեցրեց այբուբենային գրի ստեղծմանը:

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

1. Фридрих И. 1961, Дешифровка забытых письменностей и языков, Москва.

2. Фридрих И. 1979, История письма, Москва.

3. Radner K., Robson E. 2011, The Oxford Handbook of Cuneiform Cultures, Oxford.

4. Boltz W.G. 1994, The Origin and Early Development of the Chinese Writing System, AOS 78, New Haven.

6. Daniels P.T., Bright W. 1996 (eds.), The World’s Writing Systems, Oxford