Հայկական քառանիստ կոթողներ
Հայկական քառանիստ կոթողներ, Հին և Միջնադարյան Հայաստանում հեթանոսական, հետագայում նաև քրիստոնեական բովանդակությամբ կառուցված բրգաձև սալաքարեր, պատվանդաններ[1]։ Հայաստանի Հանրապետության ներկայիս տարածքում հայտնի է շուրջ 200 հեթանոսական և քրիստոնեական քառանիստ կոթող, որոնցից կանգուն են միայն մի քանիսը, իսկ մնացածները պահպանվել են բեկորների տեսքով[1]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քառանիստ կոթողները գիտական ուսումնասիրության առարկա են դարձել 20-րդ դարի սկզբներին Թորոս Թորամանյանի և Գարեգին Հովսեփյանի նախաձեռնությամբ։ Նրանք ներկայացրել են մի քանի տասնյակ քառանիստ կոթողներ։ Ներկայացված կոթողները ի սկզբանե համարում էին գերազանցապես վաղ միջնադարում կանգնեցված ու քրիստոնեական, սակայն միաժամանակ կարծում էին, որ Շիրակի Կարմրաքար, Արագածոտնի Գառնահովիտ, Կարսի Ագարակ գյուղերի կոթողները պատկանում են հեթանոսական շրջանին[2]։ Առանց բացառության բոլոր քառանիստ կոթողները քրիստոնեական համարելու սկզբնական միտման ձևավորմանը մեծապես նպաստել է նաև այն, որ հուշարձանների վրա առկա բոլոր խաչերը, այդ թվում և շրջանի մեջ առնվածները, ուսումնասիրողները համարել են քրիստոնեական, սակայն իրականում խաչև իբրև կրակի, արևի, փրկության և հավերժական կյանքի նշան ավելի հին է, քան քրիստոնեությունը[3] (տես, օրիինակ՝ արևախաչ)։
Կոթողների վրա պահպանված պատկերաքանդակների քննությամբ Բաբկեն Առաքելյանը հանգեց այն համոզման, որ կարելի է հաստատել բավարար որոշակիությամբ դրանց ժամանակագրական սահմանները, քանի որ ճշգրիտ հայտնի է և նրանցից ամենավաղերի (360-ականներ) և ամենաուշերի (640-650-ականներ) ժամանակը։ Առաջին դեպքում խոսքը գնում է հայ Արշակունիների Աղձքի դամբարանի պատկերաքանդակների, երկրորդ դեպքում` Զվարթնոցի տաճարի պատկերաքանդակների մասին[4]։
Հեթանոսական ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հեթանոսական ժամանակաշրջանում քառանիստ կոթողները կառուցվել են ոչ միայն հին աստվածներին պաշտամունք մատուցելու, այլ նաև պետության կամ էլ առանձին համայնքների զանազան իրադարձությունները հավերժացնելու համար։ Ամենայն հավանականությամբ, վերջին տեսակի կոթողները պետք է զերծ մնային ոչնչացումից, անկախ հեթանոսական խորհրդանշանների առկայությունից։
Հայաստանում քրիստոնեությունը պետական կրոն հռչակելուց հետո Տրդատ թագավորի ու Գրիգոր Լուսավորչի նախաձեռնությամբ ամենուրեք, այդ թվում քառանիստ կոթողներից, վերացվեցին հեթանոս աստվածների պատկերները։ Այնուամենայնիվ, դեռ պարզ չէ, թե քրիստոնեության ընդունումից հետո արդյոք հիմնովին ոչնչացվել են բագինները և քառանիստ կոթողները թե ուղղակի վերացվել են դրանց վրա պատկերված հեթանոս աստվածների պատկերները։ Եթե բագինները և քառանիստ կոթողները ոչնչացվում էին հիմնովին, ապա, ինչպես կարծում է Գրիգոր Գրիգորյանը, «անհավանական է, որ քարակերտ կոթողների բեկորների վրա եղած պատկերները իսպառ վերացնելու և այդ քարակտորները երկրորդ անգամ օգտագործելու նկատառումով բոլոր քանդակները տաշեին»։ Այդ բեկորները պետք է կամ թաղեին հողի տակ, կամ էլ օգտագործվեին որպես շինաքար։ Հայաստանի Հանրապետության տարածքում պահպանված 200 քառանիստ կոթողներից կանգուն է միայն միքանիսը, մնացածը՝ բեկորների տեսքով է։ Այդ կոթողները հայտնաբերվել են պեղումների կամ շինարարական աշխատանքների ժամանակ, այսինքն՝ հողի տակից։
Եվ հեթանոսական, և քրիստոնեական ժամանակաշրջանում քառանիստ կոթողները կառուցվել են հիմնականում գերեզմանների վրա։ Այդ պատճառով Թ. Թորամանյանը և Գ. Հովսեփյանը այդ տեսակի կոթողները անվանում էին «գերեզմանական կոթողներ», ուստի, Գրիգոր Գրիգորյանի կարծիքով նման կոթողները կործանվել են ժամանակից, այլ ոչ թե մարդու ձեռքից։
Քրիստոնեական ժամանակաշրջան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Գրիգորյան Գ. Հայկական քառանիստ կոթողների թվագրմման խնդիրը և Քասաղի խոյակը
- ↑ Թ. Թորամանյան. Նյութեր հայկական ճարտարապետության պատմության, հ. I, Երևան, 1941, էջ 23, 40, Գ. Հովսեփյան. Նյութեր և ուսումնասիրություններ հայ արվեստի և մշակույթի պատմության, պր. Գ, Նյու Յորք, 1944, էջ 47, 53-54։
- ↑ А. А. Нейхардт. Происхождение креста. М., 1956, с. 18.
- ↑ Բ. Առաքելյան. Հայկական պատկերաքանդակները IV–VII դարերում, Երևան, 1949, էջ 115
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ս. Ս. Մնացականյան, Հայկական վաղ միջնադարյան մեմորիալ հուշարձանները, Եր., 1982