Կարմիր Վարդուկը
«Կարմիր Վարդուկը», Շառլ Պերոյի (1628-1703) «Կարմիր գլխարկը» հեքիաթի (ֆր.՝ “Le Petit Chaperon rouge”) փոխադրությունն է՝ կատարված հայ գրող և երգիծաբան Հակոբ Պարոնյանի (1843-1891) կողմից։
Տարակարծություններ փոխադրության աղբյուրի շուրջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մեծանուն երգիծաբանը կարմիր նշան կրող հայ աղջկա մասին հեքիաթը հրատարակում է իր «Թատրոն. բարեկամ մանկանց» (1876-1878) մանկական պարբերականում 1876թ.-ին։ Հեղինակը փոխադրությունը կատարելիս հնարավորինս շեղվում է բնագրից, հեռանում մայր տեքստից՝ հայեցի դարձնելով ֆրանսիական հեքիաթը։ Շառլ Պերոյի ստեղծագործության հիմքում դնելով հայկական խնդիրներ և առանձնահատկություններ՝ Հակոբ Պարոնյանը ինչ-որ առումով ստեղծում է ինքնուրույն ստեղծագործություն՝ համաշխարհային ճանաչում ունեցող հեքիաթի վրա դնելով իր կնիքը։ Ավելին՝ այդ ազատ թարգմանության ներքևում հեղինակը չի մատնանշում Շառլ Պերոյի անունը՝ այն ներկայացնելով որպես հեղինակային ստեղծագործություն, վերապատմում։
Հակոբ Պարոնյանն այնքան հմտորեն է կատարում իր գործը, որ հետագա ուսումնասիրողներից շատերը այն կապում են երգիծաբանի գրչին, և մթագնվում է փոխադրության տարրը։
Պարոնյանագետ Գառնիկ Ստեփանյանը այն համարում է ժողովրդական նյութի ինքնուրույն մշակում՝ զուգահեռելով Հովհաննես Թումանյանի «Ուլիկը» հեքիաթին և անվանելով նույն հեքիաթի մեկ այլ տարբերակ[1], Ս. Մանոյանի կարծիքով՝ «Կարմիր Վարդուկը» արևմտահայերեն ինքնուրույն հեքիաթ է[2]։ Տրամագծորեն հակառակ կարծիք են հայտնում և հեքիաթն իրավացիորեն ֆրանսիացի գրողի գրչին կապում Սիլվա Նազարյանը[3], Ալվարդ Ջիվանյանը[4], Ալբերտ Մակարյանը[5] և Աստղիկ Սողոյանը[6]՝ այն անվանելով փոխադրություն։
Փոխադրության շարժառիթները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հակոբ Պարոնյանն իր ստեղծագործության հիմքում դնում է Շառլ Պերոյի՝ վատ վերջաբանով և սեռական անթաքույց բովանդակությամբ[7][8] տարբերակը, երբ գայլը ուտում է աղջկան, և ոչ ոք չի գալիս նրանց փրկելու։ Հեղինակը սկզբնաղբյուրի այդ ընտրությունը կատարում է մի պարագայում, երբ 1812թ.-ից ընթերցողի սեղանին էր հեքիաթի՝ գերմանացի բանահավաքներ Գրիմ եղբայրների տարբերակը (գերմ.՝ “Rotkäppchen”), որ մաքրված էր սեռական բովանդակությունից, իսկ հեքիաթն ավարտվում էր լավ նոտայով՝ առկա էր տատիկին և աղջկան փրկող որսորդի կերպարը։
Ո՞րն էր պատճառը, որ մի կողմում թողնելով առավել հայտնի ու տարածված, երեխաների հոգեբանությանն ավելի հարազատ ու ընդունելի տարբերակը՝ հայ հեղինակը իր փոքիկ ընթերցողներին է ներկայացնում Պերոյի սարսափեցնող հեքիաթը։
Պատասխանը պետք է որոնել հեքիաթի ստեղծագործական պատմության և ժամանակաշրջանի մեջ։ Գիտակցելով հայ մանուկների հայեցի դաստիարակության կարևորությունը և դրան ծառայող մանկական «ճիշտ» գրականության բացակայությունը՝ Պարոնյանը 1876թ.-ին սկսում է «Թատրոն. բարեկամ մանկանց» երկշաբաթաթերթի հրատարակությունը՝ որպես հակակշիռ ամերիկյան միսիոներների «Ավետաբեր տղայոց համար» պարբերականի (1872-1915), որ միտված էր հայ երեխաների շրջանում բողոքականություն տարածելուն՝ փորձելով նրբորեն ձևել նրանց դեռևս փխրուն և չկազմավորվորված հոգեբանությունը։ Զգալով «Ավետաբեր»-ի, իր խոսքով՝ «աղետաբեր» լինելը հայ սերունդների համար և այլ պարբերականի ստեղծման կենսական անհրաժեշտությունը՝ երգիծաբանը մի կողմ է դնում կոմիզմն ու իր հասցեատերը դարձնում հայ երեխային՝ շեշտը դնելով հատկապես դաստիարակչական երակի վրա։ Փաստորեն պարբերականը դառնում է երեխաների համար ոչ միայն ժամանցի աղբյուր, այլև ճիշտ դաստիարակության միջոց, և դրանում ներառված գործերում կարևորվում է ոչ այնքան գեղարվեստական կողմը, որքան ճիշտ բարոյախոսությունը, թե ինչ են այդ նյութից սովորում երեխաները։ Ասել է թե՝ «Կարմիր գլխարկի» տարբերակի ընտրության հարցում հեղինակը ամենից առաջ առաջնորդվում է դաստիարակչական առանձնահատկություններով, որոնք Շառլ Պերոյի տարբերակում առավել ընդգծված են. աղջկա մահն է՛լ ավելի է սրում ընթերցողի վախի տրամադրությունը՝ բևեռացնելով լավն ու վատը, ճիշտն ու սխալը[6]։
Հեքիաթի դիպաշարը և տարբերությունները բնագրից[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Որպես հիմք ընդունելով ֆրանսիական հեքիաթը՝ Պարոնյանը ամբողջությամբ հեռանում է բնագրից՝ ստեղծելով արևմտահայ հեքիաթի յուրօրինակ նմուշ։
Հեքիաթի դիպաշարը ըստ էության կրկնում է ֆրանսիական տարբերակը, կերպավորվում են, սակայն, հայ հերոսներ, որ գործում են հայկական միջավայրում։
Հակոբ Պարոնյանը կատարում է հետևյալ փոփոխությունները.
- Կարմիր գլխարկը փոխարինվում է կարմիր վարդով. Վարդուկ անունով աղջիկը շատ է սիրում կարմիր ծաղիկներ և պոկելով տարբեր վարդեր՝ դնում է դրանք իր գլխին։
- Կարկանդակի և կարագի փոխարեն իր զամբյուղում Վարդուկը տատիկին հայկական խավիծ է տանում։
- Մայրիկը տատիկի մասին խոսում է հայկական ընտանիքին բնորոշ հարգանքով՝ աղջկան տատիկի տուն ճանապարհելիս շեշտելով՝ «Ձեռքն եմ պագեր», մինչդեռ ֆրանսիական տարբերակում նման վերաբերմունքի արտահայտություն չկա։ Կամ՝ Կարմիր Վարդուկն իր տատիկին սիրով դիմում է «Խաթուն մամիկս»։
- Հայկական մթնոլորտ ստեղծելու նպատակով փոփոխված և հայեցված են անգամ ձայնարկությունները՝ «Հապա՜», «է՜հ», «չըքրաքը՛շթ», «չա՛թ, չա՛թ», «քըթըր քըթըր»։
- Հակոբ Պարոնյանը փոփոխում է Պերոյի ստեղծագործության ավարտի բարոյախրատական հատվածը, որ ունի սեռական բովանդակություն. «Երեխաները, հատկապես գրավիչ, լավ դաստիարակված երիտասարդ աղջիկները երբեք չպետք է խոսեն անծանոթների հետ, այլապես նրանք կարող են կեր դառնալ գայլի համար։ Ես ասում եմ «գայլ», բայց կան գայլերի տարբեր տեսակներ։ Կան անգամ այնպիսի հմայիչ, հանգիստ, քաղաքավարի, համեստ, ինքնավստահ և անուշ գայլեր, որոնք հետապնդում են երիտասարդ աղջիկներին տանը և փողոցում։ Եվ, ցավոք սրտի, այդ քաղաքավարի գայլերը բոլորից ամենավտանգավորն են»[9]։ Դրա փոխարեն վերջինս երեխաներին է հրամցնում այլ խրատ՝ որպես կարմիր Վարդուկի մեղք դիտելով շատախոսությունն անծանոթների հետ. «Թող խրատ առնեն պզտիկ տղայք այս Կարմիր Վարդուկին գլխուն եկածէն, թող թոյլ բերան չըլլան, և ամեն իրենց դէմն ելնողին չպատմեն իրեն բանն ու գործը, թող չիմացնեն ո՛ւր երթալնին, ուրկէ գալերնին, ձեռուընին խաւի՞ծ թե խորիսխ, ի՛նչ ունենալնին ասոր անոր չհասկցնեն, որովհետեւ, իրենց տեսած ամեն մարդիկն ալ բարի չեն։ Կնրայ ըլլալ որ օր մը պատահին ասանկ չար գայլի պէս մէկուն՝ որ կեղծաւորութեամբ անուշ լեզու մը գործածելով՝ որոգայթի մէջ ձգէ զիրենք»[10]։
Այսպիսով, Հակոբ Պարոնյանը ստեղծում է մի յուրօրինակ հեքիաթ՝ դրա ակունքներում դնելով ֆրանսիական հայտնի հեքիաթի սյուժեն, բայց ներկելով այն ազգային գույներով և երանգներով։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Ստեփանյան, Գառնիկ (1964). Հակոբ Պարոնյան. Կյանքը և հրապարակախոսությունը. Երևան. էջ 184.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Մանոյան, Ս. (2015). «Հեքիաթը որպես մշակութային երկխոսության միջոց» (PDF). Օտար լեզուները մասնագիտական նպատակների համար.
- ↑ Նազարյան, Սիլվա (1979). Հայ մանկապատանեկան մամուլը. Երևան. էջ 61.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Ջիվանյան, Ալվարդ (2016). Հմայված հոգիների պարտեզում. Երևան. էջ 111.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Մակարյան Ալբերտ, Հայ մանկական առաջին պարբերականը, Հասկեր մանկական գրականության և բանահյուսության տարեգիրք, 2010, թ. 1: http://ysu.am/files/Hasker%20Makaryan.pdf Արխիվացված 2019-07-15 Wayback Machine
- ↑ 6,0 6,1 Մակարյան Ալբերտ, Սողոյան Աստղիկ, Հանրահայտ մի հեքիաթի փոխադրության հետքերով, «Վէմ» համահայկական հանդես, Երևան, 2017, թ. 4: http://ysu.am/files/A.Makaryan.pdf Արխիվացված 2018-11-25 Wayback Machine
- ↑ Orenstein, Catherine (2002). Little Red Riding Hood Uncloaked. New York.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Zipes, Jack (2006). Fairy tales and the art of subversion. New York.
{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link) - ↑ Perrault, Charles (1697). Histories ou Contes du temps passé.
- ↑ Թատրոն բարեկամ մանկանց, կիսամսյա պատկերազարդ հանդես, Կ. Պոլիս, 1876, թ. 6: http://tert.nla.am/archive/NLA%20AMSAGIR/tatronmankanc/1876/6.pdf
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Թատրոն բարեկամ մանկանց, կիսամսյա պատկերազարդ հանդես, Կ. Պոլիս, 1876։
- Մակարյան Ալբերտ, Հայ մանկական առաջին պարբերականը, «Հասկեր մանկական գրականության և բանահյուսության տարեգիրք», 2010, թ. 1:
- Մակարյան Ալբերտ, Սողոյան Աստղիկ, Հանրահայտ մի հեքիաթի փոխադրության հետքերով, «Վէմ» համահայկական հանդես, Երևան, 2017, թ. 4:
- Մանոյան Ս., Հեքիաթը որպես մշակութային երկխոսության միջոց, «Օտար լեզուները մասնագիտական նպատակների համար», Երևան, 2015 թ. 3:
- Նազարյան Սիլվա, Հայ մանկապատանեկան մամուլը, Երևան, 1979։
- Ջիվանյան Ալվարդ, Հմայված հոգիների պարտեզում, Երևան, 2016։
- Ստեփանյան Գառնիկ., Հակոբ Պարոնյան, Երևան, 1964։
- Little Red Riding Hood, London, 1989.
- Orenstein Catherine, Little Red Riding Hood Uncloaked, New York, 2002.
- Perrault Charles, Histories ou Contes du temps passé.
- Zipes Jack, Fairy tales and the art of subversion, 2006, New York.