Jump to content

Կարեններ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Կարեններ
Էթնոս Խմբագրել Wikidata
Մայրենի լեզուKarenic Խմբագրել Wikidata
ԵրկիրՄյանմա, Թաիլանդ Խմբագրել Wikidata
Կազմված էKarenni people, Պադաունգներ Խմբագրել Wikidata

Կարեններ[Ն 1] (/kəˈrɛn/ ( լսել)/ բիրմաներեն՝ ကရင်), տիբեթա-բուրմանյան լեզվախմբին պատկանող էթնոլեզվաբանական խումբ են, որոնք նաև հայտնի են որպես Կայն, Կարիանգ կամ Կաութուլեզ։ Ընդհանուր առմամբ, կարենական խմբերը բազմազան և տարանջատված են, քանի որ նրանցից շատերը մշակութային կամ լեզվական առումով միմյանց հետ նույնականացում չեն ունենում[1]։

Այս խմբերը հիմնականում բնակվում են Մյանմարի Կայն նահանգում, երկրի հարավում և հարավարևելքում։ Կարենները կազմում են Մյանմարի բնակչության մոտ 6.69%-ը։ Նրանցից շատերն արտագաղթել են Թաիլանդ և բնակություն հաստատել Մյանմար–Թաիլանդ սահմանին։ Որոշ կարեններ տեղափոխվել են նաև Անդամանյան և Նիկոբարյան կղզիներ (Հնդկաստան), ինչպես նաև այլ հարավարևելյան և արևելաասիական երկրներ։

Կարեններն ունեն երկու հիմնական ենթախումբ՝ Սպիտակ կարեններ և Կարմիր կարեններ[2]։ Նրանք հաճախ շփոթվում են Պադաունգ ցեղի հետ, որը հայտնի է իր կանանց կողմից կրած երկար վզնոցներով։ Սակայն Պադաունգը ընդամենը Կարմիր կարենների (Կարեննի) ենթախմբերից մեկն է և պատկանում է Կայա նահանգի ցեղերին (Մյանմար)։

Կարեն ապստամբական խմբերը, գլխավորությամբ Կարենական Ազգային Միության (KNU), 1949 թվականից պատերազմ են մղում Մյանմարի կառավարության դեմ։ Սկզբում Կարենական Ազգային Միության նպատակն էր ստեղծել անկախ կարենական հայրենիք, որը կոչվում էր Կաութուլեյ, բայց 1976 թվականից նրանք պահանջում են Մյանմարում դաշնային համակարգի հաստատում։ Այնուամենայնիվ, Կարենական Ազգային Միությունը հրաժարվել է բանակցել Մյանմարի զինվորական խունտայի հետ[3]։

Ծագում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մյանմայի Կայա նահանգը

Կարենների լեգենդներում հիշատակվում է «հոսող ավազի գետ», որը, ըստ ավանդազրույցների, հատել են նրանց նախնիները։ Շատ կարեններ կարծում են, որ դա վերաբերում է Գոբիի անապատին, թեև նրանք արդեն դարեր շարունակ բնակվում են Մյանմարում։ Շատ գիտնականներ մերժում են Գոբիի անապատի անցման գաղափարը և փոխարենը լեգենդը մեկնաբանում են որպես «ավազով հոսող ջրային գետեր»։ Սա կարող է վերաբերվել Չինաստանի դեղին գետին, որի վերին հոսանքը համարվում է սինո-տիբեթական լեզուների նախահայրենիքը[4]։

Ըստ լեգենդների՝ կարենները երկար ժամանակ անցկացնում էին գետի մոտ՝ պատրաստելով խեցեմորթներ, մինչև չինացիները սովորեցրին նրանց բացել խեցիներն ու հանել միսը։ Լեզվաբաններ Լուսը և Լեմանը գնահատում են, որ տիբետա-բուրման ժողովուրդները, ներառյալ կարենները, ներխուժել են ներկա Մյանմարի տարածք մ.թ. 300-800 թվականների միջակայքում[5]։

«Կարեն» անվանումը վերաբերում է բազմազան էթնիկ խմբերի, որոնք չունեն ընդհանուր լեզու, մշակույթ, կրոն կամ նյութական բնութագրեր[6]։ Հավասարեցված կարենական ինքնությունը համեմատաբար ժամանակակից երևույթ է, որն առաջացել է 19-րդ դարում՝ որոշ կարենների քրիստոնեություն ընդունելու և բրիտանական գաղութային քաղաքականության ազդեցության արդյունքում[7][8]։

«Karen» բառը անգլիֆիկացված ձևն է բիրմայական Կայն (ကရင်) բառի, որի բուն ստուգաբանությունը անհայտ է[6]։ Հնարավոր է, որ այն սկզբնապես օգտագործվել է որպես վիրավորական տերմին՝ նշելու ոչ բուդդայական էթնիկ խմբերին, կամ էլ ծագում է Կանյան անվանումից, որը հնարավոր է՝ կապված է Մոն ժողովրդի կողմից հիշատակված անհետացած քաղաքակրթության հետ[6]։

Նախագաղութային շրջանում բիրմայական և մոնախոս թագավորությունները տարբերակում էին կարենների երկու հիմնական խումբ․

  • Talaing Kayin (բիրմաներեն՝ တလိုင်းကရင်)՝ հիմնականում հարթավայրաբնակներ, որոնք համարվում էին «նախնական բնակիչներ» և կարևոր դեր էին խաղում Մոն արքունիքում,
  • Karen (բիրմաներեն՝ ဗမာကရင်)՝ լեռնային բնակավայրերի կարեններ, որոնք ենթարկվել կամ ձուլվել էին բիրմացիներին[9]։

Գենետիկա

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գործող գնահատականների համաձայն՝ կարենները սկսել են բնակություն հաստատել ներկայիս Մյանմարի տարածքում մոտ 2,500 տարի առաջ, միգրացիայի ընթացքում տեղափոխվելով այն շրջաններից, որոնք այսօր հանդիսանում են Մոնղոլիայի և Տիբեթի տարածքներ։ Նրանք հիմնականում բնակություն են հաստատել Մյանմարի արևելյան լեռնային շրջանի սահմանային բարձունքներում[10]։

Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ կարենները դրսևորում են գենետիկ մեկուսացման նշաններ, ինչը վկայում է նրանց առանձնացված գենետիկ ծագման մասին, որը տարբերվում է հարևան ժողովուրդներից։ Մի ուսումնասիրություն, որը կենտրոնացած էր Հյուսիսային Թաիլանդում ապրող Կայա (Կարմիր կարեններ) խմբի վրա, վերլուծել է ավտոսոմային կարճ կրկնվող հաջորդականություններ (STRs) և Y-քրոմոսոմային հապլախմբեր։ Արդյունքներն արձանագրել են, որ Կայա ժողովուրդը գենետիկորեն ավելի մոտ է Հարավարևելյան Ասիայի այլ ժողովուրդներին, քան Հյուսիսարևելյան Ասիայի կամ Տիբեթի բնակչությանը[11]։

Բնակչություն և տեղաբաշխում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարենացի տղան ավանդական հագուստով
Կարենացի կինը «մեծ ականջով»
Կարենացի աղջիկները Թաիլանդի Մեյ Հոնգ Սոն նահանգի Խուն Յուամ շրջանում:
Թաիլանդի հյուսիսում գտնվող Կարենների տան մուտքը

Կարենները կազմում են Մյանմարի մեծությամբ երրորդ էթնիկ խումբը, Բամարներից և Շաններից հետո[12]։ Նրանք հիմնականում բնակվում են Մյանմարի արևելյան լեռնային շրջանների սահմանամերձ բարձունքներում և Իրավադիի դելտայում, հատկապես Կային նահանգում (նախկինում՝ Կարեն նահանգ)[13]։ Բացի այդ, կարեններ ապրում են նաև Կայա նահանգում, Շանի հարավային նահանգում, Այեյարվադի և Տանինթարիի տարածաշրջաններում, Բագոյի վարչական բաժնում, ինչպես նաև Թաիլանդի հյուսիսային և արևմտյան մասերում[14]։

Կարենների ընդհանուր թիվը դժվար է ճշգրիտ գնահատակն տալ, քանի որ Մյանմարում վերջին վստահելի մարդահամարը կատարվել է 1931 թվականին[15]։ Ըստ «Ամերիկայի Ձայնի» 2006 թվականի հոդվածի՝ Մյանմարում կարենների թիվը գնահատվում է շուրջ յոթ միլիոն։ Թաիլանդում ապրում է ևս մոտ 400,000 կարեն[16], որտեղ նրանք լեռնային ցեղախմբերից ամենամեծն են։ Շատերը ապրում են փախստականների ճամբարներում[17]։

Որոշ կարեններ լքել են Թաիլանդի փախստականների ճամբարները և վերաբնակվել այլ երկրներում, մասնավորապես՝ Հյուսիսային Ամերիկայում, Ավստրալիայում, Նոր Զելանդիայում և Սկանդինավիայում։ 2011 թվականին կարենական սփյուռքի բնակչությունը գնահատվել է մոտավորապես 67,000 մարդ[18]։

Քաղաքական պատմություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանական շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անգլո-բիրմայական երեք պատերազմներում բրիտանացիների հաղթանակներից հետո՝ 1886 թվականին, Մյանմարը միացվեց Բրիտանական Հնդկաստանին որպես նահանգ։ 1830 թվականից սկսած, բապտիստ միսիոներները Մյանմարում տարածեցին քրիստոնեությունը և կարողացան մեծ թվով կարենների դարձի բերել[19]։ Քրիստոնյա կարենները բրիտանական գաղութային վարչակազմի կողմից ավելի նախընտրելի էին, և նրանց տրվում էին հնարավորություններ, որոնք հասանելի չէին բիրմայական էթնիկ մեծամասնությանը՝ այդ թվում բանակում ծառայելը և տեղեր օրենսդիր մարմնում[20]։ Քրիստոնյա կարեններից շատերը սկսեցին ձևավորել իրենց առանձնացված ինքնությունը ոչ քրիստոնյա կարեններից, և նրանցից շատերը դարձան կարենական էթնո-ազգային կազմակերպությունների, այդ թվում՝ Կարենական Ազգային Միության (KNU) ղեկավարներ[8]։

1881 թվականին արևմտյան կրթություն ստացած քրիստոնյա կարենները հիմնադրեցին Կարենական Ազգային Ասոցիացիան (KNA)՝ բրիտանացիների հետ կարենների շահերը ներկայացնելու նպատակով[21]։ Թեև կառույցը ղեկավարում էին քրիստոնյաներ, Կարենական Ազգային Ասոցիացիան ձգտում էր միավորել տարբեր տարածաշրջաններից և կրոնական պատկանելությամբ բոլոր կարեններին՝ մեկ կազմակերպության ներքո։ 1917 թվականին Հնդկաստանում կայացած Մոնտագու-Չելմսֆորդի լսումներին նրանք հայտարարեցին, որ Մյանմարը դեռ պատրաստ չէ ինքնակառավարման։ Երեք տարի անց՝ 1920 թվականի Քրադդոկի բարեփոխումների քննադատությունից հետո, նրանք շահեցին 5 (հետագայում՝ 12) տեղ օրենսդիր խորհրդում, որը բաղկացած էր 130 (հետագայում՝ 132) անդամներից։ Բուդդայական կարենները մինչև 1939 թվականը անկազմակերպ էին և նույն թվականին ձևավորվեց Բուդդայական Կարենական Ազգային Ասոցիացիան[22]։ 1938 թվականին բրիտանական գաղութային վարչակազմը պաշտոնապես ճանաչեց Կարենների Նոր տարին որպես պետական տոն[22][23]։

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ընթացքում, երբ ճապոնացիները օկուպացրել էին տարածաշրջանը, կարենների և բիրմայականների միջև երկարաժամկետ լարվածությունը վերածվեց բացահայտ բախումների։ Այդ բախումների արդյունքում բազմաթիվ գյուղեր ավերվեցին, և իրականացվեցին կոտորածներ, ինչպես ճապոնացիների, այնպես էլ Բիրմայի Անկախության Բանակի (BIA) կողմից, որը աջակցում էր ճապոնացիներին երկրի ներխուժման ընթացքում։ Զոհերի թվում էին նախապատերազմյան նախարար Սո Փե Թան և նրա ընտանիքը։ Մեկ առանձին կառավարական զեկույցում նշվում էր, որ այս հարձակումների պատճառներն էին Բիրմայի Անկախության Բանակի բռնությունները և կարենների հավատարմությունը բրիտանացիներին։Այդ ժամանակ Բիրմայի Անկախության Բանակի ճապոնացի հրամանատարն էր գնդապետ Սուզուկի Կեյջին, ով հանդիպում ունեցավ Սո Թա Դինի գլխավորած կարենական պատվիրակության հետ։ Ենթադրվում է, որ նրա միջամտությունը կանխեց հետագա բռնությունները[22]։

Հետպատերազմյան շրջան

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Պատերազմից հետո կարեններն ակնկալում էին, որ այն տարածքները, որտեղ նրանք կազմում էին բնակչության մեծամասնությունը, կդառնան առանձին ենթամիավոր կամ «նահանգ» Մյանմարի կազմում՝ այնպես, ինչպես արդեն նահանգային կարգավիճակ էին ստացել շանները, կատշինները և չիները։ 1946 թվականի օգոստոսին Սո Թա Դինի և Սո Բա Ու Գիի գլխավորած բարի կամքի առաքելությունը Լոնդոնում ձախողվեց, քանի որ Բրիտանական կառավարությունը չաջակցեց որևէ առանձնացման կամ անկախության պահանջի։

1947 թվականի հունվարին բրիտանացիները Լոնդոն հրավիրեցին Աուն Սանի գլխավորած նահանգապետի գործադիր խորհրդի պատվիրակությանը՝ Աուն Սան Ատլիի պայմանագրի շուրջ բանակցելու համար, սակայն ոչ մի էթնիկ փոքրամասնություն չէր ընդգրկվել պատվիրակության կազմում։ Նույն տարվա փետրվարին Փանգլունի համաժողովի ընթացքում, երբ Աուն Սանը որպես անցումային բիրմայական կառավարության ղեկավար ստորագրեց համաձայնագիր շան, կատշին և չին առաջնորդների հետ, կարենները մասնակցում էին միայն որպես դիտորդներ, իսկ մոններն ու առականցիները բացակայում էին[24]։

Բրիտանացիները խոստացել էին պատերազմից հետո քննարկել կարենների հարցը։ Թեև հարցը բարձրացվեց, գործնական քայլեր չձեռնարկվեցին մինչև նրանց դուրս գալը Մյանմարից։ 1947 թվականի Սահմանադրությունը, որը կազմվել էր առանց կարենների մասնակցության՝ պայմանավորված նրանց կողմից սահմանադրական ժողովի ընտրությունների բոյկոտով, նույնպես չխոսեց կոնկրետ և հստակ կերպով կարենների հարցի մասին՝ այն թողնելով հետագայում՝ անկախությունից հետո քննարկելու։ Այդ սահմանադրությամբ՝ Շանների և կարեննիի նահանգներին տրվեց 10 տարի անց անկախանալու իրավունք, Կատշինները ստացան սեփական նահանգ, Չիները՝ հատուկ վարչական շրջան։ Իսկ Մինիստրական Մյանմարի մոններն ու առականցիների խնդիրները հաշվի չառնվեցին[22]։

Կարենների Ազգային Միություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1947 թվականի փետրվարի սկզբին Կարենների կոնգրեսի ընթացքում հիմնադրվեց Կարենների Ազգային Միությունը, որն անցկացվեց Յանգոնում՝ Վինտոնի հիշատակի սրահում։ Կոնգրեսին մասնակցում էին 700 պատվիրակներ, որոնք ներկայացնում էին Կարենների Ազգային Ասոցիացիաները (բապտիստ և բուդդայական), Կարենների Կենտրոնական Կազմակերպությունը և նրա երիտասարդական թևը՝ Կարենների Երիտասարդական Կազմակերպությունը։ Ժողովը պահանջում էր Կարենների նահանգ՝ ծովեզրյա ելքով, Սահմանադրական ժողովում 25% ներկայացվածություն, նոր էթնիկ մարդահամար և կարենական ստորաբաժանումների պահպանում բանակում։ Մարտի 3-ի վերջնաժամկետն անցավ առանց բրիտանական կառավարության արձագանքի, և հաջորդ օրը Կարենների Ազգային Միության առաջին նախագահ Սո Բա Ու Գին հրաժարական տվեց Նահանգապետի Գործադիր Խորհրդից[22]։

Պատերազմի ավարտից հետո՝ 1948 թվականի հունվարին, Մյանմարին անկախություն շնորհվեց և կարենները՝ Կարենների Ազգային Միությունը ղեկավարությամբ, փորձեցին խաղաղ գոյակցել բիրմայական մեծամասնության հետ։ Կարենները ունեին առանցքային պաշտոններ ինչպես կառավարությունում, այնպես էլ բանակում։ Սակայն 1948 թվականի աշնանը Մյանմայի կառավարությունը՝ Ու Նուի ղեկավարությամբ, սկսեց հավաքագրել և զինել քաղաքական աշխարհազորայինների, որոնք ենթարկվում էին գեներալ Նե Վինին և դուրս էին կանոնավոր բանակի վերահսկողությունից։ 1949 թվականի հունվարին այդ աշխարհազորերից մի քանիսը հարձակումներ գործեցին Կարենների համայնքների վրա։

1950-ականներից սկսած Կարենների Ազգային Միությունը պահպանել է իր կառուցվածքն ու նպատակը։ Կարենների Ազգային Միությունը ծառայում է որպես կառավարման մարմին Կարեն ժողովրդի համար՝ տրամադրելով հիմնական սոցիալական ծառայություններ՝ ներառյալ կրթություն Թաիլանդում և Բիրմայում[25], բժշկական ծառայություններ, առևտրի ու տնտեսության կարգավորում, ինչպես նաև անվտանգության ապահովում իր զինված թևի՝ Կարեն Ազատագրական Բանակի միջոցով։ Այս գործունեությունը հատկապես կարևոր է Կարեն փախստականների և ներքին տեղահանվածների համար[26]։

Ապստամբություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1949 թվականի հունվարի վերջին բանակի շտաբի պետ, կարենազգի գեներալ Սմիթ Դանը հեռացվեց պաշտոնից և ձերբակալվեց։ Նրան փոխարինեց բիրմացի ազգայնական Նե Վինը[22]։ Նույն ժամանակ Կարենների հարցը քննելու հանձնաժողովը պատրաստվում էր իր զեկույցը ներկայացնել բիրմայական կառավարությանը, սակայն զեկույցի արդյունքները մնացին ստվերում՝ տեղի ունեցած քաղաքական փոփոխության պատճառով։ Կարենների Ազգային Պաշտպանության Կազմակերպությունը (KNDO), որը հիմնադրվել էր 1947 թվականի հուլիսին, սկսեց ապստամբություն կառավարության դեմ[22]։ Նրանց աջակցեցին Կարենների հրաձիգների և Միութենական Ռազմական Ոստիկանության ստորաբաժանումների անցումները իրենց կողմ, որոնք նախկինում հաջողությամբ ճնշել էին բիրմայական կոմունիստների ապստամբությունները։ Կարենների Ազգային Պաշտպանության Կազմակերպությունը գրեթե կարողացավ գրավել Յանգոնը։ Ամենահայտնի դեպքը Ինսեյնի ճակատամարտն էր՝ 9 մղոն հեռու Յանգոնից, որտեղ նրանք պաշարման մեջ մնացին 111 օր մինչև 1949 թվականի մայիսը[22]։

Տարիներ անց Կարենները դարձան 20 էթնիկ փոքրամասնություններից ամենախոշորը, որոնք մասնակցում էին Յանգոնում իշխող ռազմական դիկտատուրայի դեմ ուղղված ապստամբությանը։ 1980-ականներին Կարենների Ազատագրական Բանակի (KNLA) թիվը կազմել է մոտ 20,000 զինվոր։ 1988 թվականին՝ Մյանմայի ժողովրդական ապստամբությունից հետո, որն հայտնի է որպես 8888 շարժում, Կարենների Ազատագրական Բանակն ընդունեց այդ ցուցարարներին իրենց սահմանամերձ ճամբարներում։ Դիկտատուրան ընդլայնեց բանակը և մի շարք լայնածավալ հարձակումներ իրականացրեց Կարենների Ազատագրական Բանակի դեմ։ 2006 թվականին Կարենների Ազատագրական Բանակի ուժերը նվազել էին՝ դառնալով 4,000-ից քիչ զինվոր՝ ընդդեմ 400,000-անոց բիրմայական բանակի։ Սակայն Կարենների Ազատագրական Բանակի քաղաքական թևը՝ Կարենների Ազգային Միությունը, շարունակում էր փորձեր ձեռնարկել խնդրի քաղաքական լուծման ուղղությամբ։

Մինչև 2006 թվականը հակամարտությունը շարունակվում էր։ Կարենների Ազգային Միության նոր կենտրոնակայանը գտնվում էր Մու Այե Պու բնակավայրում՝ Բիրմա-Թաիլանդ սահմանին։ 2004 թվականին BBC-ն, հղում անելով մարդասիրական կազմակերպություններին, հաղորդեց, որ մինչև 200,000 Կարեն իրենց տներից տեղահանվել են տասնամյակներ տևած պատերազմների հետևանքով, իսկ Թաիլանդում փախստականների ճամբարներում ապրում էր 160,000 փախստական՝ հիմնականում Կարեն։ Ամենամեծ ճամբարը գտնվում է Մաե Լա քաղաքում՝ Թակի նահանգում, որտեղ բնակվում է մոտ 50,000 Կարեն փախստական[27]։

2010 թվականի փետրվարին հրապարակված հաշվետվությունները փաստում են, որ բիրմայական բանակը շարունակում է այրել Կարենների գյուղերը՝ ստիպելով հազարավոր մարդկանց տեղահանվել[28]։ Շատ Կարեններ, այդ թվում՝ Կարենների Ազգային Միության նախկին քարտուղար Պադոհ Ման Շա Լահ Փանը և նրա դուստրը՝ Զոյա Փանը, մեղադրել են Մյանմայի ռազմական կառավարությանը էթնիկ զտման մեջ[29][30][31][32][33]։ ԱՄՆ Պետդեպարտամենտն էլ մեղադրել է Մյանմայի կառավարությանը կրոնական ազատությունների ճնշման մեջ[34]։

2005 թվականին Նյու Յորք Թայմսում հրապարակված հոդվածը, որը ներկայացնում էր Գայ Հորթոնի զեկույցը Մյանմայի բանակի վայրագությունների վերաբերյալ Կարենների և այլ էթնիկ խմբերի նկատմամբ երկրի արևելյան շրջաններում, փաստում է հետևյալը՝ զոհերի վկայություններով, լուսանկարներով, քարտեզներով և տեսագրություններով (UN-ի նախկին Հարավսլավիայի դատական խորհրդականի օգնությամբ) նա փաստագրել է ստրկական աշխատանք, համակարգված բռնաբարություններ, երեխաների հարկադիր զորակոչ, զանգվածային կոտորածներ և գյուղերի, սննդի ու բժշկական ծառայությունների դիտավորյալ ոչնչացում[35]։

Փախստականների ճգնաժամ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ապստամբության ամբողջ ընթացքում հարյուր հազարավոր Կարեններ փախել են դեպի փախստականների ճամբարներ, մինչդեռ շատերը (որոնց ճշգրիտ թիվը հայտնի չէ) դարձել են ներքին տեղահանվածներ Կարենների նահանգում։ Փախստականները կենտրոնացված էին Մյանմա-Թաիլանդ սահմանի երկայնքով գտնվող ճամբարներում։ Փախստականների վկայություններով՝ այդ ճամբարները տառապել են գերբնակեցումից, հիվանդություններից և ժամանակ առ ժամանակ Մյանմայի բանակի հարձակումներից[26]։

Կյանքը փախստականների ճամբարներում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մոտ 400,000 Կարեններ անօթևան են, իսկ 128,000-ը ապրում են Թաիլանդի և Բիրմայի (Մյանմայի) սահմանին գտնվող փախստականների ճամբարներում։ BMC-ի տվյալներով՝ «այդ ճամբարներում բնակվող փախստականների 79%-ը Կարեն էթնիկ խմբին է պատկանում»[36]։ Նրանց կյանքը ճամբարներում սահմանափակված է, քանի որ սովորաբար չեն կարող դուրս գալ ճամբարից, և եթե դուրս գան, Թաիլանդի ոստիկանությունը կարող է նրանց ձերբակալել[36]։ Կարեն փախստականների համար աշխատատեղեր գրեթե չկան կամ շատ վտանգավոր են։ Նախկին փախստական Հլա Վան ասել է[37]․

Աշխատանք չկա [...] Եթե մեծահասակները ցանկանում էին աշխատել, պետք է լուռ գնային՝ առանց Թաիլանդի ոստիկանությանը բռնվելու։

Վան Կարեն փախստական է, ով ապրել է ճամբարում, հաճախել է դպրոց և օգնել ընտանիքին, քանի որ ծնողները ստիպված էին դուրս գալ աշխատանք փնտրելու։ Սակայն նրանք շատ քիչ էին վաստակում։ Վան տառապել է թերսնուցումից, քանի որ նրա ծնողները ի վիճակի չեն եղել սնունդ գնել ինը երեխաների համար։

Ճամբարներում գոյություն ունի հաստատված կառավարման համակարգ, որոնք ֆինանսավորվում են ՄԱԿ-ի և այլ դոնորների կողմից։ Ճամբարների առօրյա վարչակազմը ղեկավարում է Կարեն փախստականների կոմիտեն՝ Թաիլանդի կառավարության հսկողության ներքո, որը պահպանում է ճամբարների մուտքերն ու ելքերը։ Ճամբարներում գործում է կայացած դպրոցական համակարգ՝ մինչև ավագ դպրոց։ Որոշ ճամբարներում գործում են նաև քոլեջային դասընթացներ, որոնք կազմակերպվում են Կարեն փախստականների կոմիտեի կրթական բաժնի կողմից[25]։

Սփյուռք

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ամերիկյան բնակչություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2000 թվականից սկսած Կարենները սկսել են վերաբնակվել ԱՄՆ-ում և Կանադայում։ Շատ Կարեններ ժամանում են առանց տեղական լեզվի իմացության։ «Փախստական Կարենների 90%-ը նշել է, որ ժամանելիս անգլերեն կամ ֆրանսերեն չեն իմացել»[38]։

Մոտավոր հաշվարկներով՝ 20,000 Կարեն ապրում են Մինեսոտայում[39][40], հիմնականում Սենթ Փոլ քաղաքում[41]։ Ավելի քան 5,000 Կարեն ապրում են Նեբրասկայում[42][43], և Կարենների որոշ համայնքներ վերաբնակվել են նաև Հարավային Կալիֆոռնիայում և Նյու Յորքի կենտրոնական հատվածում։

2014 թվականին Լեր Հթուն երդվեց որպես ԱՄՆ առաջին Կարեն ոստիկան, ավարտելով Սենթ Փոլի ոստիկանական ակադեմիան Մինեսոտայում։ Մու Այեն մի երիտասարդ Կարեն կին է, ով վերաբնակվել է Սան Դիեգոյում, Կալիֆոռնիա։ Այեն ասել է․

Այն վայրում մեծանալուց հետո, որտեղ ես եմ ապրել, ես ցանկացա դառնալ բուժքույր։ Ցանկացա օգնել հիվանդ մարդկանց [...] այցելել փախստականների ճամբարներ Թաիլանդում և խնամել նրանց, ովքեր չեն կարող իրենց թույլ տալ դեղորայք։

Բացի այդ, Է Դե Գրեյը, ով ավարտել է Սան Դիեգոյի Քրոուֆորդ ավագ դպրոցը, ցանկանում է վերադառնալ ճամբարներ և կիսվել իր գիտելիքներով դպրոցականների հետ։ Գրեյն ասել է[44]․

Ես ուզում եմ կիսվել իմ գիտելիքներով և փորձով նրանց հետ։

Անդամանյան կղզիների բնակչություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանում կա շուրջ 2,500 Կարեն բնակչություն, հիմնականում բնակվում են Հյուսիսային Անդամանյան կղզիների Մայաբունդեր թեշիլում՝ Անդամանյան և Նիկոբարյան կղզիների միութենական տարածքում։ Նրանց գրեթե բոլորը բապտիստ բողոքական քրիստոնյաներ են։ Ներսում իրար հետ շփվելու համար պահպանում են իրենց լեզուն, սակայն իրենց ոչ-Կարեն հարևանների հետ հաղորդակցության համար օգտագործում են հինդի[45]։

Լեզու

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարեներենը՝ մտնելով սինոտիբեթյան լեզվաընտանիքի տիբեթո-բիրմայական ճյուղի մեջ, բաղկացած է երեք փոխադարձաբար անհասկանալի ճյուղերից՝ Սգոու (Sgaw), Արևելյան Պոու (Eastern Pwo) և Արևմտյան Պոու (Western Pwo)[46][47]։ Կարեներենը գրեթե եզակի է տիբեթո-բիրմայական լեզուների շարքում, քանի որ ունի ենթակա-ստորոգյալ-ռարկա (SVO) բառակարգ. մինչդեռ տիբեթո-բիրմայական լեզուները հիմնականում ունեն ենթակա-առարկա-ստորոգյալ (SOV) կառուցվածք։ Այս առանձնահատկությունը, ամենայն հավանականությամբ, պայմանավորված է հարևան մոնական և թայական լեզուների ազդեցությամբ[48]։

Կրոն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բուդդիստ կարեն ուխտավորները Նյանգոնում գտնվող Նատհաթջի Պատենում

Կարենների մեծամասնությունը դավանում է թերավադա բուդդիզմին, միաժամանակ պահպանելով ոգեպաշտական հավատալիքներ, մինչդեռ մոտավորապես 15-30 տոկոսը քրիստոնյաներ են[49][50][51]։ Ներերկրյա հարթավայրերում բնակվող Պոու-խոսող կարենները հակված են ավելի ուղղափառ բուդդիստ լինելու, մինչդեռ լեռնային շրջաններում բնակվող Սգոու-խոսող կարենները հիմնականում ավելի հեթերոդոքս բուդդիստներ են, որոնք ունեն ուժեղ ոգեպաշտական համոզմունքներ։

Ոգեպաշտություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարենների անիմիզմը բնութագրվում է խլար (հոգի) կոչվող հոգու (ကလၤ) գաղափարով՝ յուրաքանչյուր անհատի մեջ բնակվող 37 ոգիների հավատքով[49]։ Վատ բախտն ու հիվանդությունները կապվում են հոգիներից որևէ մեկի հեռացման հետ, իսկ մահը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ բոլոր 37 հոգիները լքում են մարմինը[50]։

Բուդդիզմ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բուդդիստ կարեններն ամենաշատն են կարենների շրջանում՝ կազմելով ընդհանուր կարեն բնակչության մոտ 65 տոկոսը[52]։ Բուդդիզմի ազդեցությունը եկել է մոններից, որոնք մինչև 18-րդ դարի կեսերը գերիշխող էին ստորին Բիրմայում։ Բուդդիստ կարենները հիմնականում բնակվում են Քային նահանգում, Մոն նահանգում, Յանգոնում, Բագոյում և Տանինթարի շրջանում։ Գյուղերի մեծ մասում կան բուդդայական վանքեր, որոնք հանդիսանում են համայնքի կյանքի կենտրոն։ Արժանավորություն վաստակելու արարողությունները՝ օրինակ ողորմություն տալը, բուդդիստ կարենների կյանքի անբաժանելի մասն են[53]։

Բուդդիզմը Պվո լեզվով խոսող կարենների մոտ ներմուծվել է 1700-ականների վերջին, իսկ Ձվեգաբին լեռան գագաթին գտնվող Եդագոն վանքը դարձել է կարեն լեզվով բուդդայական գրականության գլխավոր կենտրոնը[52]։ 1800-ական թվականներին հիմնադրվել են մի շարք միլենարիան սեկտաներ՝ կարեն բուդդիստ ապստամբ մինլաունգների առաջնորդությամբ[54]։ Երկու սեկտա՝ Տելակոն (կամ Տելակու) և Լեքե, հիմնադրվել են 1860-ականներին։ Տելակու սեկտան հիմնադրվել է Քյաինգում և համարվում է բուդդայական սեկտա՝ ներառելով ոգիների պաշտամունք, կարեն ավանդույթներ և ապագա Բուդդա Մետտեյյայի պաշտամունք[52]։ Լեքե սեկտան հիմնադրվել է Թանլվին գետի արևմտյան ափին և այժմ այլևս բուդդիզմի հետ կապ չունի (քանի որ հետևորդները չեն հարգում բուդդայական վանականներին)[52]։

Հետևորդները հավատում են, որ ապագա Բուդդան կվերադառնա Երկիր, եթե նրանք պահպանեն բարոյական վարքագիծը (հետևեն Դհարմային և կանոններին)[52]։ Նրանք նաև բուսակեր են, շաբաթ օրերին կատարում են ծեսեր և կառուցում հատուկ տաճարներ[52]։ Վերջին դարի ընթացքում ձևավորվել են մի քանի բուդդայական սոցիալ-կրոնական շարժումներ՝ ինչպես ուղղափառ, այնպես էլ ոչ ուղղափառ[52]։ Դուուայե կոչվող պաշտամունքը, որը բխում է ոգեպաշտական ավանդույթներից, նույնպես լայնորեն կիրառվում է[52]։

Գոյություն ունեն մի քանի նշանավոր կարեն բուդդիստ վանականներ, այդ թվում՝ Սգո լեզվով խոսող Թուզանա և Զագարան, որին 2004 թվականին Մյանմայի կառավարությունը շնորհել է «Ագգա Մահա Սադդամմաջոտիկա» տիտղոսը[52]։ Թաիլանդի կարենները ունեն իրենց սեփական կրոնը[55], սակայն որոշները ընդունել են բուդդիզմը՝ միսիոներների ջանքերի շնորհիվ[56]։

Քրիստոնեություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թա Բյուն՝ առաջին կարենը, որ դարձի է եկել քրիստոնեության, մկրտվել է 1828 թվականին Ջորջ Բորդմանի կողմից, ով Ադոնիրամ Ջադսոնի՝ Ամերիկյան Բապտիստական Արտաքին Առաքելական Ընկերակցության հիմնադրի գործընկերն էր։ Այսօր կան քրիստոնյաներ, որոնք պատկանում են Կաթոլիկ Եկեղեցուն և տարբեր բողոքական ուղղությունների։ Ամենամեծ բողոքական ուղղություններից են բապտիստները և յոթներորդօրյա ադվենտիստները[57][58]։

Կարեն ժողովրդի շրջանում տարածված է մի լեգենդ՝ մի մարգարեության մասին, ըստ որի կորսված մի գիրք վերադառնալու է «սպիտակ եղբոր» կողմից։ Համարվում է, որ այս մարգարեությունը կատարվել է, երբ առաջին ամերիկացի բապտիստ միսիոներները Աստվածաշունչը բերեցին կարեն ժողովրդին, սակայն ամենայն հավանականությամբ այս լեգենդը ծագում է 19-րդ դարում[59]։

Ուղղափառ քրիստոնեության հետ մեկտեղ որոշ կարեններ, ովքեր իրենց քրիստոնյա են համարում, իրենց հավատքում ներառել են նաև ոգեպաշտության տարրեր։ Իրրավադիի դելտայի կարենները հիմնականում քրիստոնյա են, մինչդեռ բուդդիստները ավելի շատ կենտրոնացած են Քային նահանգում և հարակից շրջաններում։ Այժմ գնահատվում է, որ կարենների մոտ 15-20 տոկոսը իրենց քրիստոնյա է համարում[19], իսկ ԱՄՆ-ում բնակվող կարենների շուրջ 90 տոկոսը քրիստոնյա է[60]։ Այլ աղբյուրներ գնահատում են, որ քրիստոնյա կարենների թիվը կարող է հասնել մինչև 30 տոկոսի[51]։

Հավանաբար սկաու կարենական ծագմամն ձեռագիր, 19-րդ դարի կեսեր[61]

Կարեն Բապտիստական Միությունը (KBC) հիմնադրվել է 1913 թվականին։ Դրա կենտրոնակայանը գտնվում է Յանգոնում, ունի 20 անդամ միություններ Մյանմայի ողջ տարածքում։ Կարեն Բապտիստական Միությունը ղեկավարում է բարեգործական հիվանդանոց Ինսեյնում՝ Յանգոնում։ Միությունը նաև ղեկավարում է Կարեն Բապտիստական Աստվածաբանական Սեմինարիան՝ առաջարկելով թե աստվածաբանական, թե ազատ արվեստների ծրագրեր՝ բավարարելու երիտասարդ կարենների մտավոր և մասնագիտական կարիքները[62]։ Կարեն Բապտիստական Միությունը գտնվում է Ահլոնեում, Յանգոնում, և ղեկավարում է Պվո Կարեն Աստվածաբանական Սեմինարիան։

Մյանմայում կան նաև այլ դպրոցներ, որոնք նախատեսված են կարեն ժողովրդի համար, ինչպիսիք են՝ Պակու Աստվածաբանական Դպրոցը Տաունգուում, Կոթաբյու Աստվածաշնչային Դպրոցը Պաթեյնում և Յանգոնի Ներքին Առաքելության Դպրոցը։

Թաիլանդում գործող Կարեն Բապտիստական Միությունը տեղակայված է Չիանգ Մայում։

Յոթներորդօրյա ադվենտիստները մի քանի դպրոցներ են կառուցել Թաիլանդում գտնվող կարեն փախստականների ճամբարներում։ Էդեն Վելլի Ակադեմիան Թակ քաղաքում և Կարեն Ադվենտիստական Ակադեմիան Մաե Հոնգ Սոնում համարվում են ամենամեծ ադվենտիստական կարենական դպրոցները։

Մշակույթ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կարենական ավանդական «դոն» պարը։

Հողագործության մեջ մշակաբույսերի հերթափոխը (crop rotation) կարեն ժողովրդի մշակույթի մաս է եղել առնվազն մի քանի հարյուր տարի[63]։

Դոն պարը կարենական ավանդական պարային ելույթ է։ «Դոն» բառը մոտավոր նշանակում է «համաձայնություն»։ Պարը ներկայացնում է միատեսակ շարժումների շարք՝ ուղեկցված կարենական ավանդական երաժշտական գործիքների հնչյուններով։ Ելույթի ժամանակ պարախմբին առաջնորդում է «Դոն Քո»-ն։ Դոն պարը ծագել է պվո կարեններից, որոնք այն ստեղծել են՝ համայնքային արժեքներն ամրապնդելու նպատակով[64]։

Սե քլի պարը կամ բամբուկի պարը ևս կարենական ավանդական ներկայացում է, որը սովորաբար անցկացվում է տոների ընթացքում՝ ինչպես Սուրբ Ծնունդը, այնպես էլ Նոր տարին։ Մասնակիցները բաժանվում են երկու խմբի. մի խումբը հատակ է ստեղծում՝ բամբուկե փայտերով շախմատային ձևով խաչելով դրանք, իսկ մյուս խումբը պարում է այդ հարթակի վրա։ Պարողները պետք է զգույշ լինեն, որպեսզի չընկնեն այդ հարթակի բազմաթիվ բացվածքներից որևէ մեկի մեջ[65]։

Տալաբաու՝ ավանդական բամբուկի ապուր է։
Կարենական ավանդական երաժշտական գործիքներ ցուցադրված են Մյանմայի ազգային թանգարանում՝ Նեյպիդո քաղաքում։

Խոհանոց

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թալաբաուն կամ բամբուկի ապուրը Կարենների ավանդական ուտեստն է, որը սովորաբար պատրաստվում է բամբուկի կադրերից, սողունաձուկից (snakehead fish) և ռեհանի տերևներից։ Ապուրին հաճախ ավելացնում են նաև փոքր քանակությամբ բրինձ և մի քիչ միս կամ ծովամթերքի կտորներ[66][67][68][69]։

Անցյալում թալաբաուն օգտագործվում էր որպես բրնձի հավելում, քանի որ բրինձը միշտ հասանելի կամ մատչելի չէր Կարեններին[70]։ Թալաբաուն համարվում է Մյանմայի ամենահայտնի ապուրներից մեկը և լայնորեն ճանաչվում է որպես Կարենների խոհանոցի գլխավոր ուտեստ[70]։

Տոներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կարենների Նոր տարի (ကညီနံၣ်ထီၣ်သီ) Կարեն ժողովրդի գլխավոր տոներից մեկն է[71]։ Նրա ամսաթիվը գրիգորյան օրացույցով տարեցտարի փոխվում է, քանի որ կարենները օգտագործում են լուսնային օրացույց։ Նոր տարին սովորաբար նշվում է դեկտեմբերին կամ հունվարին։

Կարենների ազգային օրը նշվում է ամեն տարի՝ փետրվարի 11-ին[72]։

Ճանկ կապելու արարողությունը (ကညီလါခူးကံၢ်စု) կարենական մշակույթի կարևոր տոն է, որը նշվում է ամեն տարի՝ օգոստոս ամսին։

Կարենների Նահատակների օրը (Ma Tu Ra) նվիրված է նրանց, ովքեր զոհվել են Կարեն ժողովրդի ինքնորոշման պայքարում։ Այն նշվում է ամեն տարի՝ օգոստոսի 12-ին՝ Կարենական ազգային միության առաջին նախագահ Սո Բա Ու Ջիի մահվան տարելիցի օրը[73][74]։

Համանուններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մեկ տեսակի գեկկո՝ Hemidactylus karenorum, անվանվել է կարեն ժողովրդի պատվին[75]։

Տես նաև

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ «Party Mergers: Falling Short of Expectation (YMG Season 2 Episode 2) | ISP-Myanmar» (բրիտանական անգլերեն). 2020 թ․ դեկտեմբերի 15. Արխիվացված օրիգինալից 2024 թ․ մայիսի 10-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունիսի 2-ին.
  2. ↑ «Karen». Britannica. Encyclopedia Britannica. Արխիվացված օրիգինալից 2024 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2024 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  3. ↑ «The Karen National Union in Post-Coup Myanmar • Stimson Center». Stimson Center (ամերիկյան անգլերեն). 2022 թ․ ապրիլի 7. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հուլիսի 26-ին. Վերցված է 2022 թ․ հուլիսի 26-ին.
  4. ↑ Zhang; և այլք: (2019). «Phylogenetic evidence for Sino-Tibetan origin in northern China in the Late Neolithic». Nature. 569 (7754): 112–115. Bibcode:2019Natur.569..112Z. doi:10.1038/s41586-019-1153-z. PMID 31019300. S2CID 129946000.
  5. ↑ Richard M. Cooler (1995). The Karen Bronze Drums of Burma: Types, Iconography, Manufacture, and Use. BRILL. էջ 26. ISBN 9004099336.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Cheesman, Nick (2002 թ․ սեպտեմբերի 2). «Seeing 'Karen' in the Union of Myanmar». Asian Ethnicity. Carfax Publishing. 3 (2): 199–220. doi:10.1080/14631360220132736. S2CID 145727605.
  7. ↑ Guo, Rongxing; Carla Freeman (2010). Managing Fragile Regions: Method and Application. Springer. էջ 19. ISBN 978-1-4419-6435-9.
  8. ↑ 8,0 8,1 Keyes, Charles F. (2004 թ․ մարտ). Living at The Edge of Thai Society: The Karen in The Highlands of Northern Thailand. Routledge. էջեր 210–212. ISBN 978-1-134-35907-3.
  9. ↑ Harriden, Jessica (2002). «Making a Name for Themselves: Karen Identity and Politicization of Ethnicity in Burma» (PDF). Journal of Burma Studies. 7: 84–144. doi:10.1353/jbs.2002.0003. S2CID 144325668. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2013 թ․ հուլիսի 4-ին.
  10. ↑ «Karen in Myanmar». Minority Rights Group (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2024 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  11. ↑ Besaggio, D.; Fuselli, S.; Srikummool, M.; Kampuansai, J.; Castrì, L.; Tyler-Smith, C.; Seielstad, M.; Kangwanpong, D.; Bertorelle, G. (2007). «Genetic variation in Northern Thailand Hill Tribes: origins and relationships with social structure and linguistic differences». BMC Evolutionary Biology. 7 (Suppl 2): S12. Bibcode:2007BMCEE...7S..12B. doi:10.1186/1471-2148-7-S2-S12. PMC 1963483. PMID 17767728.
  12. ↑ «Kayin». Myanmar.com. 2006 թ․ մայիս. Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 28-ին.
  13. ↑ This area is generally referred to as the Karen Hills in colonial literature, especially natural history texts such as Evans (1932).
  14. ↑ Yumnam, Jiten (2018 թ․ նոյեմբերի 11). «The Karen people's pursuit for survival in Northern Thailand». E-Pao. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 8-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 4-ին.
  15. ↑ Ethnicity without Meaning, Data without Context- The 2014 Census: Identity and Citizenship in Burma/Myanmar Արխիվացված 28 Հոկտեմբեր 2020 Wayback Machine 24 February 2014 www.tni.org, accessed 7 January 2020
  16. ↑ Delang, Claudio O., ed. (2003). Living at the Edge of Thai Society: The Karen in the Highlands of Northern Thailand. London: Routledge.
  17. ↑ Home/Background/Thailand-Burma Border/Overview www.burmalink.org, updated 6 October 2016, accessed 2 January 2020
  18. ↑ Thawnghmung, Ardeth Maung (2013 թ․ հունիսի 22). The "Other" Karen in Myanmar: Ethnic Minorities and the Struggle without Arms. Lanham: Lexington Books. էջ 84. ISBN 978-0739184523.
  19. ↑ 19,0 19,1 Gravers, Mikael (2007). «Conversion and Identity: Religion and the Formation of Karen Ethnic Identity in Burma». In Gravers, Mikael (ed.). Exploring Ethnic Diversity in Burma. Copenhagen: Nordic Institute of Asian Studies. էջ 228. ISBN 978-87-91114-96-0. «An estimated 15-20 percent of Pwo and Sgaw Karen are Christian [...] historical confrontation of Buddhism and Christianity which was a crucial part of the colonial conquest of Burma. This confrontation, which began with Christian conversion in 1830, created an internal opposition among the Karen.»
  20. ↑ Silverstein, Josef. «Burma: Military Rule and the Politics of Stagnation» (PDF). khamkoo. էջ 16. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 28-ին.
  21. ↑ Ardeth Maung Thawnghmung, The "Other" Karen in Myanmar: Ethnic Minorities and the Struggle without Arms (UK: Lexington Books, 2012), 29.
  22. ↑ 22,0 22,1 22,2 22,3 22,4 22,5 22,6 22,7 Smith, Martin (1991). Burma – Insurgency and the Politics of Ethnicity. London and New Jersey: Zed Books. էջեր 50–51, 62–63, 72–73, 78–79, 82–84, 114–118, 86, 119.
  23. ↑ «The First Karen New Year Message, 1938» (PDF). Karen Heritage. 1 (1). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2009 թ․ մարտի 19-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  24. ↑ Christie, Clive J. (1996). A Modern History of Southeast Asia: Decolonization, Nationalism and Separatism (Reprint. ed.). London [u.a.]: Tauris Academic Studies. էջ 72. ISBN 978-1860643545.
  25. ↑ 25,0 25,1 Schooling, Identity, and Nationhood: Karen Mother-Tongue-Based Education in the Thai–Burmese Border Region Soc. Sci. 2023, 12(3), 163; https://doi.org/10.3390/socsci12030163 by Hayso Thako and Tony Waters
  26. ↑ 26,0 26,1 Phan, Zoya; Lewis, Damien (2013). Undaunted: A Memoir of Survival in Burma and the West. New York: Free Press. ISBN 978-1439102879.
  27. ↑ Fratticcioli, Alessio (2011). «Karen Refugees in Thailand (abridged)» (PDF). Asian Research Center for Migration – Institute of Asian studies (IAS), Chulalongkorn University. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ հունվարի 7-ին.
  28. ↑ «Burma army burns more than 70 houses of Karen people». Արխիվացված օրիգինալից 2010 թ․ դեկտեմբերի 25-ին.
  29. ↑ «Asia-Pacific – Burma Karen families 'on the run'». BBC. 2006 թ․ մայիսի 16. Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ հունիսի 30-ին.
  30. ↑ «Countries of Focus: Burma». Christian Solidarity Network. Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ հուլիսի 18-ին. Վերցված է 2011 թ․ փետրվարի 28-ին.
  31. ↑ «Refugeesinternational.org». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ մարտի 11-ին.
  32. ↑ «U.S. House Committee on Foreign Affairs». house.gov. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 10-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 28-ին.
  33. ↑ Jacques, Adam (2009 թ․ մայիսի 10). «Credo: Zoya Phan». The Independent. London. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ հունիսի 7-ին.
  34. ↑ «Burma». U.S. Department of State.
  35. ↑ Macgregor, John (2005 թ․ մայիսի 19). «A witness's plea to end Myanmar abuse». The New York Times. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 28-ին.
  36. ↑ 36,0 36,1 Cook, Tonya L.; Shannon, Patricia J.; Vinson, Gregory A.; Letts, James P.; Dwee, Ehtaw (2015 թ․ ապրիլի 8). «War trauma and torture experiences reported during public health screening of newly resettled Karen refugees: a qualitative study». BMC International Health and Human Rights. 15: 8. doi:10.1186/s12914-015-0046-y. PMC 4414007. PMID 25881236.
  37. ↑ «On her own». Multnomah County. 2015 թ․ օգոստոսի 21. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 8-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 28-ին.
  38. ↑ Marchbank, Jennifer (2014 թ․ հուլիս). «Karen Refugees After Five Years in Canada-Readying Communities for Refugee Resettlement» (PDF). Immigrant Services Society of BC (ISSofBC). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 28-ին.
  39. ↑ «About». Karen Organization of Minnesota (անգլերեն). Վերցված է 2025 թ․ փետրվարի 24-ին.
  40. ↑ Walsh, James. «St. Paul swears in nation's first Karen police officer». Star Tribune. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ մարտի 29-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 28-ին.
  41. ↑ Saint Paul Public Library. Children's Books in Karen, Amharic, and Oromo. Retrieved from https://sppl.org/childrens-books-in-karen-amharic-and-oromo/
  42. ↑ Reist, Margaret (2014 թ․ հունվարի 4). «Lincoln's growing Karen community celebrates new year». JournalStar.com (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ հոկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 22-ին.
  43. ↑ «About Us». www.karenksn.org. Արխիվացված օրիգինալից 2020 թ․ սեպտեմբերի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 22-ին.
  44. ↑ Yan Naing, Saw (2015 թ․ հունիսի 11). «In Struggle and Success, California's Karen Refugees Remember Their Roots». The Irrawaddy. Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հունիսի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ հունիսի 28-ին.
  45. ↑ Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Maiti» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  46. ↑ «The Sino-Tibetan Language Family». Արխիվացված օրիգինալից 2006 թ․ օգոստոսի 13-ին.
  47. ↑ Lewis, Paul; Lewis, Elaine (1984). Peoples of the Golden Triangle. London: Thames and Hudson Ltd. ISBN 978-0-500-97472-8.
  48. ↑ Matisoff, James A. (1991). «Sino-Tibetan Linguistics: Present State and Future Prospects». Annual Review of Anthropology. 20 (1): 469–504. doi:10.1146/annurev.an.20.100191.002345.
  49. ↑ 49,0 49,1 «The Karen People». Karen Culture and Social Support Foundation. 2015 թ․ դեկտեմբերի 20. Արխիվացված է օրիգինալից 2024 թ․ մարտի 13-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 28-ին.
  50. ↑ 50,0 50,1 Keenan, Paul. «Faith at a Crossroads; Religions and Beliefs of the Karen People of Burma» (PDF). Karen Heritage. 1 (1). Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2016 թ․ նոյեմբերի 5-ին. Վերցված է 2009 թ․ հունվարի 11-ին.
  51. ↑ 51,0 51,1 «Karen». Minority Rights Group. 2015 թ․ հունիսի 19. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ մարտի 27-ին. Վերցված է 2023 թ․ հուլիսի 6-ին.
  52. ↑ 52,0 52,1 52,2 52,3 52,4 52,5 52,6 52,7 52,8 Hayami, Yoko (2011). «Pagodas and Prophets: Contesting Sacred Space and Power among Buddhist Karen in Karen State» (PDF). The Journal of Asian Studies. 70 (4): 1083–1105. doi:10.1017/S0021911811001574. hdl:2433/152402. JSTOR 41349984. S2CID 52888240. Արխիվացված (PDF) օրիգինալից 2019 թ․ սեպտեմբերի 25-ին. Վերցված է 2019 թ․ սեպտեմբերի 25-ին.
  53. ↑ Andersen, Kirsten Ewers (1978). «Elements of Pwo Karen Buddhism». The Scandinavian Institute of Asian Studies. Copenhagen. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ մայիսի 1-ին. Վերցված է 2012 թ․ ապրիլի 14-ին.
  54. ↑ Thawnghmung, Ardeth Maung (2011). The 'Other' Karen in Myanmar. Lexington Books. ISBN 978-0-7391-6852-3.
  55. ↑ «The Karen Hilltribe in Chiang Mai». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունիսի 20-ին.
  56. ↑ Studio, Zubvector. «The WFB's Dhammaduta Activity in Om-koi District, Chiangmai Province». www.wfbhq.org (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2024 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 12-ին.
  57. ↑ «Karen Seventh-day Adventist Church Website». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 27-ին.
  58. ↑ «Adventist Southeast Asia Project». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 7-ին.
  59. ↑ Kaloyanides, Alexandra (2023). Baptizing Burma: Religious Change in the Last Buddhist Kingdom. Columbia University Press. էջ 24. ISBN 9780231553315. Արխիվացված օրիգինալից 2023 թ․ դեկտեմբերի 31-ին. Վերցված է 2023 թ․ հոկտեմբերի 2-ին.
  60. ↑ «Karen people». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հունվարի 28-ին.
  61. ↑ «The Heavens – World Treasures: Beginnings – Exhibitions – Library of Congress». loc.gov. 2010 թ․ հուլիսի 29. Արխիվացված օրիգինալից 2009 թ․ փետրվարի 4-ին.
  62. ↑ «Pwo karen Theological Seminary». Արխիվացված օրիգինալից 2011 թ․ ապրիլի 29-ին.
  63. ↑ Ekachai, Sanitsuda (2016 թ․ հունվարի 20). «Karen fight to keep farms in parks conflict». Opinion. Bangkok Post. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 23-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  64. ↑ «Arts». www.mnkaren.org (անգլերեն). Karen Organization of Minnesota. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ փետրվարի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 7-ին.
  65. ↑ «World Refugee Day – a time to celebrate». San Diego Union-Tribune. 2014 թ․ հունիսի 22. Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ մարտի 7-ին. Վերցված է 2021 թ․ փետրվարի 8-ին.
  66. ↑ «Top Ten Kayin things to experience». The Myanmar Times. 2019 թ․ սեպտեմբերի 11. Արխիվացված է օրիգինալից 2022 թ․ օգոստոսի 27-ին.
  67. ↑ Kyaw, Min Ye (2018 թ․ հուլիսի 17). «Ethnic recipe: Karen Tarlapaw soup». Myanmore Magazine (ամերիկյան անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 26-ին.
  68. ↑ «Traditional Foods of Kayin State, Myanmar». MyLocal Passion. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  69. ↑ «ရာသီစာကရင့်ရိုးရာမျှစ်တာလပေါ့ဟင်း». BNI (բիրմայերեն). Վերցված է 2023 թ․ հունվարի 11-ին.
  70. ↑ 70,0 70,1 Duwun (2021 թ․ օգոստոսի 4). «ကရင်မိသားစုတွေရဲ့ထမင်းဝိုင်းမှာ မပါမဖြစ်တာလပေါဟင်းတစ်ခွက်». Duwun. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ դեկտեմբերի 27-ին. Վերցված է 2022 թ․ դեկտեմբերի 27-ին.
  71. ↑ «Kayin New Year Day 2024 and 2025 in Myanmar». PublicHolidays.asia. Արխիվացված օրիգինալից 2018 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  72. ↑ Olive, Suzanne (2017 թ․ փետրվարի 22). «69th Anniversary of Karen National Day Celebration». Karen Organization of Minnesota (անգլերեն). Վերցված է 2025 թ․ փետրվարի 12-ին.
  73. ↑ Rand, Nelson. "Martyr's Day in Myanmar: Karen rebellion." Asia Times. Asia Times Online, 14 Aug. 2003. Web. 28 Apr. 2016.
  74. ↑ Core, Paul. "Burma/Myanmar: Challenges of a ceasefire accord in Karen state." Journal of Current Southeast Asian Affairs 28.3 (2009): 95–105.
  75. ↑ Beolens, Bo; Watkins, Michael; Grayson, Michael (2011). The Eponym Dictionary of Reptiles. Baltimore: Johns Hopkins University Press. xiii + 296 pp. 978-1-4214-0135-5. ("Karen", p. 138).

Տարընթերցում

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիիքպահեստ


Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կարեններ» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Չափորոշչային վերահսկողություն
BNF: 119713429 · GND: 4029662-3 · LCCN: sh85071635 · NDL: 00565042 · NKC: ph903815


Քաղվածելու սխալ՝ <ref> tags exist for a group named "Ն", but no corresponding <references group="Ն"/> tag was found

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Կարեններ&oldid=10285028» էջից