Թեոն Ալեքսանդրացի

Թեոն Ալեքսանդրացի; հին հունարեն՝ Θέων ο Αλεξανδρεύς
Ծնվել է	մոտ 335
Ծննդավայր	Հռոմեական կայսրություն
Մահացել է	մոտ 400
Մահվան վայր	Ալեքսանդրիա, Diocese of Egypt, Արևելքի պրեֆեկտուրա, Բյուզանդական կայսրություն
Երկեր	List of emperors?, Fasti Theonis? և On the flooding of the Nile?
Մասնագիտություն	մաթեմատիկոս և աստղագետ
Երեխաներ	Հիպատիա
	Theon of Alexandria Վիքիպահեստում

Ուշադրություն, այս էջը կամ բաժինը այլ լեզվով հոդվածի վատ թարգմանություն է։

Դուք կարող եք բարելավել թարգմանությունը։ Օրիգինալ տեքստը կարող եք գտնել ձախ կողմի «այլ լեզուներով» ենթաբաժնում։
Եթե յոթ օրվա ընթացքում բովանդակությունը չվերանայվի, հոդվածը կջնջվի։
Հոդվածը պիտակողին՝ խնդրում ենք տեղադրել այս {{subst:Ծանուցում/Վատ թարգմանություն|Թեոն Ալեքսանդրացի}} հաղորդագրությունը հոդվածը ստեղծած մասնակցի քննարկման էջում։
Հոդվածը պիտակվել է՝ -ին։
Մեքենական թարգմանությունը ենթակա է ջնջման առանց զգուշացման։

Թեոն Ալեքսանդրացի (հին հուն. Θέων ὁ Ἀλεξανδρεύς, լատ. Թեոն,) մոտ 335^[1], Հռոմեական կայսրություն - մոտ 400^[1], Ալեքսանդրիա, Diocese of Egypt, Արևելքի պրեֆեկտուրա, Բյուզանդական կայսրություն) հույն ուշ հելլենիստական գիտնական-մաթեմատիկոս, փիլիսոփա և աստղագետ, ով ապրել է Եգիպտոսի Ալեքսանդրիայում։ Նա խմբագրել և դասավորել է Էվկլիդեսի տարրերը և գրել մեկնաբանություններ Էվկլիդեսի և Կլավդիոս Պտղոմեոսի գործերի վերաբերյալ։ Նրա դուստրը՝ Հիպատիան, նույնպես հայտնի դարձավ որպես մաթեմատիկոս, աստղագետ և մեխանիկ։ Ըստ «Suda»-ի՝ Թեոնը Ալեքսանդրիայի գրադարանի կառավարիչն էր։

Կենսագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեոնը 4-րդ դարում ապրել է Ալեքսանդրիայում, դասավանդել է աստղագիտություն և մաթեմատիկա, ղեկավարել է Ալեքսանդրիայի հանրահայտ գրադարանը։ Թեոնի կյանքի մասին շատ քիչ բան է հայտնի։ Նա 364 թվականին արել է արևի և լուսնի խավարումների կանխատեսումներ և դիտարկումներ, որոնք ցույց են տալիս, որ նա այդ ժամանակ ակտիվ է եղել, և ասում են, որ նա ապրել է Թեոդոսիոս I-ի օրոք։

Սուդան՝ 10-րդ դարի հռոմեական հանրագիտարակը, Թեոնին անվանում է «Մուզեյոնի մարդը»^[2]։ Թեոնի դպրոցը բացառիկ էր, բարձր հեղինակություն և վարդապետական առումով պահպանողական։ Ո՛չ Թեոնը, ո՛չ նրա դուստրը՝ Հիպատիան, ըստ երևույթին, որևէ կապ չեն ունեցել ռազմատենչ իամբլիխյան նեոպլատոնականների հետ, ովքեր դասավանդում էին Ալեքսանդրիայի Սերապեումում և փոխարենը պաշտպանում էին պլոտինյան նեոպլատոնիզմը։

Թեոնը մաթեմատիկոս Հիպատիայի հայրն էր, որը նրան հաջորդեց դպրոցի ղեկավարի պաշտոնում^[3]։ Թեոնը Ալմագեստի իր մեկնաբանությունը նվիրել է Եպիփանիոս անունով մի տղայի, որը հավանաբար նրա որդին է եղել^[4]։ Բացի այդ, Ալմագեստի իր մեկնաբանության մեջ նա նշում է, որ իր դուստրը՝ Հիպատիան իր ներդրումն է ունեցել Ալմագեստի III գրքին՝ նշելով, որ «հրատարակությունը պատրաստել է փիլիսոփա՝ իմ դուստր Հիպատիան»^[5]։

Թեոնն առավել հայտնի է Էվկլիդեսի տարրերը իր սեփական հրատարակությամբ հրատարակելու համար։ Այս հրատարակության ամենավաղ ձեռագիրը պահվում է Վատիկանում։ Համեմատությունը այլ ձեռագրերի հետ ցույց տվեց, որ Թեոնը շատ տեղերում փորձել է «բարելավել» Էվկլիդեսի աշխատանքը՝ ուղղակիորեն փոփոխություններ կատարելով սկզբնական տեքստում։ Ենթադրություն կա, որ Էվկլիդեսին վերագրվող «Կատոպտրիկուս» աշխատությունը նույնպես ներկայացնում է Թեոնի կողմից կատարված հրատարակություն^[6]։

Նրա մյուս գործերից մեծ արժեք ունեն Պտղոմեոսի Ալմագեստի մեկնաբանությունները և բանաստեղծ Արատուս Սոլիացու ստեղծագործությունները։ Ալմագեստին տրված իր մեկնաբանության մեջ Թեոնը բացատրություն առաջարկեց գիշերահավասարների սպասման համար։

Թեոնը նշեց նաև Դիոֆանտոսի և մեզ չհասած այլ հեղինակների գործերը, որոնց շնորհիվ կարող ենք պատկերացում կազմել դրանց բովանդակության մասին։ Մի շարք կենսագիրներ ենթադրում են, որ Թեոնի որոշ մեկնաբանություններ ստեղծվել են նրա դստեր՝ Հիպատիայի մասնակցությամբ։

Գիտնականի անունով է կոչվել լուսնային Թեոն Կրտսերի խառնարանը^[7]։

Աշխատություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խմբագրված գործեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայտնի է, որ Թեոնը խմբագրել է Էվկլիդեսի Տարրերը։ Նա կարող է նաև խմբագրել Էվկլիդեսի և Պտղոմեոսի որոշ այլ գործեր, թեև ապացույցներն այստեղ ավելի քիչ են։ Թեոնին վերագրվող հրապարակումները հետևյալն են.

Էվկլիդեսի սկիզբը. Թեոնի կողմից «Սկզբի» հրատարակությունը միակ հայտնի տարբերակն էր, քանի դեռ 1808 թվականին Ֆրանսուա Պեյրարը Վատիկանի գրադարանում հայտնաբերել է «Սկզբի» ավելի հին օրինակը^[8]։ Երկու տարբերակների համեմատությունը ցույց է տալիս, որ Թեոնի հրատարակությունը փորձում է վերացնել այն դժվարությունները, որոնք ուսանողները կարող են ունենալ տեքստն ուսումնասիրելիս^[9]։ Ուստի նա ուժեղացնում էր Էվկլիդեսի տեքստը, երբ նրան թվում էր, թե փաստարկը չափազանց կարճ է. փորձել է ստանդարտացնել Էվկլիդեսի գրած ձևը. և նա ուղղում էր տեքստի սխալները, թեև երբեմն ներկայացնում էր իր սեփական սխալները։ Թոմաս Լիթլ Հիթը նշում է, որ Թեոնի խմբագրումները ներառում են «զարմանալիորեն մոտ մոտավորություններ»^[10]։
Պտղոմեոսի «Հարմարավետ աղյուսակները». Աստղագիտական աղյուսակների հավաքածու՝ սկզբնապես կազմված Պտղոմեոսի կողմից։ Արդի ժամանակներում հաճախ պնդում են, որ Թեոնը խմբագրել է այս տեքստը^[11]։ Այնուամենայնիվ, պահպանված ձեռագրերից ոչ մեկը չի հիշատակում Թեոնին^[12], և ապացույցները ցույց են տալիս, որ պահպանված աղյուսակները պետք է շատ նման լինեն Պտղոմեոսի տրամադրած աղյուսակներին։ Այնուամենայնիվ, հավանական համարվեց, որ նրա դուստրը՝ Հիպատիան խմբագրել (կամ ստուգել է) Հարմարավետության աղյուսակները, քանի որ Սուդան վկայակոչում է աստղագիտական կանոնի վերաբերյալ իր աշխատանքը^[13]։
Էվկլիդեսի «Օպտիկա». Էվկլիդեսի աշխատանքը օպտիկայի վերաբերյալ գոյատևել է երկու տարբերակով, և այն պնդում է, որ մեկ տարբերակը կարող է լինել Թեոնի հրատարակությունը^[13]։

Մեկնաբանություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նրա պահպանված մեկնաբանություններից կարելի է մեջբերել հետևյալը.

«Էվկլիդեսի ամսաթվի մեկնաբանություն». Այս աշխատությունը գրված է համեմատաբար առաջադեմ մակարդակով, քանի որ Թեոնը հակված է կրճատելու Էվկլիդեսի ապացույցները, քան դրանք ամրապնդելու։
«Էվկլիդեսի օպտիկայի մեկնաբանություն» Ենթադրվում է, որ այս մուտքային մակարդակի աշխատանքը բաղկացած է դասախոսությունների նոտաներից, որոնք կազմվել են Թեոնի ուսանողի կողմից։
Մեկնաբանություն «Ալմագեստի». Այն ի սկզբանե եղել է Պտղոմեոսի «Ալմագեստի» բոլոր տասներեք գրքերի մեկնաբանություն, սակայն այժմ բացակայում է 11-րդ գիրքը և 5-րդ գրքի մեծ մասը։ Մեկնաբանությունը Թեոնի սեփական դասախոսությունների նոտաների վերամշակումն է և հիմնականում օգտակար է այնպիսի գրողների կորած ստեղծագործություններից տեղեկություններ ներառելու համար, ինչպիսին է Պապուսը։
Պտղոմեոսի հարմար աղյուսակների հիանալի մեկնաբանություն։ Այս ստեղծագործությունը մասամբ պահպանվել է։ Սկզբում այն բաղկացած էր 5 գրքից, որից պահպանվել է 1-3 գիրքը և չորրորդ գրքի սկիզբը։ Նա նկարագրում է, թե ինչպես օգտագործել Պտղոմեոսի աղյուսակները և մանրամասնում է հաշվարկների հիմքում ընկած պատճառները։
Պտղոմեոսի հարմար աղյուսակների կարճ մեկնաբանություն. այս գործն ամբողջությամբ պահպանվել է։ Այն բաղկացած է մեկ գրքից և նախատեսված է որպես դասագիրք ուսանողների համար։ Այս աշխատության մեջ Թեոնը նշում է, որ որոշ (անանուն) հնագույն աստղագետներ կարծում էին, որ տանողությունը դեպի գիշերահավասարներ, կայուն, անվերջ շարժում լինելու փոխարեն, փոխում է ուղղությունը յուրաքանչյուր 640 տարին մեկ, և որ վերջին շրջադարձը եղել է մ.թ.ա. 158 թվականին։ ] Թեոնը նկարագրում է, բայց չի պաշտպանում այս տեսությունը։ Այս գաղափարը ոգեշնչեց Թաբիթ իբն Կուրրային 9-րդ դարում ստեղծել կամային տեսություն՝ բացատրելու տատանումները, որը նա սխալ էր կարծում, որ ազդում էր գիշերահավասարների սպասման արագության վրա։
Արատուսի մեկնաբանություն. Արատուսի երևույթների մասին մեզ հասած որոշ սխոլիաներ կասկածելիորեն վերագրվում են Թեոնին։

Բնօրինակ աշխատանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տրակտատ աստրոլաբի մասին. Ե՛վ Սուդայի, և՛ արաբական աղբյուրները Թեոնին վերագրում են աստղագուշակի վրա աշխատանքը։ Այս աշխատությունը չի պահպանվել, բայց դա կարող է լինել պատմության առաջին տրակտատը աստրոլաբի մասին և կարևոր է եղել գործիքի մասին հունական գիտելիքները հետագա դարերին փոխանցելու համար։ Աստղալաբի մասին տրակտատները, որոնք մեզ են հասել 6-րդ դարի հույն գիտնական Ջոն Ֆիլոպոնոսի և 7-րդ դարի սիրիացի գիտնական Սևերուս Սեբոխտի կողմից, մեծապես հիմնվում են Թեոնի աշխատությունների վրա^[14]։
Կատոպտրիկա. Էվկլիդեսին վերագրվող այս տրակտատի հեղինակությունը վիճելի է։ Պնդվում էր, որ Թեոնը գրել կամ հորինել է այն։ Կատոպտրիկան վերաբերում է լույսի արտացոլմանը և հայելիների միջոցով պատկերների ձևավորմանը։
Թեոն Սուդայի կորած ստեղծագործությունների շարքում նշվում է «Թռչունների նշանների և դիտման և ագռավների կանչերի մասին», «Շան վերելքի մասին» և «Նեղոսի ջրհեղեղի մասին»։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

A. Tihon (ed.), Le Grand commentaire de Théon d’Alexandrie aux Tables faciles de Ptolémée. Livre II, III (Vatican City, 1991).
G. J. Toomer. Theon of Alexandria, in Dictionary of Scientific Biography 13:321-325.
Tihon, Anne, "Theon of Alexandria and Ptolemy's Handy Tables", in Ancient Astronomy and Celestial Divination. Dibner Institute studies in the history of science and technology. Edited by N.M. Swerdlow. Cambridge, MA: MIT Press, 1999, p. 357.
A Rome, Commentaires de Pappus et de Théon d'Alexandrie sur l'Almageste Tome III. Théon d'Alexandrie (Rome, 1943).
A Tihon (ed.), Le 'Petit Commentaire' de Théon d'Alexandrie aux 'Tables faciles' de Ptolémée (Vatican City, 1978).
A Tihon (ed.), Le 'Grand commentaire' de Théon d'Alexandrie aux 'Tables faciles' de Ptolémée Livre I (Vatican City, 1985).
A Tihon (ed.), Le 'Grand commentaire' de Théon d'Alexandrie aux 'Tables faciles' de Ptolémée Livre II, III (Vatican City, 1991)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 http://digitale.beic.it/primo_library/libweb/action/search.do?fn=search&vid=BEIC&vl%283134987UI0%29=creator&vl%28freeText0%29=Theon%20Alexandrinus
↑ Suda, Theon θ205 Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine
↑ Edward Jay Watts, (2006), City and School in Late Antique Athens and Alexandria. "Hypatia and pagan philosophical culture in the later fourth century" Արխիվացված 2017-07-17 Wayback Machine, pages 197–198. University of California Press
↑ William Smith (lexicographer)|Smith, William; Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, London (1873). "Theon" Արխիվացված 2021-07-06 Wayback Machine
↑ Rome, Adolphe (1931–1943). Commentaires de Pappus et de Théon d'Alexandrie sur l'Almageste. Tome III. Italy: Vatican. էջ 807.
↑ В. А. Бронштэн. КЛАВДИЙ ПТОЛЕМЕЙ. М.: НАУКА, 1988, глава 13.
↑ Кратеры Theon Junior и Theon Senior Արխիվացված 2013-06-07 Wayback Machine, последний назван в честь Теон Смирнский|Теона Смирнского.
↑ Frank J. Swetz, (1994), Learning Activities from the History of Mathematics, page 18
↑ T L Heath, (1921), A History of Greek Mathematics, Vol. 1, page 57. Oxford
↑ Thomas Little Heath (1921). A history of Greek mathematics. Oxford, The Clarendon Press.
↑ Anne Tihon, "Theon of Alexandria and Ptolemy's Handy Tables" in Noel M. Swerdlow, (1999), Ancient Astronomy and Celestial Divination, page 359. MIT Press. 0262194228
↑ Alan Cameron, Jacqueline Long, (1993), Barbarians and Politics at the Court of Arcadius, page 45. University of California Press. 0520065506
↑ ^13,0 ^13,1 A. Mark Smith, (1999), Ptolemy and the Foundations of Ancient Mathematical Optics, page 16. American Philosophical Society. 0871698935
↑ James Evans, (1998), The History and Practice of Ancient Astronomy, page 156. Oxford University Press. 0-19-509539-1

[_e31103c5eecd79b3-1] 1,0 ^1,1 ^1,2 ^1,3 ^1,4 http://digitale.beic.it/primo_library/libweb/action/search.do?fn=search&vid=BEIC&vl%283134987UI0%29=creator&vl%28freeText0%29=Theon%20Alexandrinus

[suda-2] Suda, Theon θ205 Արխիվացված 2020-07-26 Wayback Machine

[3] Edward Jay Watts, (2006), City and School in Late Antique Athens and Alexandria. "Hypatia and pagan philosophical culture in the later fourth century" Արխիվացված 2017-07-17 Wayback Machine, pages 197–198. University of California Press

[smith-4] William Smith (lexicographer)|Smith, William; Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, London (1873). "Theon" Արխիվացված 2021-07-06 Wayback Machine

[5] Rome, Adolphe (1931–1943). Commentaires de Pappus et de Théon d'Alexandrie sur l'Almageste. Tome III. Italy: Vatican. էջ 807.

[6] В. А. Бронштэн. КЛАВДИЙ ПТОЛЕМЕЙ. М.: НАУКА, 1988, глава 13.

[7] Кратеры Theon Junior и Theon Senior Արխիվացված 2013-06-07 Wayback Machine, последний назван в честь Теон Смирнский|Теона Смирнского.

[8] Frank J. Swetz, (1994), Learning Activities from the History of Mathematics, page 18

[heath57-9] T L Heath, (1921), A History of Greek Mathematics, Vol. 1, page 57. Oxford

[10] Thomas Little Heath (1921). A history of Greek mathematics. Oxford, The Clarendon Press.

[tihon359-11] Anne Tihon, "Theon of Alexandria and Ptolemy's Handy Tables" in Noel M. Swerdlow, (1999), Ancient Astronomy and Celestial Divination, page 359. MIT Press. 0262194228

[cameron45-12] Alan Cameron, Jacqueline Long, (1993), Barbarians and Politics at the Court of Arcadius, page 45. University of California Press. 0520065506

[smith1999-13] 13,0 ^13,1 A. Mark Smith, (1999), Ptolemy and the Foundations of Ancient Mathematical Optics, page 16. American Philosophical Society. 0871698935

[evans156-14] James Evans, (1998), The History and Practice of Ancient Astronomy, page 156. Oxford University Press. 0-19-509539-1

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]