Jump to content

Թեոն Ալեքսանդրացի

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Թեոն Ալեքսանդրացի
հին հունարեն՝ Θέων ο Αλεξανδρεύς
Ծնվել էմոտ 335[1]
ԾննդավայրՀռոմեական կայսրություն
Մահացել էմոտ 400[1]
Մահվան վայրԱլեքսանդրիա, Diocese of Egypt, Արևելքի պրեֆեկտուրա, Բյուզանդական կայսրություն
ԵրկերList of emperors?, Fasti Theonis? և On the flooding of the Nile?
Մասնագիտությունմաթեմատիկոս և աստղագետ
ԵրեխաներՀիպատիա
 Theon of Alexandria Վիքիպահեստում

Թեոն Ալեքսանդրացի (հին հունարեն՝ Θέων ὁ Ἀλεξανδρεύς, լատին․՝ Theon, մոտ 335[1], Հռոմեական կայսրություն - մոտ 400[1], Ալեքսանդրիա, Diocese of Egypt, Արևելքի պրեֆեկտուրա, Բյուզանդական կայսրություն), հույն գիտնական, ուշ հելլինիզմի դարաշրջանի մաթեմատիկոս, փիլիսոփա և աստղագետ, որը ապրել է Եգիպտոսի Ալեքսանդրիա քաղաքում։ Նա խմբագրել և համակարգել է էվկլիդեսի «Սկզբունքները» և գրել մեկնություններ էվկլիդեսի ու Կլավդիոս Պտղոմեոսի աշխատությունների վերաբերյալ։ Նրա դուստրը՝ Հիպատիան, նույնպես հայտնի էր որպես մաթեմատիկոս, աստղագետ և մեխանիկ։ Ըստ Սուդայի, Թեոնը եղել է Ալեքսանդրիայի գրադարանի ղեկավարը[2]։

Կենսագրություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեոն Ալեքսանդրացին ապրել է Ալեքսանդրիայում 4-րդ դարում, դասավանդել է աստղագիտություն և մաթեմատիկա, ինչպես նաև ղեկավարել հայտնի Ալեքսանդրիայի գրադարանը։ Նրա կյանքի մասին շատ քիչ տեղեկություններ են պահպանվել։ Նա կատարել է 364 թվականին արևային և լուսնային խավարման կանխատեսումներ և դիտարկումներ, ինչը վկայում է, որ այդ ժամանակ նա ակտիվ գործունեություն է ծավալել։ Համարվում է, որ նա ապրել է նաև կայսր Թեոդոսիոս Ա-ի ժամանակաշրջանում[3]։

10-րդ դարի հռոմեական «Սուդան» հանրագիտարանում Թեոնը ներկայացված է որպես «Մուսեյոնի մարդ»[4]։ Նրա դպրոցը բացառիկ էր, բարձր հեղինակություն ուներ և պահպանողական էր իր ուսմունքներում[5]։ Թեոնն ու նրա դուստրը՝ Հիպատիան, կարծես թե որևէ կապ չեն ունեցել Ալեքսանդրիայի Սերապեումում դասավանդող յամբլիկյան նեոպլատոնականության հետևորդների հետ։ Փոխարենը, նրանք նախընտրել են Պլոտինոսի նեոպլատոնականությունը[5]։

Թեոնից հետո նրա դուստր Հիպատիան է գլխավորել դպրոցը[6]։ Թեոնն իր «Ալմագեստի» մեկնությունները նվիրել է մի պատանու՝ Եպիփանիոս անունով, որը, հնարավոր է, եղել է նրա որդին[7]։ Բացի այդ, «Ալմագեստի» մեկնության մեջ Թեոնը նշում է, որ նրա դուստրը՝ Հիպատիան, նպաստել է այդ աշխատության երրորդ գրքի ստեղծմանը՝ գրելով. «Այս հրատարակությունը պատրաստել է իմ դուստր՝ փիլիսոփա Հիպատիան»[8]։

Թեոնն առավել հայտնի է նրանով, որ իր իսկ խմբագրությամբ հրատարակել է Էվկլիդեսի «Սկզբունքները»։ Այս խմբագրության ամենավաղ ձեռագիրը պահպանվում է Վատիկանում։ Տարբեր ձեռագրերի համեմատությունը ցույց է տվել, որ Թեոնը փորձել է «բարելավել» Էվկլիդեսի գործը՝ մի շարք տեղերում փոփոխություններ կատարելով հենց բնօրինակ տեքստում։ Կա ենթադրություն, որ Էվկլիդեսին վերագրվող «Կատոպտրիկան» նույնպես Թեոնի խմբագրած տարբերակն է[9]։

Թեոնի մյուս կարևորագույն աշխատանքներից են նրա մեկնությունները Պտղոմեոսի «Ալմագեստի» և բանաստեղծ Արատոս Սոլիացու գործերի վերաբերյալ։ «Ալմագեստի» մեկնության մեջ Թեոնը առաջարկել է գիշերահավասարի երևույթի նախադրման  բացատրությունը։

Նա նաև հիշատակել է մեզ չհասած մի շարք աշխատություններ, այդ թվում՝ Դիոֆանտի և այլ հեղինակների գործեր, ինչը թույլ է տալիս որոշ պատկերացում կազմել դրանց բովանդակության մասին։ Որոշ կենսագիրներ ենթադրում են, որ Թեոնի մեկնություններից մի մասը ստեղծվել է նրա դստեր՝ Հիպատիայի մասնակցությամբ։

Գիտնականի անունով է կոչվել լուսնի վրա գտնվող Թեոն Կրտսեր խառնարանը[10]։

Աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խմբագրված աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հայտնի է, որ Թեոնը խմբագրել է Էվկլիդեսի «Սկզբունքները»։ Հնարավոր է, որ նա խմբագրել է նաև Էվկլիդեսի և Պտղոմեոսի այլ աշխատություններ, թեև այս վարկածի ապացույցները քիչ հավաստի են։ Թեոնին վերագրվող հրատարակությունները ներառում են հետևյալը.

  • Էվկլիդեսի «Սկզբունքները»։ Թեոնի խմբագրած տարբերակը երկար ժամանակ եղել է այս աշխատության միակ հայտնի տարբերակը, մինչև 1808 թվականին Ֆրանսուա Պեյրարը Վատիկանի գրադարանում հայտնաբերեց ավելի հին ձեռագիր[11]։ Երկու տարբերակների համեմատությունը ցույց է տալիս, որ Թեոնի խմբագրած տարբերակը նպատակ ուներ վերացնել այն դժվարությունները, որոնց կարող էին բախվել ուսանողները Էվկլիդեսի տեքստն ուսումնասիրելիս[12]։ Այդ պատճառով նա լրացնում էր բնօրինակ տեքստը այն դեպքերում, երբ համարում էր, որ ապացույցները չափազանց համառոտ են։ Բացի այդ, նա փորձել է միատեսակեցնել Էվկլիդեսի շարադրանքի ոճը և շտկել է որոշ սխալներ՝ չնայած երբեմն ինքն էլ նոր սխալներ ավելացնում[3]։ Մաթեմատիկոս Թոմաս Լիթլ Հիթը նշում է, որ Թեոնի խմբագրական փոփոխությունները ներառում են «զարմանալիորեն ճշգրիտ մոտարկումներ (արտահայտված վաթսունական կոտորակներով)»[3]։
  • Պտղոմեոսի «Հարմար աղյուսակները»։ Այս աստղագիտական աղյուսակների հավաքածուն ի սկզբանե կազմել է Պտղոմեոսը[13]։ Ժամանակակից ուսումնասիրողները հաճախ ենթադրում են, որ Թեոնը խմբագրել է այս տեքստը[14], սակայն պահպանված ձեռագրերից ոչ մեկում նրա անունը չի հիշատակվում[15]։ Հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ մեզ հասած աղյուսակները շատ նման են Պտղոմեոսի օրիգինալ տարբերակին[13][14]։ Այնուամենայնիվ, համարվում է հնարավոր, որ Թեոնի դուստրը՝ Հիպատիան, խմբագրել կամ վերանայել է «Հարմար աղյուսակները», քանի որ «Սուդան» նշում է նրա աշխատանքը «Աստղագիտական կանոնի» վրա[15]։
  • Էվկլիդեսի «Օպտիկան»։ Այս աշխատությունը մեզ հասել է երկու տարբերակով, և ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ դրանցից մեկը կարող է լինել Թեոնի խմբագրած տարբերակը[16]։

Մեկնաբանություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Թեոնի պահպանված մեկնություններից կարելի է առանձնացնել հետևյալը.

  • Մեկնություն Էվկլիդեսի «Տարրեր»-ին։ Այս աշխատանքը գրված էր ավելի առաջադեմ մակարդակով, քանի որ Թեոնը հակված էր կրճատել Էվկլիդեսի ապացույցները՝  դրանք ուժեղացնելու փոխարեն[3]։
  • Մեկնաբանություն Էվկլիդեսի «Օպտիկա»֊յին։ Այս մեկնությունը համարվում է տարրական մակարդակի աշխատանք և, ըստ ուսումնասիրողների, հավանաբար կազմվել է Թեոնի աշակերտի կողմից՝ որպես նրա դասախոսությունների գրառումների համառոտ տարբերակ[3]։
  • Մեկնաբանություն Պտղոմեոսի «Ալմագեստ»-ին։ Ի սկզբանե ընդգրկել է «Ալմագեստի» բոլոր 13 գրքերը, սակայն ներկայումս բացակայում են 11-րդ գիրքը և 5-րդ գրքի մեծ մասը։ Մեկնությունը հիմնականում հիմնված է Թեոնի սեփական դասախոսական նշումների վերամշակման վրա և  հատկապես արժեքավոր է այն առումով, որ ներառում է տեղեկություններ կորած աշխատություններից, օրինակ՝ Պապուս Ալեքսանդրացու աշխատանքներից[2]։ Թեոնի մեկնաբանությունը հատկապես արժեքավոր է նաև այն պատճառով, որ նա մանրամասնորեն բացատրում է հին հունական վաթսունական հաշվարկային համակարգի կիրառությունը, որն օգտագործվել է աստղագիտական և մաթեմատիկական հաշվարկներում[3]։
  • Մեծ մեկնություն Պտղոմեոսի «Հարմար աղյուսակներին»։ Այս աշխատանքը մասնակիորեն է պահպանվել։ Ի սկզբանե այն կազմված էր 5 գրքից, սակայն մեզ հասել են 1-ից - 3-րդ գրքերը, ինչպես նաև 4-րդ գրքի սկիզբը։ Մեկնության մեջ ներկայացվում է, թե ինչպես պետք է օգտագործել Պտղոմեոսի աղյուսակները, և տրվում են մանրամասն բացատրություններ այն հաշվարկների հիմքում ընկած պատճառների վերաբերյալ[2]։
  • Փոքր մեկնություն Պտղոմեոսի «Հարմարավետ աղյուսակներին»։ Այս աշխատանքը ամբողջությամբ պահպանվել է և բաղկացած է մեկ գրքից։ Այն նախատեսված է որպես ուսումնական ձեռնարկ ուսանողների համար[2]։ Այս մեկնության մեջ Թեոնը հիշատակում է որոշ (անանուն) հին աստղագետների տեսակետը, ըստ որի՝ գիշերահավասարի նախադրումը ոչ թե շարունակական ու կայուն շարժում է, այլ յուրաքանչյուր 640 տարին մեկ փոխում է իր ուղղությունը։ Ըստ այս հաշվարկի՝ վերջին այդպիսի փոփոխությունը տեղի էր ունեցել մ.թ.ա.158 թվականին[17]։ Թեոնը նկարագրում է այս տեսությունը, սակայն չի աջակցում այն։ Այս գաղափարը հետագայում ոգեշնչեց 9-րդ դարի արաբ գիտնական Սաբիթ իբն Քուռրային՝ ստեղծելու կամքի տեսությունը, որը փորձում էր (սխալմամբ) բացատրել գիշերահավասարի նախադրման ենթադրյալ տատանումները[17]։
  • Մեկնություն Արատոսին։ Արատոսի «Ֆաէնոմենաներ» վերաբերյալ մեզ հասած որոշ սքոլիաներ (մեկնություններ) կասկածանքով վերագրվում են Թեոն Ալեքսանդրացուն[7]։

Բնօրինակ աշխատանքներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • Տրակտատ աստրոլաբիայի մասին։ Թեոնին է վերագրվում աստրոլաբիայի վերաբերյալ մի աշխատանք, որը հիշատակվում է ինչպես «Սուդայում», այնպես էլ արաբական աղբյուրներում։ Այս տրակտատը չի պահպանվել, սակայն հնարավոր է, որ դա եղել է աստրոլաբիայի մասին առաջին հայտնի գիտական աշխատանքը։ Այն մեծ նշանակություն է ունեցել հունական գիտելիքների փոխանցման գործում հետագա սերունդների համար։ 6-րդ դարի հույն գիտնական Իոաննես Ֆիլոպոնն ու 7-րդ դարի սիրիացի գիտնական Սևերոս Սեբոխտը իրենց աստրոլաբիայի վերաբերյալ աշխատություններում լայնորեն հիմնվել են Թեոնի գրությունների վրա[18]։
  • «Կատոպտրիկա»։ Այս տրակտատը, որը վերագրվում է Էվկլիդեսին, ունի վիճահարույց հեղինակություն[19]։ Կա ենթադրություն, որ այն կամ ամբողջությամբ գրել, կամ կազմել է Թեոն Ալեքսանդրացին[3]։ «Կատոպտրիկա» տրակտատում ուսումնասիրվում է լույսի անդրադարձումը և հայելիներով պատկերների ձևավորումը[19]։

Կորած աշխատություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Սուդա» հանրագիտարանը հիշատակում է Թեոնի մի քանի կորած գործեր, այդ թվում՝

  • «Խորհրդանշանների, թռչունների դիտարկման և ագռավների ձայների մասին»
  • «Շան (Սիրիուս) աստղի ծագման մասին»
  • «Նեղոսի վարարումների մասին»[4]

Գրականություն

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  • A. Tihon (ed.), Le Grand commentaire de Théon d’Alexandrie aux Tables faciles de Ptolémée. Livre II, III (Vatican City, 1991).
  • G. J. Toomer. Theon of Alexandria, in Dictionary of Scientific Biography 13:321-325.
  • Tihon, Anne, "Theon of Alexandria and Ptolemy's Handy Tables", in Ancient Astronomy and Celestial Divination. Dibner Institute studies in the history of science and technology. Edited by N.M. Swerdlow. Cambridge, MA: MIT Press, 1999, p. 357.
  • A Rome, Commentaires de Pappus et de Théon d'Alexandrie sur l'Almageste Tome III. Théon d'Alexandrie (Rome, 1943).
  • A Tihon (ed.), Le 'Petit Commentaire' de Théon d'Alexandrie aux 'Tables faciles' de Ptolémée (Vatican City, 1978).
  • A Tihon (ed.), Le 'Grand commentaire' de Théon d'Alexandrie aux 'Tables faciles' de Ptolémée Livre I (Vatican City, 1985).
  • A Tihon (ed.), Le 'Grand commentaire' de Théon d'Alexandrie aux 'Tables faciles' de Ptolémée Livre II, III (Vatican City, 1991).

Ծանոթագրություններ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
  1. ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 http://digitale.beic.it/primo_library/libweb/action/search.do?fn=search&vid=BEIC&vl%283134987UI0%29=creator&vl%28freeText0%29=Theon%20Alexandrinus
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 John M. McMahon, "Theon of Alexandria" entry in Virginia Trimble, Thomas Williams, Katherine Bracher (2007), Biographical Encyclopedia of Astronomers, pages 1133-4. Springer
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 3,6 «Theon of Alexandria - Biography». Maths History (անգլերեն). Վերցված է 2025-01-29-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 Suda, Theon θ205 Արխիվացված է Հուլիս 26, 2020 Wayback Machine-ի միջոցով:
  5. ↑ 5,0 5,1 Edward Jay Watts, (2008), City and School in Late Antique Athens and Alexandria, page 191-192. University of California Press
  6. ↑ Edward Jay Watts, (2006), City and School in Late Antique Athens and Alexandria. "Hypatia and pagan philosophical culture in the later fourth century" Արխիվացված է Հուլիս 17, 2017 Wayback Machine-ի միջոցով:, pages 197–198. University of California Press
  7. ↑ 7,0 7,1 Smith, William; Dictionary of Greek and Roman Biography and Mythology, London (1873). "Theon" Արխիվացված է Հուլիս 6, 2021 Wayback Machine-ի միջոցով:
  8. ↑ Rome, Adolphe (1931–1943). Commentaires de Pappus et de Théon d'Alexandrie sur l'Almageste. Tome III. Italy: Vatican. էջ 807.
  9. ↑ В. А. Бронштэн. КЛАВДИЙ ПТОЛЕМЕЙ. М.: НАУКА, 1988, глава 13.
  10. ↑ Кратеры Theon Junior и Theon Senior Արխիվացված է Հունիս 7, 2013 Wayback Machine-ի միջոցով:, последний назван в честь Теона Смирнского.
  11. ↑ Frank J. Swetz, (1994), Learning Activities from the History of Mathematics, page 18
  12. ↑ T L Heath, (1921), A History of Greek Mathematics, Vol. 1, page 57. Oxford
  13. ↑ 13,0 13,1 James Evans, (1998), The History and Practice of Ancient Astronomy, page 240 and footnote 35. Oxford University Press. 0-19-509539-1
  14. ↑ 14,0 14,1 Anne Tihon, "Theon of Alexandria and Ptolemy's Handy Tables" in Noel M. Swerdlow, (1999), Ancient Astronomy and Celestial Divination, page 359. MIT Press. 0262194228
  15. ↑ 15,0 15,1 Alan Cameron, Jacqueline Long, (1993), Barbarians and Politics at the Court of Arcadius, page 45. University of California Press. 0520065506
  16. ↑ A. Mark Smith, (1999), Ptolemy and the Foundations of Ancient Mathematical Optics, page 16. American Philosophical Society. 0871698935
  17. ↑ 17,0 17,1 James Evans, (1998), The History and Practice of Ancient Astronomy, page 276. Oxford University Press. 0-19-509539-1
  18. ↑ James Evans, (1998), The History and Practice of Ancient Astronomy, page 156. Oxford University Press. 0-19-509539-1
  19. ↑ 19,0 19,1 James Evans, (1998), The History and Practice of Ancient Astronomy, page 90. Oxford University Press. 0-19-509539-1

Արտաքին հղումներ

[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Թեոն Ալեքսանդրացի» հոդվածին։
 ⛭ 
  Թեմատիկ կայքեր
Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Թեոն_Ալեքսանդրացի&oldid=10211819» էջից