Ալ-Քարաջի
| Ալ-Քարաջի պարս.՝ بوبکر محمد بن حسن کرجیا | |
|---|---|
 | |
| Ծնվել է | ապրիլի 13, 953[1] |
| Ծննդավայր | Քարաջ, Աբասյան խալիֆայություն[1] |
| Մահացել է | մոտ 1029[2][1] |
| Քաղաքացիություն | Իրան |
| Երկեր | Al-Fakhri? |
| Մասնագիտություն | մաթեմատիկոս |
 Al-Karaji Վիքիպահեստում | |
Աբու Բաքր Մուհամմադ իբն ալ Հասան ալ-Քարաջի (պարս.՝ ابوبکر محمد بن حسین کرجی, ապրիլի 13, 953[1], Քարաջ, Աբասյան խալիֆայություն[1] - մոտ 1029[2][1]), 10-րդ դարի պարսիկ մաթեմատիկոս և ինժեներ[3][4][5], որը հայտնի է դարձել Բաղդադում։ Ծնվել է Թեհրանի մոտ գտնվող Քարաջ քաղաքում[6]։ Նրա երեք հիմնական պահպանված աշխատությունները մաթեմատիկական են՝ «Ալ-Բադի' ֆի'լ-հիսաբ» (Հրաշալի հաշվում), «Ալ-Ֆախրի ֆի'լ-ջաբր վա'լ-մուկաբալա» (Փառավոր հանրահաշվ)ի և «Ալ-Կաֆի ֆի'լ-»(Բավարար է հաշվարկին)։
Աշխատանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալ-Քարաջին գրել է մաթեմատիկայի և ճարտարագիտության մասին։ Ոմանք համարում են, որ նա պարզապես վերամշակում է ուրիշների գաղափարները (նա կրել է Դիոֆանտոսի ազդեցությունը), բայց շատերը նրան համարում են ավելի ինքնատիպ[7], մասնավորապես հանրահաշիվը երկրաչափությունից ազատելու սկզբնաղբյուրների համար։ Պատմաբանների շրջանում նրա ամենաշատ ուսումնասիրված աշխատությունը նրա հանրահաշվի գիրքն է ալ-ֆախրի ֆի ալ-ջաբր վա ալ-մուկաբալա, որը առնվազն չորս օրինակով պահպանվել է միջնադարյան դարաշրջանից[8]։
Իր «Թաքնված ջրերի արդյունահանում» գրքում նա նշել է, որ երկիրը գնդաձև է, բայց այն համարում է տիեզերքի կենտրոն Գալիլեո Գալիլեյից, Հովհաննես Կեպլերից կամ Իսահակ Նյուտոնից շատ առաջ, բայց Արիստոտելից և Պտղոմեոսից շատ հետո։ Նա բացատրեց հիդրոլոգիայի հիմնական սկզբունքները[9], գիրքը բացահայտում է գիտության վերաբերյալ նրա խորը գիտելիքները և նկարագրվել է որպես այս ոլորտում գոյություն ունեցող ամենահին աշխատությունը[10][11][12]։
Ալ-Քարաջին սիստեմատիկ կերպով ուսումնասիրեց ցուցիչները հանրահաշիվում և առաջինն էր, ով սահմանեց միանդամների համար կանոնները, ինչպիսիք են x,x²,x³ և դրանց փոխադարձները բազմապատկման և բաժանման դեպքերում։ Այնուամենայնիվ, քանի որ, օրինակ, քառակուսու և խորանարդի արտադրյալը կարտահայտվի ոչ թե թվերով, այլ բառերով, որպես քառակուսի-խորանարդ, աստիճանների գումարման թվային հատկությունը պարզ չէր[13]։
Հանրահաշվի և բազմանդամների վերաբերյալ իր աշխատանքում, Ալ-Քարաջին, տվել է բազմանդամների գումարման, հանման և բազմապատկման թվաբանական գործողությունների կանոններ. թեև սահմանափակված էր բազմանդամները միանդամների վրա բաժանելու կանոններ։
Ֆ. Վոեպկեն առաջին պատմաբանն էր, ով գիտակցեց Ալ-Քարաջիի աշխատության կարևորությունը, և ավելի ուշ պատմաբանները հիմնականում համաձայն են նրա մեկնաբանության հետ։ Նա գովաբանեց Ալ-Քարաջիին առաջինը, ով ներկայացրեց հանրահաշվական հաշվարկի տեսությունը[8][14]։
Ալ-Քարաջին տվել է երկանդամ գործակիցների առաջին ձևակերպումը և Պասկալի եռանկյունու առաջին նկարագրությունը[15][16][17] Նրան է վերագրվում նաև երկանդամների թեորեմի բացահայտումը։ Այժմ կորած աշխատության մեջ, որը հայտնի է միայն ալ-Սամավալի հաջորդ մեջբերումից, Ալ-Քարաջին ներկայացրել է փաստարկի գաղափարը՝ մաթեմատիկական ինդուկցիայի միջոցով[18]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 1,5 1,6 1,7 Մակտյուտոր մաթեմատիկայի պատմության արխիվ — 1994.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 https://pantheon.world/profile/person/Al-Karaji
- ↑ «Muhammad Al-Karaji: A Mathematician Engineer from the Early 11th Century | Muslim Heritage». www.muslimheritage.com (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ օգոստոսի 10-ին. «Of Persian origin, he spent an important part of his scientific life in Baghdad where he composed ground breaking mathematical books.»
- ↑ Selin, Helaine (2008). Encyclopaedia of the history of science, technology, and medicine in non-western cultures. Berlin New York: Springer. էջ 131. ISBN 9781402049606. «Al-Karajī Abū Bakr Muh.ammad was a Persian mathematician and engineer.»
- ↑ Meri, Josef W. (2006 թ․ հունվար). Medieval Islamic Civilization, Volume 1 An Encyclopedia. Routledge. էջ 32. ISBN 978-0-415-96691-7. «During the tenth century CE, the Iranian mathematician al-Karaji (...)»
- ↑ PAZWASH, HORMOZ; MAVRIGIAN, GUS (1986). «The Contributions of Karaji—Successor to al-Khwarizmi». The Mathematics Teacher. 79 (7): 538–541. doi:10.5951/MT.79.7.0538. ISSN 0025-5769. JSTOR 27965055.
- ↑ «al-Karaji - Biography». Maths History.
- ↑ 8,0 8,1 O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., «Abu Bekr ibn Muhammad ibn al-Husayn Al-Karaji», MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.
- ↑ Robinson, M.; Ward, R. C. (2017 թ․ փետրվարի 15). Hydrology: Principles and Processes (անգլերեն). IWA Publishing. էջ 19. ISBN 9781780407289.
- ↑ Muslim Heritage, Mohammed Abattouy " Al-Karaji is also the author of Inbat al-miyah al-khafiya (The Extraction of Hidden Waters), a technical treatise that reveals such a profound knowledge of hydrology that it should be celebrated as the oldest text of its kind in this field."
- ↑ Sorkhabi, Rasoul (2017 թ․ դեկտեմբերի 21). Tectonic Evolution, Collision, and Seismicity of Southwest Asia: In Honor of Manuel Berberian's Forty-Five Years of Research Contributions (անգլերեն). Geological Society of America. էջ 37. ISBN 9780813725253.
- ↑ Niazi, Kaveh (2016 թ․ հունվարի 1). «Karajī's Discourse on Hydrology». Oriens (անգլերեն). 44 (1–2): 44–68. doi:10.1163/18778372-04401003. ISSN 0078-6527. «The hydrological concepts presented in Inbāṭ al-miyāh al-khafīya, Muḥammad Karajī's 11th century text on the construction of the qanāt, contain unexpected premises and theories that set this text apart from its contemporaries. Even when not straying far from the Aristotelian cosmology of the medieval world, Karajī's hydrological discussions often represent a fresh take on the common scientific wisdom regarding the flow of water at and near the earth's surface.»
- ↑ Katz, History of Mathematics, first edition, p237
- ↑ "You Have Got to Know...Mathematics" "Page 26"
- ↑ Sidoli, Nathan; Brummelen, Glen Van (2013 թ․ հոկտեմբերի 30). From Alexandria, Through Baghdad: Surveys and Studies in the Ancient Greek and Medieval Islamic Mathematical Sciences in Honor of J.L. Berggren (անգլերեն). Springer Science & Business Media. էջ 54. ISBN 9783642367366.
- ↑ Selin, Helaine (2008 թ․ մարտի 12). Encyclopaedia of the History of Science, Technology, and Medicine in Non-Western Cultures (անգլերեն). Springer Science & Business Media. էջ 132. ISBN 9781402045592.
- ↑ The Development of Arabic Mathematics Between Arithmetic and Algebra - R. Rashed "Page 63"
- ↑ Abattouy, Mohammed (2009). «Muhammad Al-Karaji: A Mathematician Engineer from the Early 11th Century». Muslim heritage. «He was also the first to use the method of proof by mathematical induction to prove his results, which he also used to prove the sum formula for integral cubes, an important result in integral calculus.»
Հղումներ և արտաքին կապեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- O'Connor, John J.; Robertson, Edmund F., «Abu Bekr ibn Muhammad ibn al-Husayn Al-Karaji», MacTutor History of Mathematics archive, University of St Andrews.
- Կաղապար:DSB
- J. Christianidis. Classics in the History of Greek Mathematics, p. 260
- Carl R. Seaquist, Padmanabhan Seshaiyer, and Dianne Crowley. "Calculation across Cultures and History" (Texas College Mathematics Journal 1:1, 2005; pp 15–31) [PDF]
- Matthew Hubbard and Tom Roby. "The History of the Binomial Coefficients in the Middle East"(from "Pascal's Triangle from Top to Bottom")
- Fuat Sezgin. Geschichte des arabischen Schrifttums (1974, Leiden: E. J. Brill)
- James J. Tattersall. Elementary Number Theory in Nine Chapters, p. 32
- Mariusz Wodzicki. "Early History of Algebra: a Sketch" (Math 160, Fall 2005) [PDF]
- "al-Karaji" — Encyclopædia Britannica Online (4 April 2006)
- Extrait du Fakhri, traité d'Algèbre par Abou Bekr Mohammed Ben Alhaçan Alkarkhi, presented with commentary by F. Woepcke, year 1853.