Ալքիմիան Հայաստանում
Ալքիմիան Հայաստանում տարածվել է դեռևս ալիքիմիայի ծագման շրջանում։ Ինչպես վկայում են մեզ հասած ձեռագրերը, հայկական ալքիմիան կանգնած էր ավելի ռեալիստական հիմքերի վրա և շատ դեպքերում զերծ էր ալքիմիային հատուկ խորհրդամոլությունից։ Հայ ալքիմիկոսներից շատերը նույնիսկ օտար աղբյուրներից օգտվելիս վերցնում էին գործնական նշանակություն ունեցող փաստերը[1]։
Մետաղագործության, ոսկերչության, ապակու հալման, խեցեգործության, գինեգործության, ներկերի և դեղանյութերի ստացման ասպարեզում հայ ալքիմիկոսները հաճախ հասել են հիանալի արդյունքների։ Հայտնի են հայկական բարձրորակ մագաղաթները, ներկերը, թանաքները, հոտավետ յուղերը, օճառները և այլն։ Գործնական ալքիմիան Հայաստանում հենվում էր բնափիլիսոփայական տեսական ուսմունքի վրա[2]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայաստանում ալքիմիայի ծագման վերաբերյալ տեսակետները միանշանակ չեն։ Ըստ Ղաֆադարյանի՝ ալիքիմիան Հայաստան է թափանցել Արաբական արշավանքների ժամանակ, բայց Ղազանչյանը հակառակ կարծիքին է, որ արաբներն իրենց արշավանքների ժամանակ Հայաստանից քաղել են ալքիմիական որոշ գիտելիքներ, իսկ Հայաստան ալքիմիան թափանցել է շատ ավելի վաղ։
Ալիքիմիան Հայաստանում դասվել է «ծածուկ արվեստների» շարքին։ Նրանով զբաղվող անձիք անվանվել են «աքսիր շինողներ» (15-րդ դար), քիմիականք (16-րդ դար)։ Ալքիմիական ձեռագրերը կոչվել են «Վկայական գիրք», «Աքսիրի գիրք» և «Քիմիական գիրք»։ Տեխնոլոգիան շատ գաղտնի էր պահվում և սովորաբար գիտելիքը փոխանցվում էր ժառանգաբար[2]։
Հայկական ալքիմիան ոչ միայն կրել է հարևան երկրների ալքիմիայի ազդեցությունը, այլև իր ազդեցությունն է թողել նրանց վրա։ Ժամանակի առաջադեմ երկրների հետ հայերի տնտեսական և մշակութային կապերը պայմաններ էին ստեղծել նման փոխազդեցության համար։ Ոսկերչական իրերի, գորգերի, ներկերի, աղերի և ալքիմիական սարքերի ու հարմարանքների արտահանման հետ միասին Հայաստանից արևելյան և արևմտյան երկրներ են փոխանցվել նաև ալքիմիական գիտելիքներ։
Այդ մասին են վկայում բազմայլալեզու և հայերեն ձեռագրեր, որտեղ «փիլիսոփայական քար», «փիլիսոփայական ձու» արտահայտությունների կողքին հանդիպում ենք նաև «հայկական քար», «հայկական ձու» արտահայտություններին։ Արմտյան Եվրոպայում, որոշ ալքիմիական պարագաներ, օրինակ՝ կլորահատակ կոլբան անվանվում էր «հայկական ձու»[1]։
Մարսելին Պիեռ Բերթելոն գրում է, որ որոշ ալքիմիկոսներին տալիս էին պայմանական տիտղոսներ, այդ թվում օրինակ՝ հայոց արքայի կոչումը, որը կարելի է տեսնել Տիբերիոս Փեթազիոսի որոշ աշխատությունների տակ[3], նրանց հեղինակությունը բարձրացնելու համար։
Դեպի Ռուսիա քիմիագործնական գիտելիքների թափանցման համար շատ կարևոր էին «Կովկասյան դարպասները», որոնց միջոցով Արևելքից Կիև, Մոսկվա և ապա Եվրոպայի այլ քաղաքներ էին թափանցում քիմիայի մասին գործնական գիտելիքները։ Այս գիտելիքների փոխանցման մեջ շատ կարևոր էր Հին Հայաստանի դերը, որտեղից բժիշկները և քիմիայով զբաղվող մասնագետները գնում էին Ռուսիա և այլ երկրներ[4]։
Ջաբիրի, Վալենտինիուսի, Իսահակ Հոլանդի և այլոց աշխատություններում և հայկական ձեռագրերում կա «հայկական աղ» արտահայտությունը, որը համարվում էր «փիլիսոփաների արևը», այն նուրբ ոգին, առանց որի անհնար է «էլիքսիր» պատրաստել։ «Հայկական աղ» ասելով հաճախ հասկանում էին նաև որևէ իրական նյութ։ Տարբեր հեղինակներ այդպես են անվանել մալաքիտը, լազուրիտը, պաղլեղները, կերակրի աղը, անուշադրը և այլն, որոնք հավանորեն արտահանվում էին Հայաստանից։ Հայկական ալքիմիական ձեռագրերը դեռևս վատ են ուսումնասիրված։ Այդ է պատճառը, որ մեծաթիվ չեն մեզ հայտնի հայ ալքիմիկոսների անունները։ Չի վերծանված նրանց թողած դեղագրերի մեծ մասը։ Միայն մասամբ են ուսումնասիրված Ստեփանոս Իմաստասերի, Դանել Աբեղայի, Օհան Թոխաթցու, Ղազար Եպիսկոպոսի, Տեր–Հարություն Էրզրումցու և այլոց գործերը։
Հայկական ալքիմիայի պատմության մեջ առանձնահատուկ տեղ են գրավում Ամիրդովլաթ Ամասիացու դեղագիտական աշխատությունները։
Հետազոտություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հայկական ալիքիմիան դեռևս լավ ուսումնասիրված չէ։ Հիմնական աշխատություններից են Կարո Ղաֆադարյանի «Ալքիմիան պատմական Հայաստանում» գիրքը[5] և Տիրան Ղազանչյանի «Քիմիան և նրա զարգացման ուղիները Հայաստանում»[6] աշխատությունները։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Казанджян, Т. Т. (1955). Очерки по истории химии в Армении. Ереванский государственный университет. Ереван: Изд-во Ерев. ун-та. Արխիվացված է օրիգինալից 2023 թ․ օգոստոսի 10-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 9-ին.
- ↑ 2,0 2,1 Ղաֆադարյան, Կարո Գրիգորի (1940). Հարությունյան, Հ; Տոնոյան, Ռ; Մանուկյան, Վ (eds.). Ալքիմիան պատմական Հայաստանում, Алхимия в Армении в историческом прошлом. Պատմության և նյութական կուլտուրայի հայկական ֆիլիալ ՍՍՌՄ ԳԱ, ԱրմՖԱՆ. Երևան: Տպարան Արմֆանի հրատարակչության.
- ↑ Taylor, F. Sherwood (1930). «A Survey of Greek Alchemy». The Journal of Hellenic Studies. 50: 109–139. doi:10.2307/626167. ISSN 0075-4269.
- ↑ Советская энциклопедия (1949). Большая советская энциклопедия (Russian).
{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link) - ↑ Ղաֆադարյան, Կարո. «Ալիքիման Պատմական Հայաստանում».
- ↑ Ղազանչյան, Տիրան Տիգրանի (1949). Քիմիան և նրա զարգացման ուղիները Հայաստանում։ Դոկտորային դիսերտացիայի ավտորեֆ. Երևան: Պետ. համալս. հրատ.
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանի «Ալքիմիա» հոդվածից (հ․ 1, էջ 193 ) (հեղինակ — Ա. Հարությունյան, Լ. Գրիգորյան)։ 
|