Աչք

Մարդու աչքեր

Աչք կամ հին բառ ակն, լուսային գրգիռներն ընկալող օրգան որոշ անողնաշարավոր, բոլոր ողնաշարավոր կենդանիների և մարդու մոտ։ Անողնաշարավորների մեծ մասի համար աչքի դեր են կատարում տեսողության ոչ բարդ օրգանները (տես Ֆասետային աչք)։

Կառուցվածք

Տես Մարդու աչք հիմնական հոդվածը

մարդու աչքի կառուցվածքը

Ողնաշարավորների աչքերը զույգ են, ունեն նույնատիպ կառուցվածք, տեղավորված են գանգի ակնակապիճներում և կազմված են ակնագնդից ու օժանդակ օրգաններից (ակնաշարժ մկաններ, արցունքագեղձ, կոպեր, աչքի խորշանյաթ)։ Մարդու ակնագնդի տրամագիծը մոտ 24 մմ է։

Ակնագնդի արտաքին պատյանը կոչվում է սպիտակուցապատյան (կարծրաթաղանթ), որին կպած են ակնագունդը շարժող 6 մկաններ։ Սպիտակուցապատյանի առջևի ուռուցիկ մասը եղջերաթաղանթն է, որը բացարձակ թափանցիկ է և կատարում է լուսաբեկիչ դեր։ Ակնագնդի միջին պատյանը անոթաթաղանթն է, հարուստ ակնագունդը սնող արյանանոթներով։

Անոթաթաղանթը աչքի առաջային մասում գոյացնում է ծիածանաթաղանթ՝ լցված աչքի գույնը պայմանավորող պիգմենտային բջիջներով։ Ծիածանաթաղանթի կենտրոնում բիբն է, որտեղից լույսի ճառագայթները անցնում են ակնագնդի մեջ։ Ծիածանաթաղանթը ունի շրջանաձև և ճառագայթաձև դասավորված մկանախրձեր, որոնք ուժեղ լույսի դեպքում բիբը նեղացնում են, իսկ թույլ լույսի կամ մթության պայմաններում՝ լայնացնում։

Ծիածանաթաղանթի ներսի երեսին գոյություն ունեն թարթիչային մարմիններ, որոնց մկանախրձերը նուրբ թելիկներով կապված են երկուռուցիկ ոսպնյակը գրկող պատյանի հետ։ Թարթիչային մարմնի մկանները կծկվելով թուլացնում կամ ձգում են ոսպնյակի պատյանի կապանները՝ փոփոխելով նրա լուսաբեկիչ հատկությունները։ Հեռու գտնվող առարկաները դիտելիս ոսպնյակը տափակում է, մոտիկին նայելիս՝ դառնում ավելի ուռուցիկ (տես ակոմոդացիա)։

Ակնագնդի պատի ներքին շերտը ցանցաթաղանթն է, որը կազմված է լուսային գրգիռներն ընկալող մի քանի շերտ նյարդաբջիջներից։ Վերջիններս նման են ցուպիկների և սրվակների։ Ցուպիկներն ընկալում են լույսի ամենաթույլ ճառագայթները (մթնշաղային տեսողություն), իսկ սրվակները՝ միայն վառ լույսի ճառագայթները (ցերեկային տեսողություն) և առարկայի գույնը։ Մարդու աչքում կան 110–125 մլն. ցուպիկներ և 6–7 մլն. սրվակներ։

Ցանցաթաղանթի ամենազգայուն տեղը դեղին բիծն է։ Յուրաքանչյուր ակնագնդում, ցանցաթաղանթի ներսի երեսից սկիզբ են առնում 800 հզ.–1 մլն. նյարդաթելեր, որոնք, միանալով միմյանց, կազմում են տեսողական նյարդը։ Վերջինս, մտնելով գանգի խոռոչը, միանում է մյուս աչքից եկող տեսողական նյարդի հետ, կիսախաչվում և կազմում տեսողական ուղին, որը շարունակվում է մինչև տեսողության բարձրագույն նյարդային կենտրոնը՝ գլխուղեղի ծոծրակային բլթի կեղևը։

Աչքի կոպերը զույգ, շարժուն, վարագուրանման մաշկային գոյացություններ են, որոնց ազատ եզրին դասավորված են արտևանունքները(թարթիչները)։ Կոպերի հաստության մեջ կան ճարպագեղձեր, որոնց արտադրած ճարպը դուրս է գալիս եզրից և օծում նրան։ Ակնակապճի վերին դրսի անկյունում տեղակայված է արցունքագեղձը, որի ծորանը բացվում է վերին կոպի տակ։ Արցունքն ակնագունդը լվանալուց հետո մղվում է դեպի աչքի ներսի անկյունը, որտեղից հատուկ անցքերով լցվում է արցունքապարկ, ապա քթարցունքային խողովակով գնում քթի խոռոչ։

Գրականություն

• «Глаз». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ. 1890–1907.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
• Г. Е. Крейдлин. Жесты глаз и визуальное коммуникативное поведение Արխիվացված 2007-11-27 Wayback Machine // Труды по культурной антропологии М.: 2002. С. 236—251
• Быков В. Л. Частная гистология человека. — СПб.: Сотис, 2001. — 304 с. — ISBN 5-85503-116-0
• Ali, Mohamed Ather; Klyne, M.A. (1985). Vision in Vertebrates. New York: Plenum Press. ISBN 978-0-306-42065-8.
• Yong, Ed (2016 թ․ հունվարի 14). «Inside the Eye: Nature's Most Exquisite Creation». National Geographic.

Արտաքին հղումներ

• Зайцев А. — Недоступная ссылка заменена архивной«Краткая история глаза». Знание—сила, 2003, №3. znanie-sila.ru; archive.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2003 թ․ հուլիսի 29-ին. Վերցված է 2013 թ․ մարտի 30-ին.
• Статьи по анатомии глаза // eyesfor.me
• Evolution of the eye
• Anatomy of the eye – flash animated interactive. (Adobe Flash)
• Webvision. The organisation of the retina and visual system. An in-depth treatment of retinal function, open to all but geared most towards graduate students.
• Eye strips images of all but bare essentials before sending visual information to brain, UC Berkeley research shows

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Աչք» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 496)։