Մասնակից:Անի 99/Ավազարկղ

Տնտեսական համակարգը աշխարհում, պետության, երկրում կամ հասարակության մեջ տեղի ունեցող բոլոր տնտեսական գործընթացների ամբողջությունն է՝ դրանում զարգացած գույքի և տնտեսական մեխանիզմի հարաբերությունների հիման վրա:

Բոլոր տնտեսական համակարգերում արտադրությունը պահանջում է հատուկ տնտեսական ռեսուրսներ, իսկ տնտեսական գործունեության արդյունքները բաշխվում, փոխանակվում և սպառվում են:

Հինգ հիմնարար հարց

Ըստ C.R. McConnell- ի և C.L.Brew- ի ՝ գոյություն ունի հինգ հիմնարար տնտեսական հարց, որոնք սահմանում են յուրաքանչյուր տնտեսական համակարգը՝

1. Որքա՞ն պետք է արտադրվի:
2. Ի՞նչ պետք է անել:
3. Ինչպե՞ս պետք է արտադրվեն այդ ապրանքները:
4. Ո՞վ պետք է ստանա այդ ապրանքները:
5. Արդյո՞ք համակարգը ի վիճակի է հարմարվել փոփոխություններին:

Տնտեսական համակարգը տարբեր գիտական ​​դպրոցներում

Տնտեսական համակարգի հասկացությունը (դրա բովանդակությունը, տարրերը և կառուցվածքը) կախված է տնտեսական դպրոցից: Նեոկլասիկական պարադիգմում տնտեսական համակարգի նկարագրությունը բացահայտվում է միկրո և մակրոտնտեսական հասկացությունների միջոցով: Նեոկլասիցիստների առարկան սահմանվում է որպես այն մարդկանց վարքի ուսումնասիրություն, որոնք առավելագույնի են հասցնում իրենց օգտակարությունը սահմանափակ ռեսուրսների պայմաններում՝ անսահմանափակ կարիքներով: Հիմնական տարրերն են՝ ձեռնարկություններ, տնային տնտեսություններ, կառավարություն։

Ինստիտուցիոնալիստները հիմնական շեշտը դնում են ինստիտուտների վրա տնտեսական համակարգերի ուսումնասիրության մեջ. Ինստիտուցիոնալիստների հետազոտությունները բնութագրվում են ինստիտուտների և կազմակերպությունների առանձնացման ցանկությամբ: Հաստատությունը համարվում է որպես ցանկացած հաստատված կանոն կամ նորմ տնտեսական վարքի։ Նոր ինստիտուցիոնալիստները կարևորում են համակարգային մոտեցումը և ուշադրություն են դարձնում տնտեսական համակարգերի առանձնահատկություններին ՝ ուսումնասիրելով՝ համաձայնեցման եղանակը, սեփականության իրավունքի համակարգը, գործարքային ծախսերը և պայմանագրերի համակարգը։

Մարքսիզմը կենտրոնանում է համակարգային մեթոդաբանության վրա, որը հիմնված է դիալեկտիկական համակարգերի մոտեցման վրա: Մարքսիզմի դիալեկտիկական մոտեցումը, առաջին հերթին, օգտագործում է հակադրությունների ուսումնասիրման սկզբունքը, հակադրությունների դիալեկտիկական միասնությունը որպես հիմք տնտեսական համակարգերի գործունեության համար, երկրորդ՝ դա կարևորում է ոչ միայն քանակական, այլ նաև որակական ցատկերը տնտեսական համակարգերի զարգացման գործում, երրորդ՝ այն կենտրոնանում է տնտեսական համակարգերի պատմական սահմանափակումների վրա: Մարքսիստական ​​տրամաբանությունը ժառանգում է Հեգելի տրամաբանությունը, որն ընդգծում էր, որ կոնկրետ ամբողջությունը, համակարգը «ոչ թե արդյունքն է, այլ արդյունքը՝ դրա ձևավորմամբ»: Մարքսիստական ​​մոտեցման զարգացման տեսանկյունից տնտեսական համակարգերի ուսումնասիրության անփոխարինելի պայմաններից մեկը տնտեսական համակարգերի պատմության ուսումնասիրությունն է կամ, ինչպես ընդունված է մարքսիզմում, արտադրության եղանակի ուսումնասիրությունը:

Տնտեսական համակարգերն ուսումնասիրվում են նաև այլ տեսական դպրոցների տեսանկյունից, որոնք անմիջականորեն կապված են տնտեսական տեսության հետ: Ժամանակակից հետինդուստրիալ հասարակության հետազոտողների տեսանկյունից, հետինդուստրիալ տնտեսությունը (նեոէկոնոմիկա, «տեղեկատվական հասարակություն» կամ «գիտելիքների հասարակություն») ծնվում է որպես հատուկ տեխնոլոգիական կարգ, որը էապես փոխում է տնտեսական և սոցիալական համակարգերը որպես ամբողջություն: Զարգացման տնտեսագիտության պարադիգմում առանձնանում է «Երրորդ աշխարհի» երկրների հատուկ խումբ, որտեղ կան մի շարք կարևոր օրինաչափություններ՝ ինստիտուցիոնալ կառուցվածք, մակրոտնտեսական դինամիկայի առանձնահատկություններ, հատուկ մոդել: Այսպիսով, զարգացման տնտեսագիտությունը համարում է հատուկ տնտեսական համակարգերի դաս: Ի տարբերություն նեոկլասիցիզմի և նոր ինստիտուցիոնալիզմի գերիշխող հասկացությունների, պատմական դպրոցը կենտրոնանում է ազգային տնտեսական համակարգերի միջև պատմականորեն հաստատված տարբերությունների վրա։

Տնտեսական համակարգերի համեմատության պարամետրեր

Տնտեսական համակարգի հիմնական գործոնը տնտեսական ինստիտուտներն են: Դրանց ձևավորումը, զարգացումը և փոփոխությունը ուղղակիորեն ազդում են տնտեսական համակարգի տեսակի վրա: Այսպիսով, տնտեսության մեջ մասնավոր սեփականության ինստիտուտի ի հայտ գալը և դրա զարգացումը նպաստում են կապիտալիզմի տնտեսական համակարգի զարգացմանը: Որպես կանոն, տնտեսական համակարգը փոխելու ամենամեծ դերը խաղում է սեփականության ինստիտուտի փոփոխությունը և տնտեսական կարգավորման ինստիտուտի փոփոխությունը (տնտեսական մեխանիզմ)։ Այլ հաստատություններում կատարված փոփոխությունները նույնպես կարող են կարևոր դեր ունենալ և հիմք հանդիսանալ տարբեր դասակարգումների:

Տեխնիկական, տնտեսական և հետտնտեսական պարամետրեր

Տնտեսական համակարգերն ուսումնասիրվում են տեխնոլոգիական պկառուցվածքի տեսանկյունից: Կառուցվածքային առումով դրանք են՝ նախաարդյունաբերական, արդյունաբերական և հետինդուստրիալ տնտեսական համակարգեր։ Հետարդյունաբերական համակարգերի կարևոր պարամետրը ստեղծագործական գործունեության զարգացման չափումն է և դրա դերը տնտեսության մեջ: Այն չափելու համար սովորաբար օգտագործվում են կրթության մակարդակի չափելի պարամետրեր, օրինակ՝ բարձրագույն կրթություն ունեցող մարդկանց մասնաբաժինը, մասնագիտական ​​զբաղվածության կառուցվածքը և այլն: Ամենակարևոր բնութագիրը էկոլոգիական խնդիրների լուծման միջոցառումների տնտեսական համակարգում գնահատումն է: Ժողովրդագրական պարամետրերը հնարավորություն են տալիս պատասխանել հետինդուստրիալ հասարակությանը տնտեսական համակարգի մոտեցման հետ կապված հարցերին, և այդ պարամետրերը անմիջականորեն կապված են՝ կյանքի տևողության, մանկական մահացության, հիվանդացության և ազգի առողջության այլ պարամետրերի հետ: Հետարդյունաբերական տեխնոլոգիաների մասնաբաժինը սովորաբար հաշվարկվում է ՀՆԱ-ի ընդհանուր զանգվածում տարբեր արդյունաբերությունների արտադրությունում աշխատող մարդկանց մասնաբաժնի կողմից։

Պլան / շուկա հարաբերակցությունը (ռեսուրսների բաշխում)

Այս պարամետրերը հատկապես կարևոր են անցումային տնտեսություն ունեցող երկրների համար: Տրված են տնտեսության պետական ​​պլանավորման մեխանիզմների, ապրանք-փողի հարաբերությունների զարգացման, բնական տնտեսության զարգացման միջոցառումներ, ստվերային տնտեսության զարգացման չափանիշներ: Շուկայի զարգացման բնութագրերը՝ շուկայական ինստիտուտների զարգացման միջոց, շուկայի ինքնակազմակերպման (մրցակցության), շուկայի հագեցվածության (առանց դեֆիցիտի), շուկայի կառուցվածքի չափում: Կարգավորիչների զարգացման միջոցառումներ՝ հակամենաշնորհային կարգավորում; պետական ​​կարգավորման մշակման միջոց (ընտրովի կարգավորում, հակացիկլիկական կարգավորում, ծրագրավորում), հասարակական միավորումների կողմից կարգավորման մշակման միջոց։ Տնտեսության մեջ պետության դերի առավել մանրամասն ուսումնասիրությունն իրականացվում է հասարակության ընտրության տեսության մեջ, որն ուսումնասիրում է կառավարության որոշումների կայացման գործընթացը, սոցիալական պայմանագրի համակարգը (սահմանադրական տնտեսագիտություն) և այլն։

Параметры сравнения отношений собственности

При анализе экономических систем даётся характеристика соотношения долей государственных, кооперативных и частных предприятий. Тем не менее, такая характеристика формальна, для более глубокой характеристики экономической системы используются качественные и количественные характеристики описания сущности форм и способов контроля собственности и её присвоения. Например, для стран с переходной экономикой дать такую характеристику можно, ответив на следующие вопросы:

• мера концентрации властных полномочий в руках бюрократического партийно-государственного аппарата и обособления государства от общества (трудящиеся не участвуют в присвоении общественного богатства);
• степень централизации/децентрализации государственной собственности («перенос» некоторых функций управления на уровень предприятий) и, например, огосударствление кооперативной собственности;
• мера разложения государственно-бюрократической пирамиды экономической власти и образование «замкнутых ведомственных систем», усиление власти на местах, в регионах.

С течением времени экономическая система может демократизироваться, когда больший объём полномочий управления собственностью и присвоения отходит предприятиям и частным лицам.

Важной характеристикой отношений собственности являются формы собственности, какова доля предприятий: находящихся полностью в государственной собственности; акционерных предприятий, контрольный пакет акций которых находится в руках государства; кооперативов и коллективных предприятий; акционерных предприятий, контрольный пакет акций которых находится в руках работников; акционерных предприятий, где контрольный пакет принадлежит частных лицам и частным корпорациям; частных личных предприятий, использующих наёмный труд; основанных на личным труде собственников; предприятия, принадлежащие иностранцам; собственность общественных организаций; различные типы совместных предприятий.

Сравнительный анализ социальных параметров

Уровень и динамика реальных доходов. «Цена» получаемого реального дохода (продолжительность рабочей недели, фонд рабочего времени семьи, интенсивность труда). Качество потребления (насыщенность рынка, затраты времени в сфере потребления). Доля свободного времени, направления его использования. Качество и содержание труда. Развитие социально-культурной сферы, доступность её услуг. Развитие научно-образовательной сферы и её доступность.

Сравнительное исследование механизма функционирования экономических систем

ВВП и его структура, региональное распределение ВВП, доля услуг, доля военных затрат, развитие социокультурных отраслей. Показатели роста/спада. Показатели сбалансированности развития экономической системы. Инфляция во времени и пространстве. Включение экономической системы в мировую экономику (степень открытости экономической системы).

Современная рыночная экономическая система

Рынок — сложная экономическая система общественных взаимоотношений в сфере экономического воспроизводства. Он обусловлен несколькими принципами, которые обуславливают его сущность и отличают от других экономических систем. Эти принципы основываются на свободе человека, его предпринимательских талантах и на справедливом отношении к ним государства. Действительно, данных принципов немного — их можно посчитать по пальцам одной руки, однако их важность для самого понятия рыночной экономики трудно переоценить. Причём эти основы, а именно: свобода индивида и честное соревнование — очень тесно связаны с понятием правового государства. Гарантии же свободы и честного соревнования могут быть даны лишь в условиях гражданского общества и правового государства. Но и сама суть прав, обретенных человеком в условиях правового государства, есть право свободы потребления: каждый гражданин вправе устраивать свою жизнь так, как ему представляется, в рамках его финансовых возможностей. Человеку необходимо, чтобы права на собственность были нерушимыми, и в этой защите своих прав основную роль играет он сам, а роль по защите от незаконных посягательств на собственность гражданина других граждан берет на себя государство. Такой расклад сил удерживает человека в рамках закона, так как в идеале государство стоит на его стороне. Закон, который начинают уважать, какой бы он ни был, становится справедливым хотя бы для того, кто его уважает. Но, защищая права граждан, государство не должно переходить границу, как тоталитаризма, так и хаоса. В первом случае инициатива граждан будет сдерживаться или проявляться в извращенном виде, а во втором — государство и его законы могут быть сметены насилием. Однако «дистанция» между тоталитаризмом и хаосом достаточно велика, и государство в любом случае должно играть «свою» роль. Роль эта заключается в эффективном регулировании хозяйства. Под регулированием следует понимать весьма широкий спектр мер, и чем эффективнее его использование, тем выше доверие к государству.

Отличительные черты:

• многообразие форм собственности, среди которых по-прежнему ведущее место занимает частная собственность в различных видах;
• развертывание научно-технической революции, ускорившей создание мощной производственной и социальной инфраструктуры;
• ограниченное вмешательство государства в экономику, однако роль правительства в социальной сфере по-прежнему велика;
• изменение структуры производства и потребления (возрастание роли услуг);
• рост уровня образования (послешкольное);
• новое отношение к труду (творческое);
• повышение внимания к окружающей среде (ограничение безоглядного использования природных ресурсов);
• гуманизация экономики («человеческий потенциал»);
• информатизация общества (увеличение численности производителей знаний);
• ренессанс малого бизнеса (быстрое обновление и высокая дифференциация выпускаемой продукции);
• глобализация хозяйственной деятельности (мир стал единым рынком).

Традиционная экономическая система

Традиционная экономическая система - самая древняя экономическая система, характерная для первобытного общества и ситуаций ограниченности ресурсов. В настоящее время традиционная экономическая система существует в сельскохозяйственных зонах Южной Америки, Азии и Африки и других регионах Земли. Этот тип экономической системы базируется на широком распространении ручного труда, многоукладности экономики. Для традиционной экономики характерно натуральное хозяйство.

Многоукладность экономики означает существование при данной экономической системе различных форм хозяйствования. Сохраняются в ряде стран натурально-общинные формы, основанной на общинном ведении хозяйства и натуральных формах распределения созданного продукта. Огромное значение имеет мелкотоварное производство. Оно основано на частной собственности на производственные ресурсы и личном труде их владельца. В странах с традиционной системой мелкотоварное производство представлено многочисленными крестьянскими и ремесленными хозяйствами, которые доминируют в экономике.

В условиях относительно слабо развитого национального предпринимательства огромную роль в экономике рассматриваемых стран часто играет иностранный капитал.

Для традиционной экономической системы характерно низкопроизводительное фермерство, охота и собирательство — нет регулярных излишков пищи, и поэтому торговля не носит постоянный характер.

В жизни общества преобладают освещенные веками традиции и обычаи, религиозные культурные ценности, кастовые и сословные деления, сдерживая социально-экономический прогресс.

Решение ключевых экономических задач имеет специфические особенности в рамках различных укладов. Для традиционной системы характерна такая особенность – активная роль государства. Перераспределяя через бюджет значительную часть национального дохода, государство направляет средства на развитие инфраструктуры и оказания социальной поддержки беднейшим слоям населения. Традиционная экономика основана на традициях, передающихся из поколения в поколение. Эти традиции определяют какие товары и услуги производить, для кого и каким образом. Перечень благ, технология производства и распределение базируются на обычаях страны. Экономические роли членов общества определяются наследственностью и кастовой принадлежностью. Такой тип экономики сохраняется сегодня в ряде так называемых слаборазвитых стран, в которые технический прогресс проникает с большими трудностями, ибо он, как правило, подрывает устоявшиеся в этих системах обычаи, традиции.

Преимущества традиционной экономики:

• преемственность;
• низкий уровень загрязнения окружающей среды по сравнению с более прогрессивными экономическими системами;
• простота организации.

Недостатки традиционной экономики:

• беззащитность перед внешними воздействиями;
• низкий уровень и нестабильность доходов, нехватка продуктов;
• ограничения роста экономики;
• неспособность к самосовершенствованию, к прогрессу.

Отличительные черты:

• крайне примитивные технологии;
• преобладание ручного труда;
• низкий уровень товарообмена;
• все ключевые экономические проблемы решаются в соответствии с вековыми обычаями;
• организация и управление экономической жизнью осуществляется на основе решений совета.

Традиционная экономическая система: Буркина-Фасо, Бурунди, Бангладеш, Афганистан, Бенин. Это наименее развитые страны мира. Экономика ориентирована на сельское хозяйство. В большинстве стран преобладает разрозненность населения в виде национальных (народных) групп. ВНП на душу населения не превышает 400 долларов. Экономика стран представлена в основном сельским хозяйством, редко горнодобывающей промышленностью. Всё, что производится и добывается не в состоянии прокормить и обеспечить население этих стран. В противовес этим государствам выступают страны с более высоким доходом, но тоже ориентированные на сельское хозяйство – Кот-д'Ивуар, Пакистан.

Плановая (централизованная) экономическая система

Плановая экономика (административно-командная система) ранее господствовала в СССР, странах восточной Европы, и ряде азиатских государств.

Характерными чертами АКС является общественная (государственная) собственность практически на все экономические ресурсы, централизованное экономическое планирование как основа хозяйственного механизма.

Хозяйственный механизм АКС имеет ряд особенностей. Он предполагает, во-первых, непосредственное управление всеми предприятиями из единого центра – высших эшелонов государственной власти, что сводит на нет самостоятельность хозяйственных субъектов. Во-вторых, государство полностью контролирует производство и распределение продукции, в результате чего исключаются свободные рыночные взаимосвязи между отдельными хозяйствами. В-третьих, государственный аппарат руководит хозяйственной деятельностью с помощью, преимущественно, административно-распорядительных (командных) методов.

Централизованное распределение материальных благ, трудовых и финансовых ресурсов осуществлялось без участия непосредственных производителей и потребителей, в соответствии с заранее выбранными как общественные целями и критериями, на основе централизованного планирования.

Распределение созданной продукции между участниками производства жестко регламентировалось центральными органами посредством повсеместно применяемой тарифной системы, а также централизованно утверждаемых нормативов средств в фонд заработной платы.

Основные черты:

• государственная собственность практически на все экономические ресурсы;
• централизованное, директивное экономическое планирование как основа хозяйственного механизма.

Основные черты хозяйственного механизма:

• непосредственное правление всеми предприятиями из единого центра;
• государство полностью контролирует производство и распределение продукции;
• государственный аппарат руководит хозяйственной деятельностью с помощью преимущественно административно-командных методов.

Этот тип экономической системы характерен для: Кубы, Вьетнама, Северной Кореи. Централизованная экономика с подавляющей долей государственного сектора в большей степени зависит от сельского хозяйства и внешней торговли.

Смешанная (гибридная) экономическая система

Смешанная экономика представляет такую экономическую систему, где и государство, и частный сектор играют важную роль в производстве, распределении, обмене и потреблении всех ресурсов и материальных благ в стране. Присутствует многоукладность: регулирующая роль рынка дополняется механизмом государственного регулирования, а частная собственность сосуществует с общественно-государственной. Смешанная экономика возникла в межвоенный период и по сей день представляет наиболее эффективную форму хозяйствования. Можно выделить пять основных задач, решаемых смешанной экономикой:

• обеспечение занятости;
• полное использование производственных мощностей;
• стабилизация цен;
• параллельный рост заработной платы и производительности труда;
• равновесие платежного баланса.

Отличительные черты:

• приоритетность рыночной организации экономики;
• многосекторность экономики;
• государственное управляющее предпринимательство сочетается с частным при всесторонней его поддержке;
• ориентация финансовой, кредитной и налоговой политики на экономический рост и социальную стабильность;
• социальная защита населения.

Данный тип экономической системы характерен для России, Китая, Швеции, Франции, Японии, Великобритании.

Литература

• Колганов А. И., Бузгалин А. В. Экономическая компаративистика: Сравнительный анализ экономических систем: Учебник. — М.: Инфра-М, 2009. — ISBN 5-16-002023-3
• Нуреев Р. М. Очерки по истории иституционализма. — Ростов н/Д: "Содействие - XXI век"; Гуманитарные перспективы, 2010. — ISBN 978-5-91423-018-7

Категория:Экономическая теория Категория:Экономические системы