Կրթությունը Բաշկորտոստանում
Կրթությունը Բաշկորտոստանում, կրթական համակարգ Բաշկորտոստանում, որը ներառում է նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններ, դպրոցներ, մասնագիտական, միջնակարգ մասնագիտացված և բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում դպրոցական կրթության տարածումն ու զարգացումը կապված է իսլամի ներթափանցման հետ, որն ուղեկցվում է մզկիթներում կրոնական դպրոցների տարածմամբ։ Առաջին իսլամական դպրոցները առաջացել են 16-րդ դարում։ Այդ դպրոցներում ուսուցանում էին Բուխարայից, Բաղդադից և այլ իսլամական կենտրոններից այցելող միսիոներներ։
Տեղի մահմեդական հոգևորականների ջանքերով բացվեցին առաջին մեքտեբներն ու մեդրեսեները, որոնցից 18-րդ դարում կար մոտ 100-ը, ամենամեծը Ստերլիբաշ գյուղում էր, իսկ մեդրեսեն՝ Կարգալի գյուղում։ Մինչև 1865 թվականը Բաշկիրիայում և թաթարական գյուղերում կար մոտ 600 մեքտեբե և մեդրեսե, որտեղ սովորում էին ավելի քան 20 հազար աշակերտ։
Մահմեդական դպրոցները մշակութային և կրթական կենտրոններ էին, որոնք ունեին գրադարաններ և գրքեր։
18-րդ դարի 20-ական թվականներից Բաշկորտոստանում սկսեցին բացվել ռուսալեզու դպրոցներ (Ուֆայում «թաթար ուսանողների» դպրոց և ինժեներական դպրոց Օրենբուրգում)։ Վերխոտորսկի և Կատավ-Իվանովսկի գործարաններում բացվել են հանքարդյունաբերության դպրոցներ։
Ուղղափառ հոգեւոր վարչությունը (Սինոդ) 1800 թվականին Ուֆայում բացեց աստվածաբանական սեմինարիա, իսկ 1818 թվականին՝ աստվածաբանական դպրոց։ 1861 թվականին մարզում կար 253 ռուսալեզու ուսումնական հաստատություն՝ մոտ 9490 աշակերտով։
Բաշկիր-Մեշչերյակի բանակի հրամանատարությունը բաշկիրների համար ռուսերեն կրթություն ապահովեց՝ հասնելով բաշկիրների համար 20 թափուր աշխատատեղերի հատկացմանը Կազանի գիմնազիայում և համալսարանում, 30-ը՝ Օրենբուրգի Նեպլյուևսկու կադետական կորպուսում և այլն։
1864 թվականին իրականացվեց հանրային կրթության բարեփոխում, որը սահմանափակեց եկեղեցու ազդեցությունը կրթության մեջ։ 1870 թվականից տարածաշրջանում սկսեցին բացվել ռուս-բաշկիրերեն, ռուս-թաթարական, ռուս-չուվաշական և այլ դպրոցներ, իսկ 1900 թվականին Ուֆայի և Օրենբուրգի նահանգներում կար 93 ռուսալեզու դպրոց բաշկիրների և թաթարների համար, 90-ը մկրտված թաթարների և չուվաշների, 65 դպրոց մարիներիի համար, ավելացել են նաև մեքտեբների ու մեդրեսեների թիվը։
Առաջին բարձրագույն ուսումնական հաստատությունը՝ Ուֆայի մանկավարժական ինստիտուտը, բացվել է 1909 թվականի հոկտեմբերի 4-ին։ Ուֆայի մանկավարժական ինստիտուտում սովորողների թիվը 75 հոգի էր (յուրաքանչյուր դասարանում՝ 25 հոգի), ուսուցիչները՝ 9 հոգի։ Ուսանողների մեջ ոչ մի թաթար կամ բաշկիր չկար. ոչ ավանդական քրիստոնեական դավանանքների, ինչպես նաև մահմեդականների ինստիտուտ ընդունվելու համար անհրաժեշտ էր Հանրային կրթության նախարարության հատուկ թույլտվություն։ Ուֆայի մանկավարժական ինստիտուտում ուսումնառության տևողությունը 3 տարի էր՝ առանց մասնագիտացման[1]։
1917-ից հետո կրթական համակարգը փոխվեց։ Ուսումնական հաստատությունները պետականացվեցին և անցան Կրթության ժողովրդական կոմիսարիատի իրավասությանը։ Դպրոցն անջատված էր եկեղեցուց, չեղյալ են հայտարարվել մեռած լեզուների ուսուցումը (հին եկեղեցական սլավոներեն, լատիներեն), գնահատականներն ու քննությունները։
1921 թվականին Անգրագիտության վերացման համաբաշկիրյան արտակարգ հանձնաժողովը որոշում ընդունեց «Անգրագետների կրթության գործում ամբողջ գրագետ բնակչության բռնի ներգրավման մասին»։ Ուսումնական կենտրոններ են բացվել բաշկիրերեն, թաթարերեն, չուվաշերեն լեզուներով, որոնցում 1922/23-1927/28 թվականներին 173 հազար մարդ սովորել է գրել-կարդալ։ 20-րդ դարի 60-ականների կեսերին հնարավոր եղավ իսպառ վերացնել անգրագիտությունը։
1920-ականների վերջին բաշկիրերեն և թաթարերեն գրելը արաբերենից փոխարինվեց լատինատառով՝ «Յանալիֆ»։ 30-ականներին լատինական գրաֆիկան մերժվեց։ Համաձայն Բաշկիրիայի ՍՍՀ Գերագույն խորհրդի նախագահության 1939 թվականի նոյեմբերի 23-ի հրամանագրի, բաշկիրերեն գիրը թարգմանվել է լատիներենից կիրիլիցա։ 1940-1942 թվականներին դպրոցներում ներդրվեց ուսուցումը նոր այբուբենով։
1940-ական թվականներին քաղաքներում սկսվեց պարտադիր 7-ամյա կրթության ներդրումը, այդ թվում՝ գործնական պարապմունքները։ Դասընթացներն անցկացվել են բաշկիրերեն, ռուսերեն, թաթարերեն, չուվաշերեն, մարերեն և ուդմուրթերեն լեզուներով։
1945-1946 ուստարվա սկզբին հանրապետության բուհերում սովորում էր 6,1 հազար մարդ, ինչը գրեթե կրկնակի ավելի է, քան մինչ պատերազմը[2]։
Առաջին մանկապարտեզները հայտնվեցին 1919 թվականին։ Մինչև 30-ական թվականները երեխաների 0,4%-ը ընդգրկված էր մանկապարտեզներում։
1960-ական թվականներին Բաշկորտոստանում կար 7 համալսարան։ Ուսանողների թիվը կազմել է 16,7 հազար մարդ։ ԽՍՀՄ Նախարարների խորհրդի 1957 թվականի հուլիսի 20-ի որոշմամբ Ուֆայի մանկավարժական ինստիտուտը վերափոխվեց Բաշկիրիայի պետական համալսարանի։ Բացվել են նոր համալսարաններ՝ 1967 թվականին՝ Բաշկիրիայի պետական մանկավարժական ինստիտուտը (БГПИ), 1968 թվականին՝ Ուֆայի պետական արվեստի ինստիտուտը։ Բաշկորտոստանի Հանրապետության Սահմանադրությունն ամրագրեց հիմնական հանրակրթության ազատությունը։
1990-ականներից Բոշկորտոստանի Հանրապետությունը ընդունել է ազգային դպրոցի վերածննդի հանրապետական ծրագիր։ Բացվել է 2 ռազմական համալսարան՝ ՌԴ ՆԳՆ Ուֆայի բարձրագույն դպրոցը (1987 ), Ուֆայի օդաչուների բարձրագույն ռազմական ավիացիոն դպրոցը (1983 ), 4 համալսարան վերափոխվել է. Ուֆայի պետական ավիացիոն տեխնիկական համալսարան (1992) և Նավթային տեխնիկական համալսարան (1993), Բաշկիրի պետական ագրարային համալսարան (1993) և Բժշկական համալսարան (1995)։ 1994 թվականից УфМТИ-ն գործում է որպես Ուֆայի սպասարկման տեխնոլոգիական ինստիտուտ։ 1991 թվականին ստեղծվել է Բաշկիրիայի հանրային ծառայության և կառավարման ակադեմիան։
Ժամանակակից կրթական համակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում 2013 թվականին կար 1644 նախադպրոցական ուսումնական հաստատություն, որոնցում սովորում է 1-6 տարեկան ավելի քան 194 հազար երեխա։
Նախադպրոցական ուսումնական հաստատություններում դասավանդող անձնակազմի թիվը կազմում է ավելի քան 17 հազար մարդ։
2012-2013 ուսումնական տարում Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում գործում էր 1587 միջնակարգ և գիշերօթիկ դպրոց, այդ թվում՝ 83 գիմնազիա, 58 լիցեյ, 3 կուրսանտական հաստատություն (9,1%)։ Դպրոցներում սովորում է ավելի քան 96 հազար մարդ։
100 շնորհալի դպրոցականներ ստանում են Բաշկորտոստանի Հանրապետության Նախագահի կրթաթոշակ։
Ուսումնասիրվում է 14 լեզու։ Հանրակրթական հաստատությունների 41%-ից ավելին ազգային դպրոցներն են։
2011–2013 թվականներին Բաշկորտոստանի Հանրապետության հանրակրթական համակարգի զարգացման համար հատկացվել է 4694,4 մլն ռուբլի։
2013 թվականին դպրոցներում դասախոսական կազմի միջին աշխատավարձը կազմել է 23078,2 ռուբլի։
Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում կա 10 պետական բուհ, 17 բուհական մասնաճյուղ, 3 ոչ պետական անկախ և 8 ոչ պետական բուհ, որտեղ սովորում է 153 հազար ուսանող։
Միջին մասնագիտական կրթության համակարգը ներառում է 78 պետական քոլեջ և տեխնիկում, որտեղ սովորում է ավելի քան 68 հազար ուսանող։ (2-րդ տեղ Ռուսաստանի Վոլգայի դաշնային շրջանում)։
Բաշկորտոստանի Հանրապետության նախնական մասնագիտական կրթության 85 հաստատություններում սովորում է 25,9 հազար մարդ։
Ննախնական մասնագիտական կրթության զարգացման համար հատկացվել է 200 մլն ռուբլի։ 2011 թվականի սեպտեմբերի 1-ից սահմանվել են կառավարության կողմից շուրջ 30 կրթաթոշակներ՝ 750 ռուբլու չափով ամսական՝ նախնական մասնագիտական կրթության հաստատությունների ուսանողների համար։
Հայերեն կրթություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ուֆայի պետական հայկական դպրոցը ստեղծվել է Ուֆայի քաղաքային վարչակազմի ղեկավարի հրամանագրով 2001 թվականին[3]։ 2000 թվականին ստեղծվել է «Ռուսաստանի հայերի միության» Բաշկիրիայի շրջանային մասնաճյուղը, որի ջանքերով նախաձեռնվել է կիրակնօրյա դպրոցի ստեղծումը։ 2001 թվականի հուլիսին նորընտիր նախագահ Արմենակ Տոնոյանի օրոք տեղի ունեցավ խորհրդի նիստ, որտեղ ԱՊՀ գրողների միության անդամ Վազգեն Ավագյանի կողմից առաջարկվեց բացել հայկական կիրակնօրյա դպրոց, ապա հաստատվեց կազմկոմիտեն՝ նախագահ Ալբերտ Ասատրյան, հանձնաժողովի անդամներ՝ Վազգեն Ավագյան, Անահիտ Հակոբյան, Լարիսա Հակոբյան։ 2023-2024 ուսումնական տարում Ուֆայի հայկական դպրոցում սովորում է 192 երեխա, ուսանողների թիվը ֆինանսավորվում է տեղական բյուջեի հատկացումներով[4]։
Մամուլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Բաշկորտոստանի Հանրապետությունում հրատարակվում են կրթական պարբերականներ։
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Аминов Т. М. История профессионального образования в Башкирии. Начало XVII века до 1917 года / Т. М. Аминов. — М.: Наука, 2006. — 346 с.
Аминов Т. М. Педагогическое образование в Башкирии и на Южном Урале в дореволюционный период / Т. М. Аминов // История образования в южно-уральском регионе Башкортостана: Коллективная монография. — Уфа: Издательство БИПКРО, 1996. — С. 44-54 (0,7 л.л.).
Ергин Ю. В. Уфимский учительский институт (1909—1919) // Вестник Башкирского университета. — 2003. — № 1. — С. 99 — 108.
Ергин Ю. В. У истоков университетского образования. Очерки о предыстории Башкирского государственного университета. — Уфа: РИО БашГУ, 2004.
Развитие школьного образования Республики Башкортостан в XX веке. Уфа, 2001;
Алмаев Р. З. Школьное образование в Башкирской АССР: история, достижения, традиции. Уфа, 2008.
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կրթությունը Բաշկորտոստանում» հոդվածին։ |
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Ергин Ю. В. «А. Н. Лисовский (1858—1920)» / Очерки / Вагант — Электронное издательство, купить электронные книги онлайн». Արխիվացված է օրիգինալից 2011 թ․ դեկտեմբերի 8-ին. Վերցված է 2018 թ․ հոկտեմբերի 29-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 16 (օգնություն) - ↑ «Башкирия во второй мировой войне — ПУБЛИЧНАЯ БИБЛИОТЕКА». Արխիվացված օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 6-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 11-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 33 (օգնություն) - ↑ Armenian School
- ↑ http://www.armschoolufa.ru/obrazovanie, Ուֆայի հայկական կիրակնօրյա դպրոց
- ↑ «Учительская газета». Արխիվացված օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 4-ին. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 10-ին.
- ↑ «Русса — «Педагогический Журнал»». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 6 (օգնություն) - ↑ «Русса — «Педагогический Журнал Башкортостана», Журнал». Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունվարի 4-ին. Վերցված է 2014 թ․ հունվարի 4-ին.
{{cite web}}: no-break space character in|title=at position 6 (օգնություն)