Գործարքային վերլուծություն
Գործարքային վերլուծություն (կրճատ՝ ԳՎ), հոգեբանական մոդել, որը ծառայում է նկարագրելու և վերլուծելու մարդու վարքագիծը ինչպես անհատապես, այնպես էլ խմբերում։ Այս մոդելը ներառում է փիլիսոփայություն, տեսություն և մեթոդներ, որոնք թույլ են տալիս մարդկանց հասկանալ իրենց և ուրիշների հետ փոխգործակցության առանձնահատկությունները։
Գործարքային վերլուծության զարգացման հիմնական ելակետը հոգեվերլուծությունն է, սակայն որպես մոդել, ձեռք է բերել շատ ավելի ընդհանուր և մասշտաբային բնույթ։ Գործարքային վերլուծության առանձնահատկությունն այն է, որ ներկայացված է պարզ և մատչելի լեզվով, և դրա հիմնարար սկզբունքները չափազանց պարզ և հասանելի են բոլորին։
Գործարքային վերլուծության հիմնաքարն այն դրույթն է, որ նույն անձը, գտնվելով որոշակի իրավիճակում, կարող է գործել երեք էգո-վիճակներից մեկի հիման վրա, որոնք հստակորեն տարբերվում են միմյանցից։
Գործարքային վերլուծությունը վարքագծի ընկալման ռացիոնալ մեթոդ է, որը հիմնված է այն եզրակացության վրա, որ յուրաքանչյուր մարդ կարող է սովորել վստահել ինքն իրեն, մտածել իր համար, ինքնուրույն որոշումներ կայացնել և բացահայտ արտահայտել իր զգացմունքները։ Դրա սկզբունքները կարող են կիրառվել աշխատավայրում, տանը, դպրոցում, հարևանների հետ, այնտեղ՝ որտեղ մարդիկ գործ ունեն մարդկանց հետ։
Գործարքային վերլուծության տեսության հիմքերը նկարագրվել են Էրիկ Բերնի և մի շարք այլ հոգեթերապևտների, ինչպես նաև մի քանի ոչ հոգեթերապևտների կողմից։ Էրիկ Բերնը դեռևս 1960-ական թվականների սկզբին սկսել է հրապարակել մարդու գործունեության վերաբերյալ իր դիտարկումները, իսկ 1970-ական թվականներին գործարքային վերլուծության նկատմամբ հանրային հետաքրքրությունը հասավ գագաթնակետին։
Էգո-վիճակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ըստ գործարքային վերլուծության՝ մեզանից յուրաքանչյուրն ունի երեք էգո-վիճակ՝ Ծնող, Մեծահասակ և Երեխա։
- Ծնողի էգո-վիճակը պարունակում է ծնողների կողմից ընդունված վերաբերմունք և վարքագիծ։ Արտաքինից նրանք հաճախ այլ մարդկանց նկատմամբ արտահայտվում են նախապաշարմունքներով, քննադատական և հոգատար վերաբերմունքով։ Ներքին առումով դրանք ընկալվում են որպես հին ծնողական խրատներ, որոնք շարունակում են ազդել մեր ներքին Երեխայի վրա։
- Մեծահասակի էգո-վիճակը կախված չէ անհատի տարիքից։ Այն կենտրոնացած է ներկա իրականության ընկալման և օբյեկտիվ տեղեկատվության ձեռքբերման վրա։ Այն կազմակերպված է, լավ հարմարեցված, հնարամիտ և գործում է՝ ուսումնասիրելով իրականությունը, գնահատելով նրա հնարավորությունները և հանգիստ հաշվարկելով։
- Երեխայի էգո-վիճակը պարունակում է բոլոր այն ազդակները, որոնք առաջանում են երեխայի մեջ։ Այն նաև պարունակում է վաղ մանկության փորձառությունների, արձագանքների և վերաբերմունքի գրառումներ սեփական անձի և ուրիշների նկատմամբ։ Այն արտահայտվում է որպես մանկության «հին» (արխայիկ) պահվածք։ Երեխայի էգո-վիճակը պատասխանատու է նաև անձի ստեղծագործական դրսևորումների համար։
Երբ մենք գործում ենք, զգում, մտածում այնպես, ինչպես դա արել են մեր ծնողները, մենք գտնվում ենք Ծնողի Էգո-վիճակում։ Երբ գործ ունենք ներկա իրականության, փաստերի կուտակման, դրանց օբյեկտիվ գնահատման հետ, մենք գտնվում ենք Մեծահասակների էգո-վիճակում։ Երբ մենք զգում և վարվում ենք այնպես, ինչպես մանուկ ժամանակ, մենք գտնվում ենք Երեխայի էգո-վիճակում։
Ցանկացած ժամանակ մեզանից յուրաքանչյուրը գտնվում է այս երեք էգո-վիճակներից մեկում։
Գործարքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գործարք, հաղորդակցման միավոր, որը բաղկացած է խթանից և արձագանքից։ Օրինակ՝ խթան՝ «Բարև», արձագանք՝ «Բարև։ Ինչպե՞ս ես»։ Հաղորդակցության ժամանակ (գործարքների փոխանակման) մեր էգո-վիճակները փոխազդում են մեր հաղորդակցման գործընկերոջ էգո-վիճակների հետ։ Գոյություն ունի գործարքների երեք տեսակ.
- Լրացնող[1][2], կամ զուգահեռ (անգլ.՝ reciprocal/complementary), գործարք, որում մի անձի կողմից եկող խթանն ուղղակիորեն լրացվում է մյուսի արձագանքով։ Օրինակ՝ խթան՝ «Ժամը քանի՞սն է», արձագանք՝ «Վեց քառորդ»։ Այս դեպքում փոխազդեցությունը տեղի է ունենում նույն էգո-վիճակներում գտնվող մարդկանց միջև (Մեծահասակ)։
- Հատվող (անգլ.՝ crossed), խթանման և ռեակցիայի ուղղությունները հատվում են, այդ գործարքները սկանդալների հիմք են հանդիսանում։ Այս դեպքում խթանն ուղղված է Մեծահասակ ամուսնուց Մեծահասակ կնոջը, իսկ արձագանքը տեղի է ունենում Երեխայից Ծնողին։
- Թաքնված (անգլ.՝ duplex/covert) գործարքը տեղի է ունենում այն ժամանակ, երբ մարդը մի բան է ասում, բայց դա նշանակում է բոլորովին այլ բան։ Այս դեպքում արտասանված խոսքերը, ձայնի տոնը, դեմքի արտահայտությունը, ժեստերը և վերաբերմունքը հաճախ անհամատեղելի են միմյանց հետ։ Թաքնված գործարքները հիմք են հոգեբանական խաղերի զարգացման համար։ Խաղերի հոգեբանական տեսությունը նկարագրել է Էրիկ Բերնը «Խաղեր, որոնք խաղում են մարդիկ» գրքում։ Խաղի վերլուծությունը գործարքային վերլուծաբանների կողմից կիրառվող մեթոդներից մեկն է։
Սցենարների տեսություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գործարքային վերլուծության մեկ այլ հիմնաքարը սցենարների տեսությունն է։ Այս տեսությունն առաջին անգամ մշակվել է Էրիկ Բեռնի կողմից և կատարելագործվել Կլոդ Շտայների կողմից։
Սցենարը «կյանքի ծրագիր է, որը կազմվել է մանկության տարիներին»։ Սցենարը ընտրվում է երեխայի կողմից՝ հիմնվելով ծնողների կամ հասարակության առաջարկած սցենարների վրա։ Սցենարի ընտրության վրա ազդում են ինչպես արտաքին գործոնները, այնպես էլ երեխայի կամքը։ Բերնը մեջբերում է երկու եղբայրների դեպքը, որոնց մայրն ասել է. «Դուք երկուսդ էլ կհայտնվեք հոգեբուժարանում»։ Հետագայում եղբայրներից մեկը դարձել է քրոնիկ հոգեկան հիվանդ, իսկ մյուսը հոգեբույժ։ Ըստ սցենարի տեսության՝ մեզանից յուրաքանչյուրն արդեն գիտի մանկության տարիներին սցենարի համար կարևոր կետերը։ Օրինակ՝ ապագա երեխաների թիվը։
Կոնտրսցենարն այն գործողությունների հաջորդականությունն է, որը տանում է դեպի «ազատվել» սցենարը։ Կոնտրսցենարը դրվում է մեկ այլ էգո-վիճակում։ Օրինակ, «Դու պետք է տառապես» սցենարի համար հակասցենարը կարող է լինել «Քո կյանքը կբարելավվի, եթե հաջողությամբ ամուսնանաս»։ Այս դեպքում Էրիկ Բերնը գծել է հակասցենարի համանմանություն «չար կախարդի անեծքը հանելու» հետ («Քնած գեղեցկուհին» հեքիաթից)։
Հակասցենար, «հակադարձ սցենար», կարող է ձևավորվել, երբ հնարավոր չէ գործել ըստ սցենարի։ Մարդը, ով գործում է ուղիղ հակառակ իր սցենարին, այնուամենայնիվ, դեռևս ենթակա է դրա ազդեցությանը։ Սցենարը շարունակում է ղեկավարել մարդուն, բայց այն, ինչ սցենարում պետք է լավ արվեր, մարդը վատ է անում, և հակառակը։ Օրինակ, մի երիտասարդ, ով պետք է իր ծերության ժամանակ միայնակ մոր կողքին լիներ, հետևաբար հոգ տանի իր մասին և նվազագույնը շփվի աղջիկների հետ, սկսում է ամեն շաբաթ փոխել ընկերուհուն, օգտագործել թմրանյութեր և զբաղվել էքստրեմալ սպորտով։ Այս օրինակում մարդկային վարքագիծը դեռևս կախված է ծնողների վերաբերմունքից և, հետևաբար, կանխատեսելի է։
Այսպիսով, հակասցենարը որոշում է մարդու ապրելակերպը, մինչդեռ սցենարը նրա ճակատագիրն է։
Պնդվում է, որ ծնողը երեխային չափահաս է համարում միայն այն ժամանակ, երբ երեխան սկսում է ամբողջությամբ կատարել ծնողական սցենարը։
Սցենարի տեսությունը մանրամասնում է Բերնը իր «What Do You Say After You Say Hello?» գրքում («Ի՞նչ եք ասում «Բարև» ասելուց հետո»)։
Օգտագործման ոլորտներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գործարքային վերլուծությունն օգտագործվում է հոգեթերապիայի, հոգեբանական խորհրդատվության, բիզնես խորհրդատվության, կրթության և այնտեղ, որտեղ մարդիկ պետք է շփվեն միմյանց հետ։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Берн, Эрик Трансакционный анализ и психотерапия = Transactional Analysis in Psychotherapy. — М., 1992. — 224 с. — ISBN 5-87918-009-3
- ↑ Берн, Эрик Трансактный анализ = Principles of Group Treatment. — М., 2004. — 192 с. — ISBN 5-8291-0254-4
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գրքեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Берн, Э. Трансакционный анализ в психотерапии / пер. с англ. А. Грузберга. — М.: Эксмо, 2009. — 416 с. — (Психологический бестселлер). — ISBN 978-5-699-31579-6.
- Берн, Э. Игры, в которые играют люди. Люди, которые играют в игры / пер. с англ. А. Грузберга. — М.: Эксмо, 2014. — 576 с. (Психология общения). — ISBN 978-5-699-27303-4, ISBN 978-5-699-18299-2.
- Стюарт, Ян; Джойнс, Вэнн. Современный транзактный анализ / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Социально-психологический центр, 1996. — 332 с. — ISBN 5-89121-002-9.
- Стюарт, И.; Джоинс В. Современный транзактный анализ - 2 издание / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2017. — 444 с. с ил. ISBN 978-5-901724-24-8
- Кристиансен К., Билунд П. Транзактный анализ в бизнесе. - 2 издание / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2016. — 290 с. с ил. ISBN 978-5-91542-308-3
- Карпман С. Жизнь, свободная от игр / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2014. — 342 с. с ил. ISBN 978-5-91542-310-6
- Вагнер Э. Говорите прямо и открыто, или - пипец / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2016. — 146 с. с ил. ISBN 978-5-91542-294-9
- де Грааф, Аннэ, Кунст, Клаас. Эйнштейн и искусство ходить под парусами / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2018. - 254 с. с ил. ISBN 978-5-901724-57-6
- Джоинс В., Стюарт И. Личностные адаптации / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2016. — 146 с. с ил. ISBN 978-5-944375-30-8
- Левин П. Циклы силы - Стадии развития ребенка и человека / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2017. — 319 с. с ил. ISBN 978-5-901724-39-2
- Хей Дж. Транзактный анализ для тренеров / пер. с англ. Дмитрия Касьянова. — СПб.: Метанойя, 2020. — 366 стр. с ил. ISBN 9785944363664
Հոդված[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Летова, И. Современный транзактный анализ. Արխիվացված 2022-08-05 Wayback Machine