Անգլո-իրաքյան պայմանագիր

Անգլո-իրաքյան պայմանագիր, Մեծ Բրիտանիայի և Իռլանդիայի միացյալ թագավորության կառավարության և Միջագետքի մանդատային տարածքների (1921 թվականից՝ Իրաքի թագավորություն) ներկայացուցիչների միջև պայմանագրեր։ Կրել են անհավասար բնույթ և նպատակ են ունեցել պահպանել Իրաքում Անգլիայի գաղութային իշխանությունը^[1]։

1922 թվականի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1920 թվականի ապրիլի 25-ին Անտանտի Սան Ռեմոյի կոնֆերանսը Մեծ Բրիտանիային 4 տարի ժամկետով Իրաքը կառավարելու մանդատ է տվել։ 1922 թվականին հունիսի 14-ին Մեծ Բրիտանիայի գաղութային գործերի նախարար Ուինսթոն Չերչիլը հայտարարել է, որ Իրաքում բրիտանական վարչակազմը կփոխարինվի արաբական կառավարությամբ։

1922 թվականի հոկտեմբերի 10-ին Բաղդադում պայմանագիր է ստորագրվել բրիտանական կառավարության կողմից Իրաքի ժամանակավոր կառավարության հետ, որը ստեղծվել էր 1920 թվականի հուլիս-դեկտեմբերին Իրաքում հակաբրիտանական ապստամբության ճնշումից հետո՝ 20 տարի ժամկետով։ Պայմանագիրը վավերացվել է Իրաքի հիմնադիր խորհրդարանի կողմից 1924 թվականի հուլիսի 11-ին՝ միայն բրիտանական ճնշման արդյունքում։ Այն ձևակերպել է Իրաքի կախվածությունը Մեծ Բրիտանիայից (հաստատվել է Ազգերի լիգայի խորհրդի կողմից 1924 թվականին սեպտեմբերին)։ Պայմանագրի համաձայն՝ Իրաքը զրկվել է արտաքին քաղաքականությունն ինքնուրույն վարելու իրավունքից և ֆինանսների և միջազգային հարաբերությունների հետ կապված հարցերում պարտավոր է եղել առաջնորդվել բրիտանական խորհուրդներով։ Զինված ուժերի, ֆինանսների և երկրի ամբողջ քաղաքական ու տնտեսական կյանքի վերահսկողությունը փոխանցվել է Բրիտանիայի գերագույն հանձնակատարին։ 1922 թվականին պայմանագիրը Իրաքում զգալի դիմադրության է հանդիպել, և Անգլիան ստիպված է եղել 1923 թվականի 1922 թվականի ապրիլի 30-ի արձանագրությամբ Անգլո-իրաքյան պայմանագրի գործողության ժամկետը կրճատել մինչև 4 տարի։

1926 թվականի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1926 թվականի հունվարի 13-ին Բաղդադում ստորագրվել է պայմանագիր։ Ազգերի լիգայի խորհրդի համաձայնությամբ պայմանագիրը երկարաձգել է Անգլո-իրաքյան պայմանագրի գործողության ժամկետը՝ 1922 թվականից մինչև 1950 թվականը, եթե այդ ժամանակ Իրաքը չդառնար Ազգերի լիգայի անդամ, ինչը նրան ավտոմատ կերպով կազատեր բրիտանական մանդատից։

1927 թվականի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1927 թվականի պայմանագիրը ստորագրվել է դեկտեմբերի 14-ին Լոնդոնում, բայց չի վավերացվել Իրաքի ժողովրդի ուժեղ դիմադրության պատճառով։ Պաշտոնապես ճանաչել է Իրաքը որպես ինքնիշխան պետություն։ Փաստորեն Բրիտանիայի կառավարությունը պահպանել է 1922 թվականի պայմանագրով նախատեսված բոլոր իրավունքները։

1930 թվականի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1930 թվականի «Բարեկամության և դաշինքի» պայմանագիրը կնքվել է հունիսի 30-ին Լոնդոնում` 26 տարի ժամկետով՝ փոխարինելով 1922 և 1926 թվականների պայմանագրերին։ Ուժի մեջ է մտել Իրաքի՝ Ազգերի լիգա ընդունվելուց հետո (1932 թվական)։ Նախատեսել է մանդատի վերացում և պաշտոնապես ճանաչել է Իրաքի անկախությունը։ Ըստ էության, այն ամրապնդել է երկրի կախված դիրքը արտաքին քաղաքականության ոլորտում և ռազմական հարաբերություններում։ Մեծ Բրիտանիային թույլատրվել է Իրաքում ունենալ երկու ռազմական հենակետ (Էլ-Հաբանիայում և Շուայբում) և այնտեղ պահել իր զորքերը։ Իրաքի բանակը գտնվել է բրիտանական վերահսկողության տակ։

1948 թվականի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1948 թվականի հունվարի 15-ին Պորտսմութում ստորագրվել է պայմանագիր։ Նախատեսված էր ստեղծել «համատեղ պաշտպանության հանձնաժողով», որում որոշիչ խոսքը պատկանելու էր բրիտանացի սպաներին։ Իրաքի տարածքը մնացել է բրիտանական զինված ուժերի հենակետը։ Իրաքի կառավարությունը շարունակել է կորցնել իր անկախությունը արտաքին քաղաքականության մեջ։ Պորտսմութի պայմանագիրը մերժվել է Իրաքի նոր կառավարության կողմից փետրվարի 2-ին` հունվարի 17-ից փետրվարի 2-ը ժողովրդական հուզումների պատճառով։

1955 թվականի պայմանագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1955 թվականի ապրիլի 4-ին Բաղդադում Անգլիայի՝ Բաղդադի դաշնագիր մտնելուն զուգահեռ, ստորագրվել է պայմանագիր։ «Համատեղ պաշտպանության» մասին համաձայնագիրը փոխարինել է 1930 թվականի պայմանագրին, այն պահպանել է Իրաքում Բրիտանիայի դիրքերը։ Անգլիան, իր ռազմական բազաները Իրաք տեղափոխելով, պահպանել է պատերազմի և նույնիսկ «պատերազմի սպառնալիքի» դեպքում դրանք օգտագործելու իրավունքը։ Բրիտանական օդուժը մնացել է Իրաքում, պայմանավորվել են անգլո-իրաքյան համագործակցությունը իրաքյան բանակի վերապատրաստման հարցում, բրիտանական ռազմական ինքնաթիռների անվճար թռիչքների իրավունք իրաքյան տարածքով, բրիտանացի մասնագետների կողմից իրաքյան օդանավակայանների սպասարկում և այլն։

1959 թվականի մարտի 24-ին Իրաքի Հանրապետության կառավարությունը պաշտոնապես հայտարարել է Բաղդադի դաշնագրից դուրս գալու մասին և միևնույն ժամանակ չեղյալ է հայտարարել 1955 թվականի Անգլո-իրաքյան պայմանագիրը։