Ֆանտազիա (հոգեբանություն)

Ֆանտազիա, մտավոր փորձառությունների լայն շրջանակ, որը միջնորդվում է մարդու ուղեղի երևակայության ունակությամբ և նշանավորվում է վառ մտավոր պատկերների միջոցով որոշակի ցանկությունների արտահայտությամբ: Ֆանտազիաները հիմնականում կապված են անհնարին կամ քիչ հավանական սցենարների հետ:

Գիտակցված ֆանտազիա

Առօրյա կյանքում մարդիկ հաճախ նկատում են, որ իրենց մտքերը «տարվում են իրենց անելիք կամ արդեն արված գործողությունների, տիրապետման, սեփական ընտրության, երազանքների ֆանտազիաներով ...»^[1]:

Ջորջ Էման Վեյլանտը պաշտպանական մեխանիզմների իր ուսումնասիրության մեջ որպես առանցքային օրինակ նշել է,որ «ֆանտազիան ոչ հասուն պաշտպանության ձև է. ապրել «Ուոլթեր Միտի» երազանքների աշխարհում, որտեղ պատկերացնում եք, որ հաջողակ եք և հանրաճանաչ՝ փոխարենը իրական ջանքեր գործադրելու ընկերներ ձեռք բերելու և հաջողության հասնելու համար»^[2]:

Այլ հետազոտողներ և տեսաբաններ պարզել են, որ ֆանտազիան ունի օգտակար տարրեր՝ ունենալով վերականգնողական ազդեցություն փոքր անհաջողությունների կամ ցանկությունների չկատարվելու դեպքում^[3]: Դեյդրե Բարեթի հետազոտությունը հայտնում է, որ տարբեր մարդկանց մոտ ֆանտազիաները տարբեր են՝ կախված դրանց արտահայտչականությունից և ինտենսիվությունից, և նրանք, ովքեր ունեն առավել մանրակրկիտ ձևավորված ֆանտազիաներ, հաճախ այն մարդիկ են, որոնք արդյունավետորեն օգտագործում են իրենց երևակայությունը արվեստի, գրականության մեջ, և հատկապես ստեղծագործ և նորարար են ավելի ավանդական մասնագիտություններում^[4]:

Ֆրեյդը և ֆանտազիան

Ըստ Զիգմունդ Ֆրեյդի, ֆանտազիան կառուցված է բազմաթիվ, հաճախ ճնշված ցանկությունների շուրջ և քողարկում է պաշտպանական գործընթացները, որոնց միջոցով դրսևորվում է ցանկությունը^[5]: Սուբյեկտի պահանջմունքը՝ հեռավորություն պահպանել ճնշված ցանկությունից և միաժամանակ զգալ այն կատարված վիճակում, թույլ է տալիս ֆանտազիան: Հետևաբար, ֆանտազիայում կարելի է ամեն ինչ բազմակի տեսանկյուններից դիտել. տեսնել ինքն իրեն և խախտել սուբյեկտիվությունը: Երբ անձը դադարում է կենտրոնանալ իր վրա, կենտրոնացումը տեղի է ունենում այլ բաների համար, օրինակ՝ ինչպես է ճանաչում ինքն իրեն, ինչպես է տեսնում և իմաստավորում իր շուրջը եղածը:

Ֆրեյդի համար սեքսուալությունը հենց սկզբից կապված է ֆանտազիայի օբյեկտի հետ: Այնուամենայնիվ, «վերագտնվող օբյեկտը ոչ թե կորցրածն է, այլ այն, ինչով դա փոխարինվել է...»։

Ֆանտազիան կարող է սկսվել, երբ երեխայի կաթով կերակրման կարիքը չի բավարարվում: Կաթ ստանալու մասին ուղղակիորեն մտածելու փոխարեն երեխան պատկերացնում է մոր կուրծքը, որը սերտորեն կապված է այդ կարիքի հետ: Այժմ մարմնական հաճույքը բխում է հենց մոր կուրծքը ծծելուց։ Բերանը, որը ժամանակին օգտագործվում էր միայն սնունդ ընդունելու համար, այժմ ծառայում է որպես ծծելու գործընթացից հաճույք ստանալու միջոց: Սա նշանակում է, որ իրական կաթը կրծքի գաղափարով փոխարինելը և կուրծքը ֆանտազիայի վերածելը ներառում է ավելի խորը մտավոր կամ զգացմունքային շերտ: Դա ոչ միայն ֆիզիկական կարիքների մասին է, այլև ներառում է ավելի բարդ հոգեբանական գործընթացներ: Երեխան պետք է ստեղծի կաթի մտավոր պատկերը՝ այն վայելելու համար: «Օբյեկտի հայտնաբերումն իրականում դրա վերագտնումն է»: Ցանկությունը ստեղծվում է բնազդներից հեռանալու և դրանք այլ ձևերով գործարկելու հետևանքով:

Ֆրեյդը և երազները

Ֆանտազիայի մասին Զիգմունդ Ֆրեյդը ունեցել է դրական տեսակետ և համարել է այն պաշտպանական մեխանիզմ: Նա կարծում էր, որ տղամարդիկ և կանայք «չեն կարող գոյատևել այն սակավ բավարարվածությունից, որը նրանք կարող են կորզել իրականությունից: Ինչպես ասել է Թեոդոր Ֆոնտանը, մենք պետք է լրացուցիչ մտավոր գաղափարներ և ֆանտազիաներ ստեղծենք, որպեսզի կարողանանք գոյատևել^[6]: Երբ երեխաները սովորում են գործ ունենալ իրական կյանքի պահանջների հետ, նրանց մտածողության մի մասը կենտրոնացած է միայն հաճույքի վրա և չի առնչվում իրականությանը: Այս հատվածը դառնում է ֆանտազիա կամ երազկոտություն^[7]: Նա ֆանտազիան համեմատել է բնական արգելոցի հետ, որտեղ ամեն ինչ, նույնիսկ անպետք կամ վնասակար իրերը կարող են ազատորեն աճել և տարածվել^[8]:

Այսպիսով, Ֆրեյդի համար երազները արժեքավոր ռեսուրս են: «Դրանք ստեղծվում են մեծ հետաքրքրությամբ, խնամքով փայփայվում են սուբյեկտի կողմից և սովորաբար թաքցվում են մեծ զգայունությամբ... նման ֆանտզիաները կարող են լինել ինչպես անգիտակից, այնպես էլ գիտակցված»^[9]: Նա կարծում էր, որ ֆանտազիաները ցույց են տալիս, թե ով ենք մենք իրականում։ Վճռական մարդը իրականություն է դարձնում իր ֆանտազիաները, մինչդեռ արտիստը դրանք վերածում է արվեստի՝ թույլ չտալով, որ դրանք հոգեկան առողջության հետ կապված խնդիրներ առաջացնեն^[10]:

Քլայն և անգիտակից ֆանտազիա

Մելանի Քլայնը ընդլայնել է Ֆրեյդի ֆանտազիայի հայեցակարգը, որպեսզի լուսաբանի զարգացող երեխայի հարաբերությունները ներաշխարհի օբյեկտների հետ: Այս տեսակի ներքին «խաղը» նա անվանում է «անգիտակցական ֆանտազիա»: Եվ այդ ֆանտազիաները հաճախ շատ բուռն և ագրեսիվ են: Դրանք տարբերվում են սովորական երազներից կամ «ֆանտազիաներից»^[11]:

«Ֆանտազիա» տերմինը դարձել է Բրիտանական հոգեվերլուծական հասարակության մեջ առանձնահատուկ ուղղության՝ Քլայնյան խմբի զարգացման առանցքային խնդիր և պատերազմի տարիներին հակասական կարծիքներ է առաջացրել: «Սյուզան Այզեքսի (1952) աշխատությունը «Ֆանտազիայի բնույթն ու գործառույթը»… ընդհանուր առմամբ ընդունվել է Լոնդոնի Քլայն խմբի կողմից որպես իրենց դիրքորոշման հիմք»^[12]: Իբրև բնորոշ հատկանիշ՝ «Քլայնյան հոգեվերլուծաբանների կարծիքով անգիտակցականը կազմված է առարկաների հետ փոխհարաբերությունների ֆանտազիաներից: Դրանք առաջնային և բնածին են, և հանդես են գալիս որպես բնազդների մտավոր արտահայտություններ և պաշտպանական մեխանիզմների հոգեբանական համարժեքներ մարդու մտքում»^[13]։

Այզեքսը գտնում էր, որ «անգիտակցական ֆանտազիաները շարունակական ազդեցություն են թողնում կյանքի ընթացքում, ինչպես նորմալ, այնպես էլ նևրոտիկ մարդկանց մոտ, տարբերությունը կայանում է դոմինանտ ֆանտազիաների առանձնահատկությունների մեջ»: ^[14] Հոգեվերլուծական մտքի դպրոցներից շատերն այժմ կընդունեն, որ և՛ վերլուծության մեջ, և՛ կյանքում մենք իրականությունն ընկալում ենք անգիտակից ֆանտազիայի շղարշի միջոցով^[15]: Այզեքսը կարծում էր, որ ցանկությունների կատարման, ինտրոյեկցիայի և պրոյեկցիայի մասին Ֆրեյդի գաղափարները կարևոր են ֆանտազիաները հասկանալու համար^[16]: Բանավեճերի հիմնական խնդիրն այն է, թե արդյոք անգիտակցական ֆանտազիան ընդամենը Ֆրեյդի գաղափարների ընդլայնումն է, թե հոգեվերլուծության բոլորովին նոր մոտեցում:

Լական, ֆանտազիա և ցանկություն

Լականը դեռ վաղ շրջանից ուսումնասիրել է Մելանի Քլայնի բացահայտած ֆանտազիաները, ներառյալ մոր կերպարը և բացասական ներքին առարկաները, որոնք վերաբերում են Երևակայական կոչվածին^[17]: Ի վերջո, Լականն ավելի շատ կենտրոնացել է Ֆրեյդի այն գաղափարի վրա, որ ֆանտազիան գործում է որպես «էկրան-հիշողություն» ավելի կարևոր բանի համար, որոնց հետ կապված է^[18]: Լականը հավատում էր, որ ֆանտազիան պարզապես քողարկում է ինչ-որ հիմնական և կարևոր բան, որը կապված է կրկնվող օրինաչափությունների հետ^[19]:

Ֆանտազիան և՛ կապում է, և՛ թաքցնում է անհատի ամենախոր անգիտակցական միջուկը: «Սուբյեկտն» ու «իրականը» գտնվում են այս երկատման հակառակ կողմերում՝ ֆանտազիայի միջոցով դիմադրություն ստեղծելով^[20]: Սա նշանակում է, որ ֆանտազիան սերտորեն կապված է մարդու անհատականության և նրա ներքին հակամարտությունների հետ: Մարդիկ հիմնում են իրենց ինքնազգացողությունը իրենց երևակայությունների վրա^[21]: Սովորաբար, նրանց ֆանտազիաները պտտվում են մեկ հիմնական թեմայի շուրջ, որը կոչվում է «հիմնական ֆանտազիա», որը նրանց ցանկությունները պահում է հետևողական և կառավարելի^[22]:

Այսպիսով, թերապիայի նպատակն է « la traversée du fantasme, գլխավոր ֆանտազիայի հետ աշխատանք և հաղթահարում»^[23]: Լականի համար ֆանտազիայի հետ աշխատանքը նշանակում է նոր մոտեցում ցուցաբերել ուրիշների հետ լեզվի և ցանկության առնչությամբ: Այս գործընթացը ներկայացնում է հուսադրող պահ, որը դուրս է գալիս նևրոզի սահմաններից^[24]: Լականին հետաքրքրել է, թե ինչի է վերածվում այն մարդը, որը հաղթահարել է իր ֆանտազիաները^[25]:

Ֆանտազիայի սկզբունքը

21-րդ դարի պոստմոդեռն միջսուբյեկտիվությունը նոր հետաքրքրություն է առաջացրել ֆանտազիայի նկատմամբ՝ որպես միջանձնային հաղորդակցության ձև: Այստեղ ասվում է, որ մենք պետք է նայենք հաճույքի, իրականության և կրկնվող օրինաչափությունների մասին Ֆրեյդի պատկերացումներից այն կողմ, որպեսզի կենտրոնանանք «ֆանտազիայի սկզբունքի» վրա։ Ֆանտազիաները որպես ցանկություն դիտելու փոխարեն, մենք պետք է հաշվի առնենք տարբեր զգացմունքային կողմեր^[26]: Սա կարող է օգնել մեզ դուրս գալ կարծրատիպերից և ստեղծել մարդկանց հետ հարաբերությունների ավելի բարդ ձևեր:

Այս տեսակետը զգացմունքները դիտարկում է որպես միմյանց մասին անձնական ֆանտազիաներ ստեղծելու բանալին, որը չի ձևավորվում ընդհանուր կարծրատիպերով կամ ընդհանրացումներով^[27]:

Նարցիստիկ անձնային խանգարում

Նարցիստիկ անձնային խանգարում ունեցող անձի երկու առանձնահատկություններն են ^[28]՝

Մեծամտության համատարած օրինաչափություն (ֆանտազիայի կամ վարքի մեջ)
Անսահմանափակ հաջողության, ուժի, գեղեցկության կամ իդեալական սիրո ֆանտազիաներով տարվածություն

Շիզոֆրենիա

Ֆանտազիան տարածված ախտանիշ է շիզոֆրենիայով տառապող մարդկանց մոտ^[29]: Այս մարդիկ իրենց ուղեղի պասիվ ռեժիմի աշխատանքում ցուցաբերում են բարձր նյարդաբանական գործունեության հատուկ օրինաչափություններ, որոնք, ամենայն հավանականությամբ ձևավորում են այդ ֆանտազիաները^[30]^[31]:

Տես նաև

Էսկապիզմ

Ծանոթագրություններ

↑ Erik H. Erikson, Childhood and Society (Middlesex 1973) p. 183
↑ Robin Skynner/John Cleese, Life and how to survive it (London 1994) pp. 53–4
↑ Otto Fenichel, The Psychoanalytic Theory of Neurosis (London 1946) p. 554
↑ Barrett, Deirdre Fantasizers and Dissociaters: An Empirically based schema of two types of deep trance subjects. Psychological Reports, 1992, 71, p. 1011 1014; Barrett, Deirdre L. Dissociaters, Fantasizers, and their Relation to Hypnotizability in Barrett, Deirdre (Ed.) Hypnosis and Hypnotherapy, (2 vol.): Vol. 1: History, theory and general research, Vol. 2: Psychotherapy research and applications, NY, NY: Praeger/Greenwood, 2010.
↑ Freud, Sigmund (2021-08-12). The Interpretation of Dreams (English). Translated by Brill, A. A. (Abraham Arden).{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
↑ Sigmund Freud, Introductory Lectures on Psycho-Analysis (Penguin Freud Library 1) p. 419
↑ Sigmund Freud, On Metapsychology (Penguin Freud Library 11) p. 39
↑ Freud, Introductory p. 419
↑ Sigmund Freud, On Psychopathology (Penguin Freud Library 100 p. 88
↑ Sigmund Freud, Five Lectures on Psycho-Analysis (London 1995) p. 81
↑ Robert Hinshelwood and Susan Robinson, Introducing Melanie Klein, (Cambridge 2006) p. 100
↑ R. D. Laing, Self and Others (Middlesex 1969) p. 17 and note
↑ Hinshelwood/Robinson, Introducing p. 174
↑ Quoted in Laing, p. 19
↑ Janet Malcolm, Psychoanalysis: the Impossible Profession (London 1988) p. 76
↑ Quoted in Laing, p. 18
↑ Jacques Lacan, Ecrits: A Selection (London 1997) p. 284 and p. 21
↑ Sigmund Freud, Case Histories II (Penguin Freud Library 9) p. 328
↑ Jacques Lacan, The Four Fundamental Concepts of Psycho-Analysis (London 1994) p. 60
↑ F. Wahl, in Lacan, Four p. 89
↑ Lacan Four p. 185
↑ Phillip Hill, Lacan for Beginners (London 1997) p. 75
↑ Bruce Fink, The Lacanian Subject: Between Language and Jouissance (Princeton 1997) p. 61
↑ Fink p. 62 and p. 72
↑ Lacan, Four p. 273
↑ Michael Vannoy Adams 1996 (The Multicultural Imagination: Race, Color, and the Unconscious), quoted in Dawn Freshwater and Chris Robertson, Emotions and Needs (Buckingham 2002) p. 43
↑ Freshwater/robertson, p. 43
↑ Narcissistic personality disorder Արխիվացված 2010-01-08 Wayback Machine
↑ Shneidman, E. S. (1948) - Schizophrenia and the MAPS test: a study of certain formal psycho-social aspects of fantasy production in schizophrenia as revealed by performance on the Make A Picture Story (MAPS) test. Genetic Psychology Monographs, 38, 145-223. American Psychological Association Accessed November 19th, 2017
↑ SB Kaufmann (2009), (Josie Glausiusz 2009) - Psychology Today Accessed November 19th, 2017
↑ Buckner RL, Andrews-Hanna JR, Schacter DL. (2008) & Buckner Laboratory Արխիվացված 2017-01-16 Wayback Machine The brain's default network: anatomy, function, and relevance to disease. Ann N Y Acad Sci. 2008 Mar;1124:1-38 doi: 10.1196/annals.1440.011 Retrieved November 19th, 2017

Հավելյալ ընթերցանություն

Michael Vannoy Adams, The Fantasy Principle: Psychoanalysis of the Imagination (East Sussex 2004)
Julia Segal, Phantasies in Everyday Life (1995)
Riccardo Steiner ed., Unconscious fantasy (Karnac 2003)
G. Vaillant, Adaptation to Life (Boston 1977)
https://www.futurehealth.org/articles/1/The-Psychology-of-Fantasy-by-Saberi-Roy-100901-178.html
https://www.theguardian.com/books/booksblog/2007/apr/23/bridgingthegapswhyweneed
https://quizlet.com/338506094/unit-6-altered-states-flash-cards/
https://press.princeton.edu/books/hardcover/9780691636382/a-specter-is-haunting-europe

Արտաքին հղումներ

Վիքիբառարան

Ընթերցե՛ք «fantasy» բառի բացատրությունը Հայերեն Վիքիբառարանում։

[1] Erik H. Erikson, Childhood and Society (Middlesex 1973) p. 183

[2] Robin Skynner/John Cleese, Life and how to survive it (London 1994) pp. 53–4

[3] Otto Fenichel, The Psychoanalytic Theory of Neurosis (London 1946) p. 554

[4] Barrett, Deirdre Fantasizers and Dissociaters: An Empirically based schema of two types of deep trance subjects. Psychological Reports, 1992, 71, p. 1011 1014; Barrett, Deirdre L. Dissociaters, Fantasizers, and their Relation to Hypnotizability in Barrett, Deirdre (Ed.) Hypnosis and Hypnotherapy, (2 vol.): Vol. 1: History, theory and general research, Vol. 2: Psychotherapy research and applications, NY, NY: Praeger/Greenwood, 2010.

[5] Freud, Sigmund (2021-08-12). The Interpretation of Dreams (English). Translated by Brill, A. A. (Abraham Arden).{{cite book}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)

[6] Sigmund Freud, Introductory Lectures on Psycho-Analysis (Penguin Freud Library 1) p. 419

[7] Sigmund Freud, On Metapsychology (Penguin Freud Library 11) p. 39

[8] Freud, Introductory p. 419

[9] Sigmund Freud, On Psychopathology (Penguin Freud Library 100 p. 88

[10] Sigmund Freud, Five Lectures on Psycho-Analysis (London 1995) p. 81

[11] Robert Hinshelwood and Susan Robinson, Introducing Melanie Klein, (Cambridge 2006) p. 100

[12] R. D. Laing, Self and Others (Middlesex 1969) p. 17 and note

[13] Hinshelwood/Robinson, Introducing p. 174

[14] Quoted in Laing, p. 19

[15] Janet Malcolm, Psychoanalysis: the Impossible Profession (London 1988) p. 76

[16] Quoted in Laing, p. 18

[17] Jacques Lacan, Ecrits: A Selection (London 1997) p. 284 and p. 21

[18] Sigmund Freud, Case Histories II (Penguin Freud Library 9) p. 328

[19] Jacques Lacan, The Four Fundamental Concepts of Psycho-Analysis (London 1994) p. 60

[20] F. Wahl, in Lacan, Four p. 89

[21] Lacan Four p. 185

[22] Phillip Hill, Lacan for Beginners (London 1997) p. 75

[23] Bruce Fink, The Lacanian Subject: Between Language and Jouissance (Princeton 1997) p. 61

[24] Fink p. 62 and p. 72

[25] Lacan, Four p. 273

[26] Michael Vannoy Adams 1996 (The Multicultural Imagination: Race, Color, and the Unconscious), quoted in Dawn Freshwater and Chris Robertson, Emotions and Needs (Buckingham 2002) p. 43

[27] Freshwater/robertson, p. 43

[DSM-IV-TR-28] Narcissistic personality disorder Արխիվացված 2010-01-08 Wayback Machine

[29] Shneidman, E. S. (1948) - Schizophrenia and the MAPS test: a study of certain formal psycho-social aspects of fantasy production in schizophrenia as revealed by performance on the Make A Picture Story (MAPS) test. Genetic Psychology Monographs, 38, 145-223. American Psychological Association Accessed November 19th, 2017

[30] SB Kaufmann (2009), (Josie Glausiusz 2009) - Psychology Today Accessed November 19th, 2017

[31] Buckner RL, Andrews-Hanna JR, Schacter DL. (2008) & Buckner Laboratory Արխիվացված 2017-01-16 Wayback Machine The brain's default network: anatomy, function, and relevance to disease. Ann N Y Acad Sci. 2008 Mar;1124:1-38 doi: 10.1196/annals.1440.011 Retrieved November 19th, 2017

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]