Արխեյան դարաշրջան

Արխեյան դարաշրջան, Երկրի պատմության հնագույն դարաշրջանը։ Արխեյան հասակի գոյացումները ներկայացված են խիստ ծալքավորված, մետամորֆացած ապարներով (գնեյսներ, բյուրեղային և գրաֆիտային թերթաքարեր, քվարցիտներ)։ Նախկինում արխեյան դարաշրջանին էին վերագրում բյուրեղային ապարների բոլոր հին շերտախմբերը, իսկ այժմ 4 2500 միլիոն տարուց ավելի հասակ ունեցող կուտակումները, անկախ մետամորֆացման աստիճանից։ Ռուսաստանի տարածքում արխեյան դարաշրջանի ապարներ կան Կոլա թերակղզում։ Արխեյան դարաշրջան անվանումը առաջարկել է ամերիկացի երկրաբան Ջ․Դանան 1872 թվականին։

Այն կազմավորվել է մոտավորապես 35.000 մլն. տարի առաջ և տևել է մոտ 900 մլն. տարի։ Այս դարաշրջանում ի հայտ եկան առաջին կենդանի օրգանիզմները։ Դրանք հետերոտրոֆ օրգանիզմներ էին և որպես սնունդ օգտագործում էին պատրաստի օրգանական միացությունները։ Արքեյան և պրոտերոզոյան դարաշրջանների սահմանում կենդանի օրգանիզմների զարգացման մեջ տեղի ունեցան երեք խոշոր արոմորֆոզներ՝ ֆոտոսինթեզի, սեռական գործընթացի և բազմաբջջայնության առաջացում։

Երկրի բրիոտան արճեյան ժամանակաշրջանում անաէրոբ պրոկարիոտների համայնքն է։ Արխեյան նստվածքային ժայռերի երկրաբանական հետազոտությունները ցույց են տալիս, որ երկրի վրա զարգացած պրոկարիոտիկ կյանքը ավելի շատ գոյություն ուներ 3,7-3,8 միլիարդ տարի առաջ։ Բայց հարցն այն է , թե երբ են տեղի ունեցել թթվածնային ֆոտոսինթեզ, որոնք կարծում են, որ, տպազերծված թմրամիջոցների ֆոտոսինթեզացնող օրգանիզմներ , թվագրված 3,4միլիարդ տարի։ Նույն ժամանակահատվածում ակտիվորեն ձևավորվում են ծծմբի, գրաֆիտի,երկաթի և նիկելիշատ հանքավայրեր։

Վաղ արխենաում մթնոլորտը և հիդրոֆերան ակնհայտորեն ներկայացնում էին խառը գոլորշի - գազի զանգված, որը պարուրեց ամբողյ մոլորակը հզոր և խիտ շերտով։ Դրա թափանցելիությունը արևի լույսի ներքո շատ թույլ էր, ուստի խավարը տիրում էր երկրի մակերեսին։

Գոլորշի-գազի կեղևը բաղկացած էր ջրային գոլորշիից և թթվային որոշակի ծխից։ Համարվում է, որ ուշ արխեանում մթնոլորտի ղտությունն ու ճնշումը զգալիորեն ավելի բարձր էին, քան ժամանակակից, այնուամենայնիվ, որոշ ուսումնասիրությունների արդյունքների համաձայն, դրանց արժեքները կրկնակի զիջում էին ժամանակակցին։ Արխեյան օվկիանոսը մակերեսային էր, և նրա ջրերը ներկայացնում էին ուժեղ և շատ թթվային աղի լուծույթ։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից։