Նացիստական Գերմանիայի կողմից Լատվիայի գրավում
Նացիստական Գերմանիայի կողմից Լատվիայի գրավում, Լատվիայի գրավումը գերմանական բանակի կողմից Երկրորդ համաշխարհային պատերազմի ժամանակ, 1941 թվականի հունիս-հուլիս։ Դրանից հետո Լատվիայի տարածքում ստեղծվեց Լատվիայի Գլխավոր շրջանը՝ Օստլանդի ռեյխկոմիսարիատի չորս գլխավոր շրջաններից մեկը։
Ահաբեկչություն և ճնշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օկուպացիայից անմիջապես հետո գերմանական իշխանությունները հուլիսի 1941 թվականի հուլիսի սկզբին սկսեցին հրեաներին և գնչուներին ոչնչացնելու իրենց ծրագիրը։ Հիմնական զանգվածային սպանությունները իրականացվեցին Ռումբուլայում (Ռիգա քաղաքի ծայրամասում)։ Սպանությունները կատարվեցին A այնզացխմբի ու Վերմախտի կողմից։ Լատվիացի կոլաբորացիոնիստները, այդ թվում նաև 500-1500 Արայսա թիմի անդամները (որոնք մենակ սպանել են 26.000 հրեաների)[1]) և Անվտանգության ծառայության լատվիական այլ ստորաբաժանումներն ընդունեցին այդ ակցիաներին[2] մասնակցելու առաջարկը[3]։ 1941 թվականի վերջին Լատվիայի տարածքում գրեթե ողջ հրեական բնակչությունը ոչնչացված էր։ Բացի դրանից շուրջ 25.000 հրեաներ բերվել էին Գերմանիայից, Ավստրիայից և Չեխիայից, որոնցից 20.000 սպանվեցին։
Նացիստական օկուպացիայի ողջ շրջանում Լատվիայում 1 տարվա ընթացքում մահացել է 90.000 մարդ, այդ թվում շուրջ 70.000 հրեաներ և 2.000 գնչուներ ոչնչացվել են նացիստական «ռասսայական տեսության» շրջանակներում։ Մնացած զոհերը մեծապես դարձան քաղաքացիական անձինք, որոնց քաղաքական հայացքները և գործունեությունը անընդունելի դարձան նոր իշխանության համար։
Դիմադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Օկուպացիայի դիմադրումը կարող էր ունենալ տարբեր ձևեր։ Արդեն 1941 թվականի աշնանից սկսեց ապօրինի թերթերի և թռուցիկների (Լատինական ազգային միության Tautas Balss «Ժողովրդի ձայնը» գլխավոր խմբագիր Արտուրս Կամինսկիս ) թողարկումը, Գուստավս Ցելմինշի «Պերկոնկրուստս» թերթի առաջատար Vestijums («Նորություններ» թողարկվել է 1943 թվականի ամռանը) շուտով վերանվանվեց Latvju raksti. Brīvā Latvija («Լատինական հոդվածներ։ Ազատ Լատվիա»), Daugvas Vanagi («Դաուգավայի բազեներ») թռուցիկներ, որոնք տարածված էին ընդհատակյա համանուն կազմակերպության կողմից, երիտասարդական խմբի թռուցիկներ Latvijas Vangu Organizācija («Լատինական բազեների կազմակերպություն» ավելի վաղ Melnais Vanags, «Սև բազե») և այլն։ Այս զանգվածային լրատվամիջոցներում զուգահեռներ անցկացվեցին խորհրդային և նացիստական ռեժիմների միջև, հրապարակվեցին օկուպացիոն հաստատություններում ծառայությունը բոյկոտելու կոչեր, օժանդակ ոստիկանություն և Գերմանիա աշխատանքի մեկնում, նյութեր տպագրվեցին Das Schwarze Korps և ԲԻԲԻՍԻ-ից։ Միայն «ժողովրդի կոչը» հոդվածի արտադրության և տարածման համար 1942 թվականի նոյեմբերից մինչև 1643 թվականը ձերբակալվեց 102 մարդ և 73-ը կալանավորվեց։ 1944 թվականի գարնանը Ցելմինշը ձերբակալվեց և ուղարկվեց Ֆլոսենբյուրգի համակենտրոնացման ճամբար, իսկ հետո Դախաու, որտեղ մնաց մինչև պատերազմի ավարտը։ Նացիստները ամենավտանգավոր խումբ համարում էին երիտասարդական Jaunpulki կազմակերպությունը («Նոր ջոկատ»), որը ստեղծել է 1942 թվականի ապրիլին 15-18 տարեկան երիտասարդներից մեկի՝ Մարտինս Յանսոնի կողմից։ Նրանց հռչակագրերը առաջարկում էին չվստահել նացիստների խոստումներին (որոնք, ըստ իրենց խոսքերի, ծրագրում էին վերացնել լատինական ազգը), չհամագործակցել նրանց հետ և պատրաստվել պայքարի «Լատվիայի լատինացիների ազատության համար»։ 1942 թվականի հունիսին կազմակերպման 7 առաջատար անդամներ, ինչպես նաև Յանսոնը, ձերբակալվեցին։
1941 թվականի վերջից սկսեցին կառուցել ստորգետնյա տարածքներ։ Առաջիններից մեկը ավելի քան 300 հոգանոց խումբ էր՝ Կենտրոնի Դեմոկրատական կուսակցության անդամ Կոնստանտինս Չակստեի գլխավորությամբ, ով գործունեություն էր ծավալում Ռիգայում, Ելգավայում, Լիեպայայում, Վենստպիլսում և գյուղական վայրերում։ Նրանք տեղեկացնում էին արևմտյան երկրների կառավարություններին և արտասահմանում գործող դիվանագետներին, թե ինչ է կատարվում Լատվիայում, և հավատում էին պատերազմում արևմտյան դաշնակիցների հաղթանակին։ 1942 թվականին զուգահեռաբար փետրվարից անօրինական կերպով վերականգնեց իր աշխատանքը Լատվիական սոցիալ-դեմոկրատական աշխատանքային կուսակցությունը Պաուլս և Բրունո Կալնինշամների գլխավորությամբ ապավինելով՝ 1922 թ. Սահմանադրության հիման վրա անկախ Լատվիայի վերականգնմանը։ Կուսակցությունը կապ էր պահպանում Էստոնիայի, Լիտվայի, Ֆինլանդիայի և Շվեդիայի սոցիալ-դեմոկրատների հետ։ 1943 թվականի օգոստոսի 13-ին տեղի ունեցավ հանդիպում Չակստեի, Կալնինշեմի, ինչպես նաև օրինական գյուղացիների միության և քրիստոնյա գյուղացի ֆերմերների և Լատգալիայի կաթոլիկների կուսակցության հետ, որի ժամանակ ստեղծվեց Լատվիայի կենտրոնական խորհուրդը, որը դիմադրությունը համակարգող մարմին էր։ Խորհուրդը կանգնած էր Գերմանիայից և ԽՍՀՄ-ից անկախ ազատ և ժողովրդավարական Լատվիայի հարթակի վրա` հույս ունենալով ԱՄՆ-ի և Մեծ Բրիտանիայի աջակցության վրա։ Այս մարմինը բաժանված էր յոթ հանձնաժողովի՝ արտաքին գործերի, ռազմական, իրավական, տնտեսական, տեղեկատվական (Արևմտյան երկրներին տեղեկացնելով Լատվիայի գործերի վիճակի մասին), կոլեկտիվ ռեսուրսների և կապեր պահելուն։ Վերջին երկուսը մասնակցում էին Կուրզեմեից բնակչության տարհանման գործընթացին (1945 թվականի մայիսի 17-ի դրությամբ Լատվիայից Շվեդիա էր ժամանել 4559 մարդ)։ Խորհրդի անդամները պատրաստեցին հուշագիր Արևմտյան դաշնակիցների համար, հավաքելով 190 ստորագրություն։ Ռուդոլֆ Բանգերսկիսին նույնպես առաջարկվեց ստորագրել այն, բայց նա հրաժարվեց։ Շուտով, սակայն, հուշագրի մասին իմացան նաև ազգայնականները՝ Ալֆրեդ Ռոզենբերգը նույնիսկ ծրագրում էր մատնել հուշագիր ստորագրող կոմունիստներին։ 1944 թվականի ապրիլին Խորհրդի շատ անդամներ, այդ թվում Չակստեն, ձերբակալված էին։ Հուլիսի 12-ին ձերբակալվեց նաև Բրունո Կալնինշը, որից հետո Խորհուրդը գլխավորեց Վերներս Տեպֆերսը։ Խորհրդի վերջին նիստը տեղի է ունեցել 1944 թվականի սեպտեմբերի 8-ին Ռիգայում։ Այդ նիստին Պաուլս Կալնինշը ստորագրեց հռչակագիր Լատվիայի անկախության վերականգնման վերաբերյալ։ ժամանակավոր կառավարությունը հռչակեց Լատվիայի կենտրոնական խորհուրդը։ Արդեն հաջորդ օրը, Կալնինշը ստիպված էր արտագաղթել։
Ակտիվ գործում էր խորհրդի ռազմական հանձնաժողովը գեներալ Յանիս Կուրելիսի և նրա շտաբի պետ, կապիտան Քրիստապս Ուպելնիեկսի գլխավորությամբ:1944-ի հուլիսին, օգտվելով Օստլանդի Ռայխսկոմիսարիատի պետ Ֆրիդրիխ Եկկելնի Ռիգայի, Սկրիվերի, Սլոկայի և Դոլեի այզսարգների չորս գումարտակների կազմավորումից։ Խորհրդի ռազմական հանձնաժողովի անդամները համոզեցին այզսարգների հրամանատարությունը, ապա Եկկելնին` գումարտակների ղեկավարությունը Կուրելիսին զիջելու համար։ Այսպիսով, 1944-ի ամռանը Կուրզեմում հաջողվեց ստեղծել մի քանի հազար զինվորականներից կազմված ջոկատ, որին միացան Լատվիական կամավորական լեգեոնի դասախոսները և օժանդակ ոստիկանությունը։ Ջոկատը երդում տվեց Լատվիային և Լատվիայի սահմանադրությանը հավատարիմ լինելու համար, Գերմանիայի և Հիտլերի մասին երդման մեջ նշված չէ։ Այնուամենայնիվ, Կուրելիսը և Ուպելնիեկսը ակտիվ գործողություններ չձեռնարկեցին՝ սպասելով հարմար պահի, որի արդյունքում, 1944 թվականի նոյեմբերի 12-ին, նացիստները շրջապատեցին, զինաթափեցին և ձերբակալեցին ջոկատի անդամներին։ Կուրելիսը աշխատանքից հեռացվեց և աքսորվեց Գերմանիա, ութ սպաներ՝ Ուպելնիեկսի գլխավորությամբ, գնդակահարվեցին Լիեպայայում, ևս երեք հոգի ուղարկվեցին Շտուդհոֆի համակենտրոնացման ճամբար։ Փրկվեց միայն լեյտենանտ Ռուբենիսի գումարտակը, բայց դեկտեմբերի 5-9-ը, նացիստների հետ մարտերի արդյունքում, նա պարտվեց։ Կուրելիսի խմբի զինվորները, կարողանալով խուսափել ձերբակալումից, տեղակայվեցին զինված ուժերում, սովետական պարտիզանների և ապագա «անտառային եղբայրների» միջև։ 1945 թվականի սկզբին, ըստ նացիստական հաշվարկների, անտառներում կային մոտ 400 նախկին «kurelieši» և ուրիշ զինվորներ։ 1945 թվականի փետրվարին Լատվիայի կենտրոնական խորհուրդի ռադիոհաղորդման ժամանակ խոսքը գնում էր «2000 պարտիզան»-ների մասին[4]։
Կային նաև լատիշներ, ովքեր զբաղվում էին հրեաներին ոչնչացումից փրկելով, ինչպիսիք էին Ժանիս Լիպկեն, ով վտանգելում էր իր կյանքը՝ փրկելով 50-ից ավելի հրեաների։
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Andrew Ezergailis The Holocaust in Latvia, 1941-1944. — Historical Institute of Latvia, Riga ; United States Holocaust Memorial Museum; Washington, DC., 1996.
- ↑ The Holocaust in Latvia Արխիվացված 2007-05-04 Wayback Machine, Andrievs Ezergailis ISBN 978-9984-9054-3-3
- ↑ The German Occupation and the First Wave of Murder Արխիվացված 2007-01-10 Wayback Machine The Simon Wiesenthal Center.
- ↑ Vineta Rolmane. The Resistance in Latvia during the Nazi Occupation (July 1941 — May 1945) // The Anti-Soviet Resistance in the Baltic States / Arvydas Anušauskas. — Vilnius: Pasauliui apie mus, 2006. — С. 136—145.