Մարդու հետսաղմնային զարգացում
 |
Այս հոդվածը կարող է վիքիֆիկացման կարիք ունենալ Վիքիպեդիայի որակի չափանիշներին համապատասխանելու համար։ Դուք կարող եք օգնել հոդվածի բարելավմանը՝ ավելացնելով համապատասխան ներքին հղումներ և շտկելով բաժինների դասավորությունը, ինչպես նաև վիքիչափանիշներին համապատասխան այլ գործողություններ կատարելով։ |
Մարդու հետսաղմնային զարգացումը։
Պտղի արյան շրջանառության փոփոխությունները ծննդից հետո
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ներարգանդային զարգացման շրջանում պտղի թոքերն ու մարսողական համակարգը չեն գործում, քանի որ թթվածին և սննդանյութեր ստանում է մայրական օրգանիզմից՝ ընկերքի միջոցով։ Ծնունդից հետո թոքերի բացումն իջեցնում է արյան հոսքի դիմադրությունը թոքային մազանոթներում, և անյտեղ մղվում է ավելի շատ արյուն, որն իջեցնում է ճնշումը թոքային զարկերակում։ Դրա հետ մեկտեղ պորտալարի կապումը խանգարում է ընկերքից արյան հոսքին, որն էլ մեծացնում է երեխայի մարմնով անցնող արյան քանակը և բերում է հանկարծակի ճնշման մեծացման աորտայում և սրտի ձախ կեսում։ Նախասրտերի միջև առկա ձվաձև անցքը փակվում է մի քանի ամիսների ընթացքում։
Հետծննդյան զարգացման շրջաններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կենսաբանական առումով սեռական եղանակով բազմացող օրգանիզմների համար, կարևորագույն իրադարձությունը սեռական բազմացման իրականացումն է։ Այդ տեսակետից, հետսաղմնային զարգացումը կարելի է բաժանել մինչվերարտադրողական, վերարտադրողական և հետվերարտադրողական շրջանների։ Մինչվերարտադրողական շրջանում առանձնյակը բազմացման ընդունակ չէ։ Այս ժամանակահատվածի ընթացքում են կատարվում կառուցվածքային և ֆունկցիոնալ վերափոխումները, իրականացվում է ժառանգական ինֆորմացիայի հիմնական մասը՝ ապահովելով սեռահասուն օրգանիզմին բնորոշ առանձնահատկությունների առաջացումը։Վերարտադրողական շրջանում առանձնյակն իրականացնում է սեռական բազմացում, աչքի է ընկնում օրգանների և համակարգերի առավել կայուն կենսագործունեությամբ, արտաքին պայմանների նկատմամբ առավել դիմացկունությամբ։ Հետվերարտադրողական շրջանը կապվաց է օրգանիզմի ծերացման հետ, որը բնութագրվում է նրանով, որ առանձնյակի մասնակցությունը բազմացմանը լրիվ կամ մասնակի թուլացած է։ Մարդու հետսաղմնային զարգացման ընթացքում առանձնացվում են հետևյալ շրջանները.Կրծքային շրջան, վաղ մանկության շրջան, նախադպրոցական շրջան, դպրոցական շրջան, դեռահասության շրջան, հասունության շրջան։
Կրծքային շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Կրծքային շրջանը համարվում է մինչև կյանքի առաջին տարվա վերջը։ Առաջին ամիսը համարվում է նորածնության շրջան, որի ժամանակ երեխան օրվա մեծ մասը քնած է, արթնանում է միայն քաղցած ժամանակ։ Այս շրջանում անհրաժեշտ է պահպանել կերակրման ռեժիմը, հակառակ դեպքում՝ խանգարվում են նորածնի քունը, մարսողությունը։ Կրծքային շրջանում երեխաների օրգանիզմում տեղի են ունենում կտրուկ փոփոխություններ՝ աստիճանաբար զարգանում են երեխայի շարժումները՝ բարձրացնում ու պահում է գլուխը, նստում է, կանգնում է, իսկ հետո փորձում է քայլել։ Խնամքը և սննդի ճիշտ կազմակերպումը նպաստում են նրա աճին, հենաշարժիչ համակարգի զարգացմանը։ Այդ շրջանում ինտենսիվ զարգանում է նաև երեխայի հոգեկերտվածքը։ Նա սովորում է ճանաչել մարդկանց և առարկաները, հաճելին և վտանգավորը, համը, հոտը, գույնը, սկսում է ժպտալ, ծիծաղել, արտասանել առաջին բառերն։ Ի հայտ են գալիս ինքնուրույնության ձգտում, մեծերին նմանակում։
Վաղ մանկության շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վաղ մանկության շրջանը համարվում է 1-3 տարեկան հասակը։ Այս տարիքում երեխան արագ աճում է և՛ ֆիզիկապես, և՛ հոգեպես։ Նա արդեն կարողանում է շատ բաներ ինքնուրույն անել, համաձայնեցված շարչումներ է իրականացնում, դրսևորում է բարդ վարք, նկարում է, ձգտում է ինքնահաստատման։ Այս շրջանում չի կարելի սահմանափակել երեխայի ինքնուրույնությունն, ակտիվ խաղերը և հետաքրքրասիրությունը։
Նախադպրոցական շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]3-6 տարեկան հասակը համարվում է նախադպրոցական շրջան, երեխայի հետաքրքրություններն այնքան մեծ են, որ այն անվանում են հարցերի շրջան։ Այս շրջանում շարունակվում է գլխուղեղի զարգացումը, մտածողությունը, ձևավորվում է ներքին խոսքը, որն արտահայտվում է ինքն իր հետ խոսելով։ Արտասանում է բազմաբառ նախադասություններ։ Աշխույժ խաղերը նպաստում են վառ երևակայությանը և ֆիզիկական զարգացմանը։
Դպրոցական շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Այս շրջանն ընդգրկում է 6-ից մինչև 17 տարեկան հասակը, որը բաժանվում է կրտսեր և դեռահաս (պատանեկան) տարիքի։ Այս շրջանում երեխայի օրգանիզմի բոլոր համակարգերի գործունեությունը ենթարկվում է վերակառուցման։ Մինչև դպրոցական հասակը երեխայի հիմնական զբաղմունքը խաղն է։ Դպրոցական շրջանը համեմատաբար դժվար փուլ է, քանի որ նա պարտավոր է ենթարկվել դպրոցի կարգապահությանը, սովորել դասերը, շփվել հասակակիցների, չափահասների հետ։ Կրտսեր դպրոցակաանն աստիճանաբար յուրացնում է բանավոր և գրավոր խոսքը։ Դրան զուգընթաց աճում են շրջապատի, միջավայրի մասին ընդհանուր գիտելիքները։
Դեռահասության շրջան
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]11-15 տարեկան հասակը դեռահասության շրջանն է, որը համարվում է երեխայի զարգացման դժվար ժամանակահատված։ Մակուղեղի և սեռական գեղձերի ուժգին գործունեությամբ սկսվում է սեռական հասունացումը։ Այս շրջանում տղաների սեռական հասունացման առաջին հատկանիշները ներքին և արտաքին օրգանների չափսերի մեծացումն է, սպերմատոզոիդների հասունացումը, երկրորդային սեռական հատկանիշների ձևավորումը՝ անոթափոսերի, դեմքի և ցայլքի մազածածկույթը։ Արագ աճում են հենաշարժիչ համակարգը, մեծանում է կոկորդը, ձայնը դառնում է ցածր։ 13-15 տարեկանում սկսում է արտադրվել սերմ, որը վկայում է սերմնարանների բնականոն ֆունկցիայի մասին։ Այն հաճախ արտադրվում է քնած ժամանակ ինքնաբերաբար, որը կոչվում է երազխաբություն։ Աղջիկների սեռական հասունացումը սկսվում է 11 տարեկանից, երբեմն ավելի վաղ։ Ձվարաններն աճում են և սկսում արտադրել իգական սեռական հորմոններ, որոնց ազդեցությամբ զարգանում են նրանց օրգանիզմին բնորոշ երկրորդային սեռական հատկանիշները. կաթնագեղձերը մեծանում են, զայլքի վրա և անոթափոսերում ի հայտ են գալիս մազեր։ Ուժգին աճում ու զարգանում է կմախքը՝ իգական օրգանիզմին բնորոշ առանձնահատկություններով։ Ձվարաններում հասունանում են ձվաբջիջներ, սկսվում է դաշտանը։ Պատանեկան շրջանում ուժեղանում է նյարդային համակարգի դրդունակությունը. տղաները դառնում են չհավասարակշռված, առավել հուզական, կռվարար, աշխատում են աչքի ընկնել ճարպկությամբ, քաջությամբ։ Աղջիկները ձգտում են աչքի ընկնել կանացիությամբ։ Դեռահասի արյունատար անոթների շրջագծի աճը դանդաղ է կատարվում սրտի աճի համեմատ, որը հանգեցնում է արյան ճնշման ժամանակավոր բարձրացման, սրտի աշխատանքի խանգարման, գլխապտույտի և այլն։ Այսպիսի փոփոխությունները ժամանակավոր են, տարիքի հետ աստիճանաբար վերանում են։ Տարիքի հետ մարդու մարմնի համամասնությունները նույնպես փոխվում են։ Վերջին մի քանի տասնամյակներում նկատվել է երեխաների աճի ու զարգացման արագացում ՝ աքսելերացիա, որն արտահայտվում է ֆիզիկական ու հոգեկան վաղ զարգացմամբ։ Աքսելերացիայի պատճառներից են վիտամիններով հարուստ լիարժեք սնունդը, սպորտով զբաղվելը և այլն։
Հասունություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տարբերում են հասունության ֆիզիոլոգիական, հոգեբանական, սոցիալական տեսակներ։ Ֆիզիոլոգիական հասունությունն արտահայտվում է օրգանիզմի սեռական հասունացմամբ։ Դա անհատական է, պայմանավորված է ժառանգական, կլիմայական, սոցիալական և այլ գործոններով։ Հոգեբանական հասունության փուլում տղաներն ու աղջիկները ձեռք են բերում բնավորության կայունություն, պատշաճ ինքնատիրապետում ընտանիքում և հասարակության մեջ։ Սոցիալական հասունությունը գիտակից անհատի, հասարակության լիարժեք անդամի ձևավորումն է։ Դա որոշվում է կրթության ավարտով, աշխատանքային գործունեությամբ, տնտեսական ինքնուրույնությամբ և այլն։
Աղբյուրներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Կենսաբանության դասագիրք, 10-րդ դասարան, Երևան, 2010