Օրդովիկ-սիլուրիական ոչնչացում
|
Դուք կարող եք բարելավել թարգմանությունը։ Օրիգինալ տեքստը կարող եք գտնել ձախ կողմի «այլ լեզուներով» ենթաբաժնում։ |
Օրդովիկ-սիլուրիական ոչնչացում (անգլ.՝ Ordovician extinction — «Օրդովիկյան ոչնչացում»), զանգվածային ոչնչացում Օրդովիկի և Սիլուրի ժամանակաշրջանների սահմանին՝ մոտ 445 միլիոն տարի առաջ[1]։ Երկրի պատմության մեջ հինգ ամենաուժեղ ոչնչացումներից է, անհետացած տեակների տոկոսային մասով երրորդ ոչնչացումն է, իսկ կենդանի օրգանիզմների քանակի կորուստներով՝ երկրորդը[2]։
450-ից 440 միլիոն տարի առաջ ընկած ժամանակահատվածում՝ 1 միլիոն տարվա ընդմիջումով տեղի է ունեցել ոչնչացման երկու ալիք[3]։ Ծովային օրգանիզմների համար այս ոչնչացումը մեծությամբ երկրորդն է, այն զիջել է միայն Պերմի ոչնչացմանը։ Այդ ժամանակահատվածում հայտնի ողջ կյանքը ապրել է ծովերում և օվկիանոսներում[4]։ Ոչնչացել է ծովային անողնաշարավորների ավելի քան 60%-ը[5][6] (վերջին տվյալների համաձայն՝ ծովային կենդանիների տեսակների 85%-ը[1]), այդ թվում՝ ուսոտանիների և բրիոզոների ողջ ընտանիքների երկու երրորդը[4]։ Հատկապես տուժել են ուսոտանիները, երկփեղկանիները, փշամորթները, բրյոզաները և կորալները[3]։ Անհետացման պատճառը ենթադրվում է, որ Գոնդվանայի շարժումն է դեպի Հարավային բևեռի շրջան։ Դա հանգեցրել է համաշխարհային սառեցման, սառցադաշտերի առաջացման և դրան հաջորդած արդեն համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակի անկմանը։ Օվկիանոսի սահմանի նահանջը ոչնչացրել կամ վնաս է հասցրել մայրցամաքային ափի երկայնքում գտնվող բնակության վայրերին[3][7]։ Սառցադաշտերի նշաններ են հայտնաբերվել Սահարա անապատի նստվածքներում։ Համաշխարհային օվկիանոսի ցածր մակարդակի, սառեցման և սառցադաշտերի ձևավորման համադրությունը, հավանաբար հանգեցրել է օրդովիկյան ոչնչացմանը[7]:Այլ տվյալներով՝ անհետացման պատճառ է դարձել գամմա-ճառագայթային հարվածը երկրին, որը Արեգակնային համակարգից վտանգավոր հեռավորության վրա գտնվող հիպերնոր աստղի պայթյունի հետևանք է եղել։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Անհետացումը տեղի է ունեցել մոտավորապես 443,7 միլիոն տարի առաջ՝ երկրի պատմության մեջ կենսաբազմազանության ամենանշանակալի իրադարձություններից մեկի ընթացքում[8]։ Այն ընդգծում է սահմանը օրդովիկի և հաջորդ սիլուրիի ժամանակաշրջանի միջև։ Օրդովիկյան ոչնչացման ընթացքում կենսաբանական նմուշներում նկատվել են ածխածնի և թթվածնի իզոտոպների հարաբերակցության մի քանի էական փոփոխություններ։ Սա կարող է ցույց տալ մի քանի տարբեր սերտորեն դասավորված իրադարձություններ կամ առանձին փուլեր մեկ իրադարձության շրջանակներում։
Այդ պահին բարդ բազմաբջիջ օրգանիզմների մեծ մասն ապրել է ծովում։ Մոտ 100 ծովային ընտանիքներ, որոնք ներառում էին կենդանական աշխարհի բոլոր տեսակների մոտ 49%-ը[9] (տեսակների քանակի համեմատ ավելի հուսալի գնահատական)՝ մահացել են։ Ոչնչացել են ուսոտանիների և բրոզոնների շատ խմբեր, ինչպես նաև կոնոդոնտների և գրապտոլիտների ընտանիքներից շատ տրիլոբիտներ։
Այդ ժամանակի համար ծովային օրգանիզմների կորուստների վիճակագրական վերլուծությունները ցույց են տալիս, որ բազմազանության նվազումը հիմնականում պայմանավորված է եղել ոչնչացման կտրուկ աճով, այլ ոչ թե կենսաբազմազանության նվազմամբ[10]։
Աղետի պատճառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ներկայումս Օրդովիկ-սիլուրիական անհետացումը ինտենսիվորեն ուսումնասիրվում է։ Ժամանակագրությունն ըստ երևույթին, համապատասխանում է Ֆաներոզոյի ժամանակաշրջանի ամենամեծ սառցե դարաշրջանների սկզբին և ավարտին, որոնք վերջում նշանավորվել են Հիրնանտյան (Վերին Օրդովիկյան) երկար սառեցմամբ։ Վերջինս վնասակար ազդեցություն է ունեցել օրդովիկի վերջին շրջանի կենդանական աշխարհի վրա, որը բնութագրվել է տիպիկ ջերմոցային կլիմայով։
Դրան նախորդել է մթնոլորտում ածխաթթու գազի պարունակության անկումը, որն որոշակիորեն ազդել է ծանծաղ ծովերում ապրող օրգանիզմների վրա։ Այսպես, Գոնդվանա գերմայրցամաքում, որը շեղվել է Հարավային բևեռի շրջանում, ձևավորվել է «սառցե գլխարկ»։ Շերտերը հայտնաբերվել են Հարավային Աֆրիկայում օրդովիկի ավարտին համապատասխանող ժայռերում, իսկ ավելի ուշ՝ Հարավային Ամերիկայի հյուսիս-արևելքում, որն այդ ժամանակ նույնպես գտնվել է Հարավային բևեռի տարածքում։ Սառցադաշտերը պահպանել են ջուրը և բաց են թողել այն միջսառցադաշտային ժամանակաշրջանում, այդ իսկ պատճառով Համաշխարհային օվկիանոսի մակարդակը զգալիորեն տատանվել է մի քանի անգամ։ Օրդովիկի հսկայական մակերեսային միջմայրցամաքային ծովերը բարձրացել են՝ ոչնչացնելով կենսաբանական խորշերը, այնուհետև նորից վերադարձել են իրենց նախկին վիճակին՝ որտեղ պոպուլյացիաները նվազել են և հաճախ անհետացել են օրգանիզմների ամբողջական ընտանիքներ։ Յուրաքանչյուր հաջորդական սառցադաշտային ժամանակաշրջանում կենսաբազմազանությունը անհետացել է (Emiliani 1992 թ. էջ 491)։ Հիմք ընդունելով հյուսիսաֆրիկյան նստվածքների ուսումնասիրության արդյունքները՝ Ջուլիեն Մորոն հայտնում է սառցադաշտերի առաջացմն 5 ժամանակահատված՝ հիմնվելով սեյսմիկ ուսումնասիրությունների արդյունքները[11]։
Խորը ծովային առաջացումները տեղաշարժերը ջերմոցային պայմաններով բնութագրվող ցածր լայնություններից դեպի բարձր լայնություններ անցնելիս, որոնք բնութագրվում են սառույցի ձևավորմամբ՝ ուղեկցվել են խորը օվկիանոսային հոսանքների ավելացմամբ և ստորին ջրերի թթվածնային հագեցվածությամբ։ Նոր կենդանական աշխարհը կարճ ժամանակ ծաղկունք է ապրել՝ մինչ թթվածնի ազատ պայմաններին վերադառնալը։ Առանց օվկիանոսային հոսանքների՝ կենդանական աշխարհը սկսել է սննդանյութեր ստանալ խորքային ջրերից։ Գոյատևել են միայն այն տեսակները, որոնք հաղթահարեն են անընդհատ փոփոխվող պայմանները։ Նրանք լրացրել են ազատ էկոլոգիական խորշերը։
Օրդովիկյան երկնաքարային իրադարձության վարկածի համաձայն՝ գլոբալ սառեցումն առաջացել է այն պատճառով, որ 467-466 մլն տարի առաջ երկիրը հայտնվել է տիեզերական փոշու կույտի մեջ, որն առաջացել է L-խոնդրիտ տիպի աստղակերպի հիմնական գոտում առաջացած մոտ 150 կմ տրամագծով ոչնչացումից[12][13]։
Հիրնանտյան դարաշրջանում թթվածնի կոնցենտրացիան ինչպես համաշխարհային օվկիանոսի ջրերում, այնպես էլ մթնոլորտում նվազել է գրեթե հասնելով զրոյի[14]։
Գամմա ճառագայթման բռնկման վարկած[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Այս տեսությանը ներկայումս հետևում են փոքր թվով գիտնականներ։ Ենթադրվում է, որ անհետացման պատճառը հիպերնոր աստղից առաջացած գամմա-ճառագայթման բռնկումն է, որը գտնվել է երկրից վեց հազար լուսային տարի հեռավորության վրա (Ծիր Կաթին գալակտիկայի՝ Երկրին մոտ գտնվող հատվածում)։ 10 վայրկյան տևողությամբ բռնկումը մոտավորապես կիսով չափ փոքրացրել է Երկրի մթնոլորտի օզոնային շերտը՝ մակերեսին ապրող օրգանիզմներին, այդ թվում և մոլորակային ֆոտոսինթեզի համար պատասխանատու օրգանիզմներին ենթարկելով ուժեղ ուլտրամանուշակագույն ճառագայթման[15][16][17]։ Այնուամենայնիվ չկան միանշանակ ապացույցներ, որ մոտակայքում տեղի են ունեցել նմանատիպ գամմա ճառագայթումներ։
Վուլկանիզմ և էրոզիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վերջին ուսումնասիրությունների համաձայն, հիմնական դերը տրվում է ածխաթթու գազի մակարդակի փոփոխություններին[18]։ Ուշ օրդովիկում հիմնական հրաբուխներից գազի արտանետումը հավասարակշռված է եղել Ապալաչներից բարձրացող ուժեղ էրոզիայի պատճառով, որոնք մեկուսացնրել են CO2-ը։ Հիրնանտի շրջանում հրաբխի դրսևորումները դադարել են, իսկ էրոզիայի շարունակումը երևի հանդիսացել է CO2-ի քանակի արագ և զգալի կրճատման պատճառով։ Այս իրադարձությունները համընկնում են սառցակալման արագ և կարճ ժամանակահատվածի հետ։ Օրդովիկյան հանքավայրերում հայտնաբերվել են սնդիկի կուտակման երեք գագաթներ՝ Կատյան (Կարադոկյան) փուլի ապարներում, Կատյան (Կարադոկյան) և Հիրնանտյան (Աշգիլ) փուլերի շերտերի սահմաններում, որոնք եղել են ամենամեծ հիրնանտյան սառցադակալման ժամանակ[19]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 «Исследователи точно воспроизвели процесс массового вымирания, произошедшего более 400 млн назад». Արխիվացված օրիգինալից 2021 թ․ հունվարի 25-ին. Վերցված է 2020 թ․ սեպտեմբերի 6-ին.
- ↑ History Channel's Mega Disasters program, "Gamma Ray Burst", 2007, rebroadcast: 2008-11-13. Note: The program attributes the "Ordovician extinction" (sic) explicitly as the second most grievously large extinction event after the Permian extinction.
- ↑ 3,0 3,1 3,2 Sole, R. V., and Newman, M., 2002. "Extinctions and Biodiversity in the Fossil Record - Volume Two, The earth system: biological and ecological dimensions of global environment change" pp. 297-391, Encyclopedia of Global Environmental Change John Wilely & Sons.
- ↑ 4,0 4,1 «extinction». Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ «NASA - Explosions in Space May Have Initiated Ancient Extinction on Earth». Nasa.gov. 2007 թ․ նոյեմբերի 30. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 2-ին.
- ↑ «THE LATE ORDOVICIAN MASS EXTINCTION - Annual Review of Earth and Planetary Sciences, 29(1):331 - Abstract». Arjournals.annualreviews.org. 2003 թ․ նոյեմբերի 28. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2010 թ․ հունիսի 2-ին.
- ↑ 7,0 7,1 «Causes of the Ordovician Extinction». Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ օգոստոսի 11-ին. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 14-ին.
- ↑ Munnecke, A.; Calner, M.; Harper, D. A. T.; Servais, T. Ordovician and Silurian sea-water chemistry, sea level, and climate: A synopsis(անգլ.) // Palaeogeography, Palaeoclimatology, Palaeoecology : journal. — 2010. — Т. 296. — № 3—4. — С. 389. —
- ↑ Rohde & Muller; Muller, R. A. Cycles in Fossil Diversity(անգլ.) // Nature. — 2005. — Т. 434. — № 7030. — С. 208—210. — — PMID 15758998.
- ↑ Bambach, R.K.; Knoll, A.H.; Wang, S.C. Origination, extinction, and mass depletions of marine diversity(անգլ.) // Paleobiology : journal. — Paleontological Society, 2004. — Т. 30. — № 4. — С. 522—542. — Архивировано из первоисточника 22 փետրվարի 2016.
- ↑ [1] Արխիվացված 2011-07-27 Wayback Machine IGCP meeting September 2004 reports pp 26f
- ↑ Birger Schmitz et al. An extraterrestrial trigger for the mid-Ordovician ice age: Dust from the breakup of the L-chondrite parent body Արխիվացված 2020-05-15 Wayback Machine // Science Advances. 2019. V. 5. No. 9.
- ↑ Ордовикское оледенение могло начаться из-за аномально большого количества хондритной пыли Արխիվացված 2019-11-04 Wayback Machine, 01.10.2019
- ↑ Richard G. Stockey et al. Persistent global marine euxinia in the early Silurian Արխիվացված 2020-09-28 Wayback Machine, 14 April 2020
- ↑ Wanjek, Christopher (2005 թ․ ապրիլի 6). «Explosions in Space May Have Initiated Ancient Extinction on Earth». NASA. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հուլիսի 8-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 30-ին.
- ↑ «Ray burst is extinction suspect». BBC. 2005 թ․ ապրիլի 6. Արխիվացված է օրիգինալից 2006 թ․ հոկտեմբերի 21-ին. Վերցված է 2008 թ․ ապրիլի 30-ին.
- ↑ Melott, A. et al' Did a gamma-ray burst initiate the late Ordovician mass extinction?(անգլ.) // International Journal of Astrobiology : journal. — 2004. — Т. 3. — № 2. — С. 55—61. — —
- ↑ Young. S.A. et al' A major drop in seawater 87Sr/86Sr during the Middle Ordovician (Darriwilian): Links to volcanism and climate?(անգլ.) // Geology : journal. — 2009. — Т. 37. — № 10. — С. 951—954. — Архивировано из первоисточника 31 Մարտի 2010.
- ↑ «Ртуть в ордовикских отложениях подтверждает вулканическую гипотезу первого массового вымирания». Արխիվացված օրիգինալից 2017 թ․ հուլիսի 17-ին. Վերցված է 2017 թ․ հուլիսի 14-ին.
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Gradstein, Felix M.; Ogg, James G.; Smith, Alan G. (2004). A Geological Time Scale 2004 (3rd ed.). Cambridge University Press: Cambridge University Press. ISBN 9780521786737.
- Hallam, Anthony; Paul B., Wignall (1997). Mass Extinctions and Their Aftermath. Oxford University Press. ISBN 9780191588396.
- Webby, Barry D.; Paris, Florentin; Droser, Mary L.; Percival, Ian G, eds. (2004). The great Ordovician biodiversification event. New York: Columbia University Press. ISBN 9780231501637.
|
