«Սեզ»–ի խմբագրումների տարբերություն
չ Բոտ: կոսմետիկ փոփոխություններ |
No edit summary |
||
| Տող 16. | Տող 16. | ||
}} |
}} |
||
'''Սեզ''', '''չայիր''' ({{lang-la|''Elytrígia''}}), <nowiki/>[[դաշտավլուկազգիներ]]ի ([[հացազգիներ]])<ref>(en inglés) Watson L, Dallwitz MJ. (2008). «The grass genera of the world: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval; including synonyms, morphology, anatomy, physiology, phytochemistry, cytology, classification, pathogens, world and local distribution, and references». The Grass Genera of the World. Consultado el 1 de febrero de 2010</ref> ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 150 տեսակ, միավորված 2 ենթացեղում՝ իսկական սեզ և [[ժիտնյակ]]։ Աճում է տափաստաններում, չոր մարգագետիններում, ավազուտներում, քարքարոտ լանջերին։ |
'''Սեզ''', '''չայիր''' ({{lang-la|''Elytrígia''}}), <nowiki/>[[դաշտավլուկազգիներ]]ի ([[հացազգիներ]])<ref>(en inglés) Watson L, Dallwitz MJ. (2008). «The grass genera of the world: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval; including synonyms, morphology, anatomy, physiology, phytochemistry, cytology, classification, pathogens, world and local distribution, and references». The Grass Genera of the World. Consultado el 1 de febrero de 2010</ref> ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 150 տեսակ, միավորված 2 ենթացեղում՝ իսկական սեզ և [[ժիտնյակ]]։ Աճում է տափաստաններում, չոր մարգագետիններում, ավազուտներում, քարքարոտ լանջերին։ |
||
== Դեղաբույսի նկարագրությունը == |
|||
Դաշտավալուկազգիների կամ հացազգիների ընտանիքին պատկանող, 50-120 սմ բարձրության բազմամյա խոտաբույս է: Ունի սողացող, ճյուղավորված կոճղարմատ, գծային տերևներ, նշտարաձև հասկիկներ, 7-15 սմ երկարության հասկեր: հատիկը երկարավուն է: Բույսը բազմանում է և՛ սերմերով, և՛ կեճղարմատով: Կոճղարմատները խիստ կենսունակ են, կտրտելիս նորից արագ արմատակալում են և առաջացնում նոր բույսեր: Սեզը զգայուն է ցրտի նկատմամբ, սակայն լավ է տանում թույլ աղակալած և ճահճակալված հողերը, իսկ լավ աճի համար գռրադասում է փուխր, ավազային, հումուսով հարուստ հողերը: Ծաղկում է հունիս-հուլիս ամիսներին, պտղակալում՝ հուլիս-օգոստոս ամիսներին: Տարածվում է ամենուր և աղբոտում է բոլոր գոտիների հացահատկային և բանջարաբոստանային կուլտուրաները, ինչպես նաև այգիները՝ հաճախ տալով ընդհարձակ, մաքուր սեզային խոտհարքներ: |
|||
«Ագրոպիրոն» հունարեն բառ է, որը նշանակում է վայրի ցորեն, ելնելով այն բանից, որ սեզը իրավանբ համարվում է ժամանակակից ցորենի նախահայրը, իսկ այ թարգմանությամբ նշանակումէ «դաշտի կրակ», ելնելով այն բանից, որ սեզը համարվում է ցանքերի չափազանց վտանգավոր մոլախոտ. «ռեպենս» նշանակում է սողացող: |
|||
== Տարածում == |
== Տարածում == |
||
| Տող 37. | Տող 40. | ||
== Քիմիական կազմ == |
== Քիմիական կազմ == |
||
Սեզի արմատները պարունակում են [[Ածխաջուր|ածխաջրեր]], [[սպիտակուցներ]], օրգանական թթուներ, եթերայուղեր, [[C վիտամին]], կարոտին (A - նախավիտամին), [[ամինաթթուներ]], [[միկրոտարրեր]], պտղաշաքար, սապոնին և այլն։ |
Սեզի արմատները պարունակում են [[Ածխաջուր|ածխաջրեր]], [[սպիտակուցներ]], օրգանական թթուներ, եթերայուղեր, [[C վիտամին]], կարոտին (A - նախավիտամին), [[ամինաթթուներ]], [[միկրոտարրեր]], պտղաշաքար, սապոնին և այլն։ |
||
== Քիմիական բաղադրությունը == |
|||
Կոճղարմատի մեջ հայտնաբերված են մինչև 11% պրոտեին, 0,03% ճարպ, 40% շաքար, եթերայուղ, տրիտիցին, մինչև 10% լորձ, ինոզիտ, մաննինտ, կարտին, C վիտամին, խնձորաթթու և այլ թթուներ, սապոնիններ, գլիկոզիդներ, որոնցից մեկը տրոհվելով տալիս է վանիլին: |
|||
== Կիրառություն == |
== Կիրառություն == |
||
| Տող 48. | Տող 53. | ||
Ակադեմիկոս Ն. Վ. Ցիցինը՝ [[ցորեն]]ը խաչասերելով սեզի հետ, ստացել է խիստ արժեքավոր հիբրիդներ, որոնք նախ բազմազան են, կայուն՝ մի շարք հիվանդությունների նկատմամբ և տարեկան հնձվում են 2 անգամ. առաջին անգամ՝ որպես հացաբույս, իսկ երկրորդ անգամ՝ որպես անասնակեր։ |
Ակադեմիկոս Ն. Վ. Ցիցինը՝ [[ցորեն]]ը խաչասերելով սեզի հետ, ստացել է խիստ արժեքավոր հիբրիդներ, որոնք նախ բազմազան են, կայուն՝ մի շարք հիվանդությունների նկատմամբ և տարեկան հնձվում են 2 անգամ. առաջին անգամ՝ որպես հացաբույս, իսկ երկրորդ անգամ՝ որպես անասնակեր։ |
||
== Այլ օգտակար հատկանիշներ == |
|||
Սեզի կոճղարմատից ստանում են ալյուր և օղի որն ունի գարեջրի համ: Ցորենը խաչասերելով սեզի հետ, ստավցել է խիստ արժեքավոր հիբրիդներ, որոնք նախ բազմամյա են, կայուն՝ մի շարք հիվանդությունների նկատմամբ և տարեկան հնձվում են 2 անգամ. առաջին անգամ որպես հացաբույս, իսկ երկրերդ անգամ՝ որպես անասնակեր: |
|||
== Տեսակներ == |
== Տեսակներ == |
||
17:48, 30 Մայիսի 2017-ի տարբերակ
| Սեզ | ||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Գիտական դասակարգում | ||||||||||||
|
||||||||||||
| Լատիներեն անվանում | ||||||||||||
| Elytrigia Desv.
| ||||||||||||
|
|
Սեզ, չայիր (լատին․՝ Elytrígia), դաշտավլուկազգիների (հացազգիներ)[1] ընտանիքի բազմամյա խոտաբույսերի ցեղ։ Հայտնի է մոտ 150 տեսակ, միավորված 2 ենթացեղում՝ իսկական սեզ և ժիտնյակ։ Աճում է տափաստաններում, չոր մարգագետիններում, ավազուտներում, քարքարոտ լանջերին։
Դեղաբույսի նկարագրությունը
Դաշտավալուկազգիների կամ հացազգիների ընտանիքին պատկանող, 50-120 սմ բարձրության բազմամյա խոտաբույս է: Ունի սողացող, ճյուղավորված կոճղարմատ, գծային տերևներ, նշտարաձև հասկիկներ, 7-15 սմ երկարության հասկեր: հատիկը երկարավուն է: Բույսը բազմանում է և՛ սերմերով, և՛ կեճղարմատով: Կոճղարմատները խիստ կենսունակ են, կտրտելիս նորից արագ արմատակալում են և առաջացնում նոր բույսեր: Սեզը զգայուն է ցրտի նկատմամբ, սակայն լավ է տանում թույլ աղակալած և ճահճակալված հողերը, իսկ լավ աճի համար գռրադասում է փուխր, ավազային, հումուսով հարուստ հողերը: Ծաղկում է հունիս-հուլիս ամիսներին, պտղակալում՝ հուլիս-օգոստոս ամիսներին: Տարածվում է ամենուր և աղբոտում է բոլոր գոտիների հացահատկային և բանջարաբոստանային կուլտուրաները, ինչպես նաև այգիները՝ հաճախ տալով ընդհարձակ, մաքուր սեզային խոտհարքներ: «Ագրոպիրոն» հունարեն բառ է, որը նշանակում է վայրի ցորեն, ելնելով այն բանից, որ սեզը իրավանբ համարվում է ժամանակակից ցորենի նախահայրը, իսկ այ թարգմանությամբ նշանակումէ «դաշտի կրակ», ելնելով այն բանից, որ սեզը համարվում է ցանքերի չափազանց վտանգավոր մոլախոտ. «ռեպենս» նշանակում է սողացող:
Տարածում
Տարածված է Եվրասիայում և Աֆրիկայում։ ՀՀ-ում հանդիպում է իսկական սեզերի 5 (այլ տվյալներով՝ 10) տեսակ՝ սողացող, սանրանման, միջին, մազակիր, երկարավուն և այլն՝ տարածված բոլոր մարզերում։
- Հայաստանում
ՀՀ-ում առավել տարածված են
- Սեզ սողացողը (E. repens),
- Սեզ սանրանմանը (E. cristatum),
- Սեզ մազակիրը (E. trichophora),
- Սեզ միջինը (E. intermedia),
- Սեզ երկարավունը (E. elongatum)։ Տարածված է բոլոր մարգերում։
Աճում են ամենուրեք. ցանքերի մոլախոտեր են։ Մշակության մեջ հայտնի է տափաստանային կամ անապատային սեզը (խոտի բերքը՝ 50-60 ց/հա)։
Կենսաբանական նկարագիր
Արմատային համակարգը հզոր է, ցողունը՝ կանգուն, մերկ, բարձրությունը՝ 30-130 սմ։ Տերևները գծաձև են։ Ծաղկաբույլը հասկ է՝ 4-7 ծաղկային հասկիկներով։ Ծաղկում է հունիսին։
Պտուղը երկարավուն, թաղանթապատ հատիկ է։
Քիմիական կազմ
Սեզի արմատները պարունակում են ածխաջրեր, սպիտակուցներ, օրգանական թթուներ, եթերայուղեր, C վիտամին, կարոտին (A - նախավիտամին), ամինաթթուներ, միկրոտարրեր, պտղաշաքար, սապոնին և այլն։
Քիմիական բաղադրությունը
Կոճղարմատի մեջ հայտնաբերված են մինչև 11% պրոտեին, 0,03% ճարպ, 40% շաքար, եթերայուղ, տրիտիցին, մինչև 10% լորձ, ինոզիտ, մաննինտ, կարտին, C վիտամին, խնձորաթթու և այլ թթուներ, սապոնիններ, գլիկոզիդներ, որոնցից մեկը տրոհվելով տալիս է վանիլին:
Կիրառություն
Չորացրած արմատների ալյուրից թխում են հացաբուլկեղեն, պատրաստում շիլաներ, գարեջուր և այլն, թարմ արմատներից՝ աղցաններ, խավարտ, բոված արմատները փոխարինում են սուրճին։ Սեզը ձմեռնադիմացկուն է, երաշտակայուն, հողի նկատմամբ պահանջկոտ չէ։ Սողացող և սանրանման սեզերն արժեքավոր կերաբույս են։
Բժշկության մեջ
Չորացրած արմատների պատրաստուկներն օգտագործում են որպես միզամուղ, տոնուսը բարձրացնող, հակաբորբոքային, նաև լիպիդային, հանքային, ածխաջրային փոխանակությունը կարգավորող միջոց։
Նաև լիպիդային, հանքային, ածխաջրային փոխանակությունը կարգավորող միջոց և այլն։
Ակադեմիկոս Ն. Վ. Ցիցինը՝ ցորենը խաչասերելով սեզի հետ, ստացել է խիստ արժեքավոր հիբրիդներ, որոնք նախ բազմազան են, կայուն՝ մի շարք հիվանդությունների նկատմամբ և տարեկան հնձվում են 2 անգամ. առաջին անգամ՝ որպես հացաբույս, իսկ երկրորդ անգամ՝ որպես անասնակեր։
Այլ օգտակար հատկանիշներ
Սեզի կոճղարմատից ստանում են ալյուր և օղի որն ունի գարեջրի համ: Ցորենը խաչասերելով սեզի հետ, ստավցել է խիստ արժեքավոր հիբրիդներ, որոնք նախ բազմամյա են, կայուն՝ մի շարք հիվանդությունների նկատմամբ և տարեկան հնձվում են 2 անգամ. առաջին անգամ որպես հացաբույս, իսկ երկրերդ անգամ՝ որպես անասնակեր:
Տեսակներ
Ծանոթագրություններ
- ↑ (en inglés) Watson L, Dallwitz MJ. (2008). «The grass genera of the world: descriptions, illustrations, identification, and information retrieval; including synonyms, morphology, anatomy, physiology, phytochemistry, cytology, classification, pathogens, world and local distribution, and references». The Grass Genera of the World. Consultado el 1 de febrero de 2010
Գրականություն
- Բուսաբանություն, հեղինակ՝ Վալեր Կոյոմբջյան, էջ 24-25
- Мартыненко В. А., Груздев Б. И. Определитель сосудистых растений окрестностей Сыктывкара. — Екатеринбург: УрО РАН, 2005. — С. 211.
Արտաքին հղումներ
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական տարբերակը վերցված է Հայաստանի բնաշխարհ հանրագիտարանից, որի նյութերը թողարկված են Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) թույլատրագրի ներքո։ 
|