Պատվաստանյութ գոտևորող որքինի դեմ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Blue pill container spilled icon.svg
Պատվաստանյութ գոտևորող որքինի դեմ
Shingles vaccines.jpg
Պատվաստանյութի նկարագրում
Թիրախ հիվանդությունHerpes zoster, postherpetic neuralgia, Ramsay Hunt syndrome type II
ՏիպԿաղապար:Ubl
Կլինիկական տվյալներ
Վաճառքային անվանումներZostavax, Shingrix
Թերապևտիկ ապրանքների կարգավորում
Հղիության
կատեգորիա
Օգտագործման
եղանակներ		Կաղապար:Ubl
ԱԹԴ կոդ
Նույնացուցիչներ
ChemSpider
  • none
UNII
KEGG

Պատվաստանյութ գոտևորող որքինի դեմ, պատվաստանյութ, որը նվազեցնում է հերպեսի զոստերի ((անգլ.՝ varicella zoster) վիրուսի վերաակտիվացման հետևանքով առաջացած հիվանդություն) դեպքերը, որը նույնպես պատասխանատու է ջրծաղիկի համար[2]։ Գոտևորող որքինը կարող է առաջացնել ցավոտ, բշտիկավոր ցան, որին կարող է հաջորդել քրոնիկ ցավը (հետհերպետիկ նևրալգիա), ինչպես նաև այլ բարդություններ։ Տարեց մարդիկ, ինչպես նաև թույլ իմունային համակարգ ունեցող մարդիկ ավելի հավանական է, որ կհիվանդանան։ և գոտևորող որքինը, և հետհերպետիկ նևրալգիան կարող են կանխվել պատվաստումների միջոցով[3]։

Գոտևորող որքինի դեմ երկու պատվաստանյութ հաստատվել է 50 տարեկանից բարձր մարդկանց օգտագործման համար[3]։ Շինգրիքսը (GSK) ռեկոմբինանտ ենթամիավոր պատվաստանյութ է, որն օգտագործվում է շատ երկրներում 2017 թվականից[4]։ Զոստավաքսը՝ օգտագործվում է 2006 թվականից[4], թուլացած պատվաստանյութ է, որը բաղկացած է ջրծաղիկի պատվաստանյութի սովորական պատվաստանյութի ավելի մեծ չափաբաժնից[2]։ Ի տարբերություն շինգրիկքսի, զոստավաքսը հարմար չէ իմունային ճնշմամբ կամ իմունային համակարգի վրա ազդող հիվանդություններով տառապող մարդկանց համար։ Զոստավաքսը դադարեցվել է ԱՄՆ-ում 2020 թվականի նոյեմբերին[3][5]։

Շինգրիքսը, կարծես, կանխում է գոտևորող որքինի ավելի շատ դեպքեր, քան զոստավաքսը, չնայած կողմնակի ազդեցություններն ավելի տարածված են[6][7]։

Մեկ այլ պատվաստանյութ, որը հայտնի է որպես ջրծաղիկի պատվաստանյութ, օգտագործվում է նույն վիրուսի պատճառած հիվանդությունները կանխելու համար[8]։

Օգտագործումը բժշկության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զոստեր պատվաստումը օգտագործվում է գոտևորող որքինի և դրա բարդությունների կանխարգելման համար, ներառյալ հետհերպետիկ նևրալգիան[2][3][2]։ Այն կարելի է համարել թերապևտիկ պատվաստանյութ, քանի որ այն օգտագործվում է թաքնված վիրուսի բուժման համար, որը վաղ տարիքում ջրծաղիկով վարակվելուց հետո բջիջներում քնած է մնացել։ Զոստերի երկու մատչելի պատվաստանյութերը նախատեսված են 50 տարեկանից բարձր մարդկանց օգտագործման համար[9][6]։ 2021 թվականի դրությամբ անհասկանալի էր, թե արդյոք անհրաժեշտ է ուժեղացուցիչ դոզան, բայց ԱՄՆ-ում իմունիզացիայի պրակտիկայի Խորհրդատվական կոմիտեն (ACIP-անգլ.՝ Advisory Committee on Immunization Practices) խորհուրդ է տալիս շինգրիքսը 50 տարեկանից բարձր մեծահասակների համար, ներառյալ նրանց, ովքեր արդեն ստացել են զոստավաքս[10]։

Շինգրիքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Shingrix

ACID-ը (անգլ.՝ atomicity, consistency, isolation, durability) քվեարկել է, որ շինգրիքսը նախընտրելի է զոտավաքսից՝ գոտևորող որքինի կանխարգելման և դրա հետ կապված բարդությունների համար, քանի որ տվյալները ցույց են տվել, որ պատվաստանյութը ավելի քան 90% արդյունավետություն ունի հիվանդության դեմ բոլոր տարիքային խմբերում։ Ի տարբերություն զոտավաքսի, որը տրվում է որպես մեկ ներարկում, շինգրիքսը տրվում է երկու ներմկանային դոզաներով՝ վեց ամիս ընդմիջումներով[10][4]։ Շինգրիքսը պատվաստումից հետո առնվազն 7 տարի ապահովում է անձեռնմխելիության բարձր մակարդակ, բայց հնարավոր է, որ պատվաստանյութը կարող է շատ ավելի երկար պաշտպանություն ապահովել[11]։

Խոշոր, պատահական սկզբունքով ընտրված կլինիկակայում ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ Շինգրիքսը 50-59 տարեկան տարիքային խմբում 96,6%-ով նվազեցնում է գոտևորող որքինի դեպքերը, իսկ 70 տարեկանից բարձր անձանց մոտ ' 91,3% - ով[4]։

Զոստավաքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Zostavax vaccine

Cochrane-ի վերանայումը եզրակացրեց, որ զոտավաքսը «արդյունավետ է հերպեսի զոստերի հիվանդության կանխարգելման գործում մինչև երեք տարի»[7]։ Հերպեսի զոստերի պատվաստանյութով պատվաստումից չորս տարի անց պաշտպանության տևողությունը անհայտ է։ Կրկնակի պատվաստումների անհրաժեշտությունը դեռ հաստատված չէ[9]։

Պատվաստանյութը, որը ստացած էր 60 և բարձր տարիքի համար՝ 38,000 մեծահասակների մասնակցությամբ ուսումնասիրության արդյունքը ցույց է տրվել, որ զոստավաքսը 51% - ով նվազեցնում է գոտևորող որքինի դեպքերը։ Պատվաստանյութը նաև 67%-ով նվազեցրել է հետհերպետիկ նևրալգիայի դեպքերը և 61% - ով նվազեցրել է գոտևորող որքինի հետ կապված ցավի և անհանգստության խստությունն ու տևողությունը[12][13][14]:Սննդի և դեղերի վարչությունը ի սկզբանե խորհուրդ է տվել պատվաստանյութը 60 տարեկան և ավելի բարձր տարիքի անձանց համար, ովքեր չունեն ուժեղ ալերգիա դրա որևէ բաղադրիչի նկատմամբ և բավարարում են հետևյալ պահանջները[15][16].

  • չունեն թուլացած իմունային համակարգ ՄԻԱՎ/ՁԻԱՀ-ի կամ այլ հիվանդության պատճառով, ինչպես նաև չեն օգտագործում դեղամիջոցներ (օրինակ՝ ստերոիդներ, ճառագայթում և քիմիաթերապիա), որոնք ազդում են իմունային համակարգի վրա;
  • չունեն ոսկրածուծի կամ ավշային համակարգի վրա ազդող քաղցկեղի պատմություն, ինչպիսիք են լեյկոզը կամ լիմֆոմաները;
  • չունեն ակտիվ կամ չբուժված տուբերկուլյոզ։

2006 թվականին ԱՄՆ Իմունիզացիայի Պրակտիկայի Խորհրդատվական Կոմիտեն (անգլ.՝ ACIP-atomicity, consistency, isolation, durability) խորհուրդ տվեց պատրաստի պատվաստանյութ կիրառել 60 և ավելի բարձր տարիքի բոլոր մեծահասակների համար, ներառյալ նրանց, ովքեր նախկինում ունեցել են գոտևորող որքին դրվագ[17] և նրանց, ովքեր չեն հիշում ջրծաղիկ ունենալ, քանի որ 40 և ավելի բարձր տարիքի ամերիկացիների ավելի քան 99% - ը ջրծաղիկ ուներ[18]։

Կողմնակի ազդեցություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շինգրիքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շինգրիքսի պատվաստումից ժամանակավոր կողմնակի ազդեցությունները հավանական են վեց հոգուց մեկի մոտ և կարող են բավականաչափ ծանր լինել՝ ազդեն առօրյա կյանքի բնականոն գործունեության վրա մինչև երեք օր[18]։ Ներարկման տեղում մեղմ և միջին ցավը տարածված է, ոմանք կարող են ունենալ կարմրություն կամ այտուց[18]։ Կողմնակի ազդեցությունները ներառում են հոգնածություն, մկանների ցավ, գլխացավ, ցնցում, ջերմություն և սրտխառնոց:Ախտանիշները սովորաբար անհետանում են երկու-երեք օրվա ընթացքում[18]։ Shingrix-ի կողմնակի ազդեցություններն ավելի ուժեղ են, քան Zostavax-ը և ավելի հաճախ են հանդիպում 50-ից 69 տարեկան մարդկանց մոտ, համեմատած 70 և ավելի բարձր տարիքի մարդկանց հետ[18] Ախտանիշները սովորաբար անհետանում են երկու-երեք օրվա ընթացքում[18][6][19]։

Զոստավաքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զոստավաքսը շատ անվտանգ է՝ մարդկանց մեկից մի քանի տոկոսը զարգացնում է ջրծաղիկի մեղմ ձև, հաճախ ներարկման վայրի շուրջ հինգ կամ վեց բշտիկներով և առանց ջերմության։ Բշտիկներն անվնաս են և ժամանակավոր[20][21]։ Մեկ ուսումնասիրության ընթացքում զոսսավաքս խմբի մասնակիցների 64%-ը և վերահսկիչ խմբի 14%-ը ունեցել են անբարենպաստ ռեակցիաներ։ Այնուամենայնիվ, լուրջ անբարենպաստ իրադարձությունների մակարդակը համեմատելի էր զոստավաքս խմբի (0,6%) և պլացեբո խմբի (0,5%) միջև[22]։ Լեյկոզով տառապող երեխաների շրջանում կատարված ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ պատվաստումից հետո գոտևորող որքինի ստանալու ռիսկը շատ ավելի ցածր է, քան բնական ջրծաղիկի պատմություն ունեցող երեխաների մոտ գոտևորող որքին ստանալու ռիսկը։ Առողջ երեխաներից և մեծահասակներից ստացված տվյալները ցույց են տալիս նույն ուղղությամբ[20]։

Զոստավաքսը չի օգտագործվում իմունային անբավարարությամբ տարապող մարդկանց մոտ[23][24]։

Բաղադրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շինգրիքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Շինգրիքսը ներմկանային կառավարման կասեցում է, որը բաղկացած է լատ.՝ varicella zoster վիրուսի լիոֆիլացված ռեկոմբինանտ գլիկոպրոտեին e-հակագենից, որը վերականգնվում է AS01B կասեցման հետ օգտագործման ընթացքում՝ որպես իմունաբանական օժանդակ միջոց։ Շինգրիքսը կարող է օգտագործվել նաև որպես իմունաբանական օժանդակ միջոց։ Հակագենը գլիկոպրոտեինի մաքրված, կտրված ձև է, որն հանդիպում է չինական համստերի ձվարանների բջիջներում։ AS01B-ի օժանդակ կախոցը բաղկացած է 3-O-desacyl-4'-monophosphoryl lipide A-ից (MPL) Սալմոնելլաից և Սապոնինների մոլեկուլից (QS-21), որը զտված է լատ.՝ Quillaja saponaria քաղվածքից (օճառի ծառ), որը միավորված է լիպոսոմային բանաձևի մեջ, որը բաղկացած է դիոլեոիլֆոսֆատիդիլխոլինից (անգլ.՝ DOPC - dioleoyl phosphatidylcholine) և խոլեստերինից ֆոսֆատ-բուֆերային աղի մեջ[25]։

Զոստավաքս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Զոստավաքսը պարունակում է կենդանի թուլացած լատ.՝ varicella-zoster վիրուս[20][5]։ Այն ներարկվում է ենթամաշկային թևի վերին մասում[26]։ Պատվաստանյութը պատրաստվում է MRC-5 (անգլ.՝ Medical Research Council cell strain 5) պտղի բջիջների գծի միջոցով[14]։ Սա կրոնական և էթիկական մտահոգություններ է առաջացնում որոշ հավանական օգտագործողների մոտ, քանի որ այս բջջային գիծը ստացվել է վիժեցված պտուղից[27]։

Տնտեսական արդյունավետություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2007 թվականի ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ պատվաստանյութը, հավանաբար, ԱՄՆ-ում ծախսարդյունավետ է՝ կանխատեսելով տարեկան առողջապահական ծախսերի խնայողություն $ 82-ից $ 103 միլիոն դոլար, ծախսերի արդյունավետության գործակիցներով՝ $ 16,229-ից $ 27,609 մեկ տարվա որակի ճշգրտված կյանքի համար[28]։ 2007 թվականին պատվաստանյութը պաշտոնապես առաջարկվում էր ԱՄՆ-ում 60 և ավելի բարձր տարիքի առողջ մեծահասակների համար, բայց 2020 թվականից այն այլևս չի կիրառվում՝ հաշվի առնելով շինգրիքսի հավանական գերակայությունը[29][30][31]։

Կանադայում շինգրիքսի արժեքը կազմում է մոտ CA$300 երկու դեղաչափի համար:Սա, հավանաբար, ավելի ծախսարդյունավետ միջամտություն է, քան պատվաստանյութը՝ հաշվի առնելով դրա ցածր արժեքը և ավելի բարձր արդյունավետությունը[32]։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ևրոպական միություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2006 թվականին ևրոպական դեղերի գործակալությունը (անգլ.՝ EMA-European Medicines Agency) Sanofi Pasteur-ին թույլտվություն տվեց վաճառել գոտևորող որքինի դեմ պատվաստանյութ՝ 60 տարեկան և ավելի բարձր տարիքի մարդկանց սովորական պատվաստումների համար[33][34]։ 2007 թվականին EMA-ն թարմացրեց վաճառքի թույլտվությունը 50 տարեկան և ավելի բարձր տարիքի անձանց սովորական պատվաստումների համար[35][34]։

Շինգրիքսը հաստատվել է բժշկական օգտագործման համար ևրամիությունում 2018-ի մարտին՝ 50 տարեկան և ավելի մեծահասակների մոտ հերպեսի զոստերի և հետերպետիկ նևրալգիայի կանխարգելման ցուցումով[36]։

Մեծ Բրիտանիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2013 թվականից Մեծ Բրիտանիայի Առողջապահության ազգային ծառայությունը (անգլ.՝ NHS-National Health Service) սկսեց տարեց մարդկանց առաջարկել գոտևորող որքինի պատվաստում։ 70 կամ 79 տարեկան մարդկանց 2013 թվականի սեպտեմբերի 1-ի դրությամբ առաջարկվել է պատվաստանյութ։ Այս ամսաթվին 71-ից 78 տարեկան մարդիկ հնարավորություն ունեցան գոտևորող որքինի պատվաստանյութ ստանալ միայն 79 տարեկան դառնալուց հետո[37]։ Սկզբում ենթադրվում էր, որ 70-ից 79 տարեկան մարդիկ պետք է պատվաստվեն, բայց ավելի ուշ NHS-ն հայտարարեց, որ պատվաստումների ծրագիրը կատարվում է փուլերով, քանի որ անիրագործելի կլինի մեկ տարվա ընթացքում 70 տարեկան բոլոր մարդկանց պատվաստել[38]։

2021 թվականին գոտևորող որքինի դեմ պատվաստումը հասանելի կլինի NHS-ում 70-ից 79 տարեկան մարդկանց համար[39]։ պատվաստումը կատարվում է զոստավաքսի մեկ դեղաչափով, բացառությամբ այն մարդկանց, որոնց համար զոստավաքսը համարվում է ոչ պիտանի, ինչպիսիք են իմունային համակարգի վրա ազդող հիվանդությունները, որոնց համար առաջարկվում է շինգրիքս պատվաստանյութը երկու դեղաչափով[39]։ NHS-ն ասել է. «գոտևորող որքինի պատվաստանյութը NHS-ում հասանելի չէ 80 և ավելի բարձր տարիքի մարդկանց համար, քանի որ այն ավելի քիչ արդյունավետ է թվում այս տարիքային խմբում»[39]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Zoster vaccine live (Zostavax) Use During Pregnancy»։ Drugs.com։ 3 January 2020։ Վերցված է 23 January 2020 
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 «Varicella zoster virus infection»։ Nature Reviews. Disease Primers 1: 15016։ July 2015։ PMC 5381807 ։ PMID 27188665։ doi:10.1038/nrdp.2015.16 
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 «Herpes zoster and postherpetic neuralgia: prevention and management»։ American Family Physician 96 (10): 656–663։ November 2017։ PMID 29431387 
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 4,3 «Global herpes zoster incidence, burden of disease, and vaccine availability: a narrative review»։ Therapeutic Advances in Vaccines and Immunotherapy 10։ 2022։ PMC 8941701 ։ PMID 35340552 ։ doi:10.1177/25151355221084535 
  5. ↑ 5,0 5,1 «What everyone should know about Zostavax»։ Centers for Disease Control and Prevention, U.S. Department of Health & Human Services։ 18 June 2018։ Վերցված է 16 November 2018 
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 «Efficacy, effectiveness, and safety of herpes zoster vaccines in adults aged 50 and older: systematic review and network meta-analysis»։ BMJ 363: k4029։ October 2018։ PMC 6201212 ։ PMID 30361202 ։ doi:10.1136/bmj.k4029 
  7. ↑ 7,0 7,1 «Vaccines for preventing herpes zoster in older adults»։ The Cochrane Database of Systematic Reviews 2019 (11)։ November 2019։ PMC 6836378 ։ PMID 31696946 ։ doi:10.1002/14651858.CD008858.pub4 
  8. ↑ «Herpes Zoster Vaccination»։ Centers for Disease Control and Prevention։ 31 July 2015։ Վերցված է 26 October 2021 
  9. ↑ 9,0 9,1 «Chapter 28a: Shingles (herpes zoster)»։ Green Book of immunisation։ 23 August 2021։ էջ 8։ «The need for booster doses of either Shingrix and Zostavax has not yet been determined.» 
  10. ↑ 10,0 10,1 «ACIP: New Vaccine Recommendations for Shingles Prevention»։ MPR։ 25 October 2017։ Վերցված է 30 October 2017 
  11. ↑ «Shingrix for Herpes Zoster: A Review»։ Skin Therapy Letter 24 (4): 5–7։ July 2019։ PMID 31339679  
  12. ↑ «FDA approves shingles vaccine: herpes zoster vaccine targets older adults»։ JAMA 296 (2): 157–158։ July 2006։ PMID 16835412։ doi:10.1001/jama.296.2.157 
  13. ↑ «FDA Licenses New Vaccine to Reduce Older Americans' Risk of Shingles» (Press release)։ U.S. Food and Drug Administration (FDA)։ 26 May 2006։ Վերցված է 31 October 2009 
  14. ↑ 14,0 14,1 «Zostavax – zoster vaccine live injection, powder, lyophilized, for suspension Sterile Diluent – sterile water injection»։ DailyMed։ 26 September 2019։ Վերցված է 6 September 2020 
  15. ↑ «Patient Information about Zostavax»։ U.S. Food and Drug Administration (FDA)։ May 2006։ Արխիվացված է օրիգինալից 19 June 2009-ին։ Վերցված է 31 October 2009 
  16. ↑ «Patient Information about Zostavax (Text) 12/2008»։ U.S. Food and Drug Administration (FDA)։ December 2008։ Արխիվացված է օրիգինալից 27 August 2009-ին։ Վերցված է 31 October 2009 
  17. ↑ «CDC's Advisory Committee Recommends "Shingles" Vaccination» (Press release)։ U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)։ 26 October 2006։ Վերցված է 31 October 2009 
  18. ↑ 18,0 18,1 18,2 18,3 18,4 18,5 «Shingles Vaccination: What Everyone Should Know»։ U.S. Centers for Disease Control and Prevention (CDC)։ 24 May 2022։ Վերցված է 1 January 2023 
  19. ↑ «Shingrix- zoster vaccine recombinant, adjuvanted kit»։ DailyMed։ 4 October 2019։ Վերցված է 6 September 2020 
  20. ↑ 20,0 20,1 20,2 «About Zostavax»։ Merck Sharp & Dohme Corp։ May 2018։ Վերցված է 16 November 2018 
  21. ↑ «Shingles Vaccine: Expert Q&A»։ WebMD։ 18 January 2011։ Վերցված է 4 January 2014 
  22. ↑ «Zostavax Side Effects Center»։ RxList։ Վերցված է 4 January 2014 
  23. ↑ «Zostavax vaccine»։ Therapeutic Goods Administration (TGA) (Press release)։ 7 March 2017։ Վերցված է 11 July 2020 
  24. ↑ «Zostavax vaccine»։ Therapeutic Goods Administration (TGA) (Press release)։ 6 July 2020։ Վերցված է 11 July 2020 
  25. ↑ «FDA Shingrix Briefing Document»։ U.S. Food and Drug Administration (FDA)։ Վերցված է 28 October 2017 
  26. ↑ «Shingles Vaccine (Zoster Shingles Vaccine Live, Zostavax)»։ Medicinenet.com։ Վերցված է 29 April 2018 
  27. ↑ «Human Fetal Lung Fibroblast Cells (MRC-5 Line)»։ Florida State University։ 13 November 2015 
  28. ↑ «Evaluation of the cost-effectiveness in the United States of a vaccine to prevent herpes zoster and postherpetic neuralgia in older adults»։ Vaccine 25 (49): 8326–8337։ November 2007։ PMID 17980938։ doi:10.1016/j.vaccine.2007.09.066 
  29. ↑ «Prevention of herpes zoster: recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices (ACIP)»։ MMWR. Recommendations and Reports 57 (RR-5): 1–30; quiz CE2–4։ June 2008։ PMID 18528318 
  30. ↑ Advisory Committee on Immunization Practices (November 2007)։ «Recommended adult immunization schedule: United States, October 2007-September 2008»։ Annals of Internal Medicine 147 (10): 725–729։ PMID 17947396։ doi:10.7326/0003-4819-147-10-200711200-00187 
  31. ↑ «Recommendations of the Advisory Committee on Immunization Practices for Use of Herpes Zoster Vaccines»։ MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report (en-us) 67 (3): 103–108։ January 2018։ PMC 5812314 ։ PMID 29370152։ doi:10.15585/mmwr.mm6703a5 
  32. ↑ «Cost-effectiveness of the Adjuvanted Herpes Zoster Subunit Vaccine in Older Adults»։ JAMA Internal Medicine 178 (2): 248–258։ February 2018։ PMC 5838796 ։ PMID 29297049։ doi:10.1001/jamainternmed.2017.7431 
  33. ↑ «Zostavax EPAR»։ European Medicines Agency (EMA)։ July 2006։ Վերցված է 27 March 2011 
  34. ↑ 34,0 34,1 «Zostavax EPAR»։ European Medicines Agency (EMA)։ Վերցված է 31 July 2020 
  35. ↑ «Zostavax-H-C-674-II-03 Scientific Discussion»։ 21 June 2007։ Վերցված է 27 March 2011 
  36. ↑ «Shingrix EPAR»։ European Medicines Agency (EMA)։ Վերցված է 31 July 2020  Text was copied from this source which is © European Medicines Agency. Reproduction is authorized provided the source is acknowledged.
  37. ↑ «Shingles Vaccination (16 July 2013, archived)»։ NHS UK։ Արխիվացված է օրիգինալից 2 June 2014-ին 
  38. ↑ «Who can have the shingles vaccine? (16 July 2013, archived)»։ NHS UK։ Արխիվացված է օրիգինալից 10 April 2014-ին 
  39. ↑ 39,0 39,1 39,2 «Shingles vaccine overview»։ National Health Service (NHS)։ 31 August 2021։ Վերցված է 26 November 2021 
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Պատվաստանյութ_գոտևորող_որքինի_դեմ&oldid=8594822» էջից