Միավորումներ կազմելու իրավունք

Միավորումներ կազմելու իրավունք, քաղաքական իրավունքները և ազատությունները քաղաքացու իրավունքների և ազատությունների կարևորագույն խումբն է, որոնց ամբողջությունն ապահովում է պետության քաղաքական կյանքին քաղաքացիների ակտիվ մասնակցությունը, դրանով իսկ նախապայմաններ ստեղծելով մարդկանց անձնական իրավունքների և ազատությունների դրսևորման համար: Հասարակական-քաղաքական գործունեությանն ակտիվորեն մասնակցելու և քաղաքական իրավունքներն ու ազատություններն իրականացնելու համար կարևոր է մարդկանց միավորումներ կազմելու իրավունքը, որը կոչվում է նաև միություններ և միավորումներ ստեղծելու ազատություն: Այս իրավունքի առկայությունը պայմանավորված է այն հանգամանքով, որ հասարակական-քաղաքական կյանքին մարդիկ մասնակցում են ոչ միայն անհատապես, այլ նաև կոլեկտիվ, և այդ իրավունքը կոչված է նպաստելու տարբեր տիպի կազմակերպություններ ստեղծելուն, համատեղ ուժերով նպատակաուղղված գործողություններ կատարելուն: Որպես կանոն, մարդիկ միավորվում են որոշակի գաղափարների շուրջ և իրենց նպատակներն իրագործելու համար ստեղծում ինքնակառավարվող կազմակերպություններ:

Միավորումներ կազմելու իրավունք

Միավորումներ կազմելու իրավունքը ամրագրված է Մարդու իրավունքների համընդհանուր հռչակագրում, որն ընդունվել է 1948 թվականին։ Հռչակակագրի 20-րդ հոդվածում  նշված է

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի խաղաղ ժողովների ու միախմբությունների ազատության իրավունք
2. Ոչ ոք չի կարող հարկադրվել որևէ միության մեջ մտնելու:

Միավորումներ կազմելու իրավունքի ամրապնդման և տարածման համար տարբեր ժամանակներում մշակվել և ընդունվել են նաև այլ փաստաթղթեր։ Մասնավորապես կոնվենցիան Մարդու իրավունքների և հիմնարար ազատությունների պաշտպանության մասին* փոփոխված 11-րդ արձանագրությամբ, որտեղ Առաջին բաժնի 11-րդ հոդվածում ասված

1. Յուրաքանչյուր ոք ունի խաղաղ հավաքների ազատության և այլոց հետ միավորվելու ազատության իրավունք՝ ներառյալ իր շահերի պաշտպանության համար արհմիություններ ստեղծելու և դրանց անդամակցելու իրավունքը։

1. Այս իրավունքների իրականացումը ենթակա չէ որևէ սահմանափակման, բացի նրանցից, որոնք նախատեսված են օրենքով և անհրաժեշտ են ժողովրդավարական հասարակությունում՝ ի շահ պետական անվտանգության կամ հասարակության անվտանգության, անկարգությունները կամ հանցագործությունները կանխելու, առողջությունը կամ բարոյականությունը կամ այլ անձանց իրավունքներն ու ազատությունները պաշտպանելու նպատակով: Սույն հոդվածը չի խոչընդոտում օրինական սահմանափակումներ նախատեսել զինված ուժերի, ոստիկանության և պետական վարչակազմի մեջ մտնող անձանց կողմից այդ իրավունքների իրականացման նկատմամբ ։

Հայաստանի Հանրապետության Սահմանադրության մեջ նույնպես տեղ են գտել միավորումներ կազմելու իրավունքի վերաբերյալ դրույթներ։ Մասնավորապես` ՀՀ Սահմանադրության 2-րդ գլխի 25-րդ  և 26-րդ հոդվածներում նշվում է հետևյալը.

• Յուրաքանչյուր ոք ունի այլ անձանց հետ միավորումներ կազմելու, այդ թվում՝ արհեստակցական միություններ ստեղծելու և դրանց անդամագրվելու իրավունք:
• Յուրաքանչյուր քաղաքացի ունի այլ քաղաքացիների հետ կուսակցություններ ստեղծելու և դրանց անդամագրվելու իրավունք:
• Այս իրավունքները կարող են սահմանափակվել զինված ուժերում և իրավապահ մարմիններում ծառայողների նկատմամբ:
• Մարդուն չի կարելի հարկադրել անդամագրվել որևէ կուսակցության կամ միավորման:Քաղաքացիները ունեն խաղաղ, առանց զենքի ժողովներ, հանրահավաքներ, երթեր և ցույցեր անցկացնելու իրավունք:

Քաղաքացիների միավորումներ կազմելու իրավունքներ

Քաղաքացիներն իրավունք ունեն ինքնակամ ստեղծել հանրային կազմակերպություններ առանց պետական կամ տեղական ինքնակառավարման մարմինների թույլտվության: Հիմնադրված հանրային կազմակերպությունները պետք է սահմանված ձևով գրանցվեն և ձեռք բերեն իրավաբանական կարգավիճակի իրավունք: Այսպիսի միավորումները կարող են գործել նաև առանց պետական գրանցման, սակայն այդ դեպքում չեն ունենա իրավաբանական կարգավիճակ: Հանրային կազմակերպությունը ստեղծվում է քաղաքացիների ընդհանուր շահերը պաշտպանելու և ապագայի տեսլականին հասնելու համար և անկախ դրանց կազմակերպաիրավական ձևից` բոլորը հավասար են օրենքի առաջ:

Հանրային կազմակերպությունների գործունեությունը հիմնված է կամավորության, հավասարության, ինքնակառավարման և օրինականության վրա: Նրանց գործունեությունը պետք է լինի թափանցիկ, իսկ անդամների և ծրագրերի մասին փաստաթղթերը` հանրային:

Հանրային կազմակերպությունների անդամներն իրավունք ունեն ընտրելու և ընտրվելու կազմակերպության կառավարաման և վերահսկման մարմիններում, ինչպես նաև վերահսկել հասարակական կազմակերպության ղեկավարների գործունեությունը` կանոնադրության համաձայն: Նրանք ունեն իրավունքներ և պարտականություններ, որոնք սահմանված կարգով չկատարելու դեպքում կարող են հեռացվել Հանրային կազմակերպությունների կազմակերպության կազմից:

Արգելվում է այն հանրային կազմակերպությունների հիմնադրումն ու գործունեությունը, որոնց նպատակը կամ գործունեությունը ուղղված է բռնությամբ սահմանադրական համակարգի փոփոխմանը, պետության անվտանգության խաթարմանը, զինված խմբավորումների ստեղծմանը, սոցիալական, ռասսայական, ազգային կամ կրոնական ատելության հրահրմանը։

Հավաքների ազատություն

Առաջին հատվածում նշված երեք փաստաթղթերի մեջ ամրագրված է մարդու միավորումներ կազմելու իրավունքը, որի իրացման հիմնական միջոցներից է ազատ հավաքներ կազմակերպելը, հավաքներին մասնակցելը և այլն:

Խաղաղ հավաքների ազատությունը մարդու հիմնարար իրավունքներից մեկն է, որից կարող են օգտվել և որը կարող են  կազմակերպել անհատներ, խմբեր, չգրանցված միավորումներ, իրավաբանական անձինք  և այլ տեսակի կազմակերպություններ: Հավաքները կարող են ծառայել տարբեր նպատակների` այդ թվում ներկայացնել  տարակարծությունը և  արտահայտել փոքրամասնության կարծիքը: Խաղաղ հավաքների ազատությունը կարող է լինել կարևոր ազդակ մշակույթի պահպանման և զարգացման համար, ինչպես նաև ազգային փոքրամասնությունների պահպանման գործընթացում: Խաղաղ հավաքների ազատության պաշտպանությունը հանդիսանում է հույժ կարևոր գործոն հանդուրժող և բազմակարծիք հասարակություն ունենալու համար, որտեղ կարող են կազմավորվել խմբեր  տարբեր   պահանջմունքի, ավանդույթների կամ  գործունեության տարբեր ձևերի[8]:

Իրենց կարծիքն արտահայտելու, ինչպես նաև հասարակության համար կարևոր խնդիրների քննարկման համար խաղաղ և առանց զենքի հավաքների իրավունքը հանդիսանում է պետության ժողովրդավարության չափանիշներից մեկը:

Պետք է նշել, որ ցանկացած հավաք պետք է ունենա խաղաղ բնույթ, էթնիկական, ռասսայական կամ կրոնական ատելություն հրահրելու կոչերն անընդունելի են, իսկ կազմակերպիչները պետք է ներդնեն մեծ ջանքեր, որպեսզի հավաքների անցկացման ժամանակ պահպանվի կարգուկանոն, այդ թվում նաև համագործակցեն պետական լիազոր մարմինների հետ:

Ուղեցույցների և բացատրական մեկնաբանությունների մեջ <<խաղաղ հավաքների ազատություն>> տերմինից զատ  հաճախ նախընտրությունը տրվում է << խաղաղ հավաքների իրավունք>> տերմինին: Դրանով ընդգծվում է, որ հավաքների իրավունքի հիմքում ընկած է ազատության ավելի հիմնավոր հասկացություն, որի էությունն այդ իրավունքի  իրացումն է` առանց որևիցե միջամտության: Հավաքներին մասնակցությունը պետք է լինի բացառապես ինքնակամ:

Խաղաղ հավաքներ կարող են կազմակերպվել տարբեր նպատակներով, որոնցից են` տեսակետների արտահայտումը և ընդհանուր շահերի պաշտպանությունը, տոնակատարությունները, հիշատակի միջոցառումները, բողոքի ցույցերը և այլն: Խաղաղ հավաքների ազատությունը կարող է ունենալ ինչպես խորհրդանշական, այնպես էլ գործնական նշանակություն և կարող է հանդիսանալ կարևոր ազդակ մշակույթի պահպանման և զարգացման, ինչպես նաև փոքրամասնությունների ինքնության պահպանման գործընթացներում: Դրան ավելացնում են նաև այլ իրավունքներ և ազատություններ, ինչպիսիք են միավորումների ազատությունը, պետության տարածքում կապեր հաստատելու և պահպանելու իրավունքը,  մտքի , խղճի, կրոնի  և խոսքի ազատությունը:  Հավաքների ազատությունը ունի հիմնարար նշանակություն անձի զարգացման, ինքնաիրացման և արժանապատվության համար, ինչպես նաև հասարակության առաջընթացի և բարգավաճման համար:

Հավաքների ազատությունը նույնպես համարվում է ժողովրդավարության հիմքերից մեկը: Խաղաղ հավաքներին մասնակցելու խթանումը օգնում է ապահովել, որ   հասարակության տարբեր անդամները կարողանան արտահայտել իրենց ընդհանուր կարծիքը: Խաղաղ հավաքների ազատությունը հանդիսանում է ժողովրդավարության ձևերից մեկը: Այն խթանում է համագործակցության զարգացմանը ինչպես քաղաքացիական հասարակության ներսում, այնպես էլ  քաղաքացիական հասարակության , քաղաքական գործիչների և կառավարության միջև: Հավաքները հիմնականում ուղղված են լինում արտաքին աշխարհին, իսկ այն երկրներում, որտեղ ԶԼՄ-ների գործունեությունը սահմանափակ է կամ խիստ վերահսկողության ներքո, հավաքների ազատությունը կենսական անհրաժեշտություն ունի նրանց համար, ովքեր փորձում են ուշադրություն հրավիրել ներքին խնդիրների վրա: Հավաքների հաղորդակցական ներուժը ընդգծում է, թե հավաքների ազատությունը ինչքան կարևոր է փոփոխությունների խթանման և դրանց իրականացման համար: Հատկապես, պետությունները պետք է ընդունեն, որ հավաքների ազատությունը ունի խոր և երկարատև դրական հետևանքներ: Քանզի, հավաքների ազատության պաշտպանության համար արված ֆինանսական ծախսերը կլինեն շատ ավելի քիչ, քան ռեպրեսիվ հավաքների ժամանակ առաջացած անկարգությունների հետևանքները վերացնելու ծախսերը:

Ազատ հավաքներ կազմակերպելու հնարավորությունը բխում է ոչ միայն ժողովրդավարության շահերից, այլ նաև մեծ նշանակություն ունի հանդուրժող հասարակություն ունենալու համար, որտեղ կարող են գոյություն ունենալ խմբեր, որոնք ունեն տարբեր  հետաքրքրություններ, ինչպես նաև հնարավոր լինի անհամատեղելի համոզմունքների, վարքի և սկզբունքների  տարբեր դրսևորումներ:

Կազմակերպություններ

Կազմակերպությունը ինստիտուցիոնալ բնույթի արհեստական ​​միավորում է, որը հասարակության մեջ զբաղեցնում է որոշակի տեղ և ունի նպատակային գործառույթ: Այս իմաստով կազմակերպությունը հանդես է գալիս որպես կարգավիճակ ունեցող սոցիալական հաստատություն: Կազմակերպությունը հանրային  կառույց է, որն ունի որոշակի նպատակ, գործունեության հստակ կառուցվածք և սահմանված կանոնակարգ: Կազմակերպությունը բնութագրվում է 4 հիմնական հատկանիշներով.

1. Կազմակերպությունը հանրային կառույց է. բոլոր կազմակերպությունները կազմված են մարդկանցից կամ մարդկանց խմբերից: Կազմակերպության հիմնաքարը մարդիկ են և այն պարտականությունները, որոնք վերցնում են իրենց վրա: Հիմնական կազմակերպչական գործառույթներն իրականացնելու համար մարդիկ մտնում են որոշակի փոխհարաբերությունների մեջ:
2. Գլխավոր նպատակին հասնելու համար կազմակերպություններն ունեն մշակված  քայլեր, որոնք ցանկացած կազմակերպության  գոյության իմաստն են: Կազմակերպությունը և նրա բոլոր անդամները փորձում են ունենալ հաջողություններ և դրանցով իրականացնել իրենց առաքելությունը: Անդամների առանձին նպատակները կարող են տարբերվել ընդհանուր նպատակից, իսկ կազմակերպությունը կարող է ունենալ մի քանի գլխավոր նպատակ, հանուն որի գոյություն ունի:
3. Կազմակերպությունն ունի գործունեության հստակ կառուցվածք, որը ապահովում է նրա ընդհանուր կենսագործունեությունը: Կազմակերպության խնդիրները բաժանվում են տարբեր մասերի, որոնցից յուրաքանչյուրն ունի իր գործունեության շրջանակը: Գործունեության շրջանակի նեղացումը տալիս է բարձր արդյունավետություն: Նախագծումը թույլ է տալիս համակարգել և կառավարել տարբեր աշխատանքային կոլեկտիվների և խմբերի աշխատանքը:
4. Կազմակերպությանը անդամակցելու համար կա հստակ սահմանված կարգ: Կազմակերպության անդամները պատասխանատու են աշխատանքի արդյունքների համար:

Ընդհանուր առմամբ կազմակերպությունները բաժանվում են երկու մասի՝ կոմերցիոն և հանրային: Կոմերցիոն են համարվում այն կազմակերպությունները, որոնց գործունեության հիմնական նպատակը շահույթ ստանալն է: Կոմերցիոն կազմակերպությունները կարող են ստեղծվել հետևյալ ձևերով.

• Տնտեսական ընկերակցություններ և ընկերություններ
• Արտադրական կորպորատիվներ
• Պետական և համայնքային միավորված ձեռնարկություններ:

Հանրային կազմակերպությունների նպատակը շահույթ ստանալը և դրա շրջանակն ընդլայնելը չէ: Հանրային կազմակերպությունները լինում  են հետևյալ տեսակների՝ հասարակական, կրոնական կազմակերպություններ, բարեգործական հիմնադրամներ և այլն:

Հանրային  կազմակերպություններ

Քաղաքական համակարգում կարևոր տեղ են զբաղեցնում հանրային կազմակերպությունները, որոնց հիմնական տեսակներից են հասարակական կազմակերպությունները, կուսակցությունները, երիտասարդական և մանկական միավորումները, հիմնադրամները, մասսայական շարժումները, մասնագիտական խորհուրդները, կրոնական կազմակերպությունները, սպորտային և այլ կամավորական միավորումները, ստեղծագործական խորհուրդները և այլն:

հասարակական կազմակերպությունը մարդկանց միավորում է, որի հիմնական նպատակը միավորված քաղաքացիների ընդհանուր գործունեությունն է՝ ուղղված ընդհանուր շահերի պաշտպանությանն ու նպատակին հասնելուն:

հասարակական շարժումը բաղկացած է անդամներից, որոնք հանրային կազմակերպության անդամ չեն, և ունի սոցիալական, քաղաքական և այլ հանրօգուտ նպատակներ:

հասարակական հիմնադրամների նպատակը կամավոր ներդրումների հիման վրա կամ  այլ օրինական ճանապարհներով ֆոնդ ստեղծելն է՝ հանրային և սոցիալական խնդիրներ լուծելու համար:

քաղաքական կուսակցությունները արտահայտում են իրենց անդամների քաղաքական կամքը, մասնակցում են կառավարման մարմինների ձևավորմանը և իրականացմանը՝ այդ մարմիններում ընտրված ներկայացուցիչների միջոցով: Կուսակցություններն իրավունք ունեն ներկայացուցչական մարմիններում առաջադրել թեկնածուներ, անցկացնել ընտրապայքարներ, ձևավորել  խմբակցությունները[20]:

կրոնական կազմակերպությունը ֆիզիկական անձանց կամավոր միավորում է, որը ստեղծվում է կրոնի տարածման համար՝ ստանալով իրավաբանական անձի կարգավիճակ, որի նպատակն է՝ կրոնի դավանումը և կրոնական ծեսերի պահպանումն ու կատարումը, կրոնի ուսուցումն ու կրոնական դաստիարակությունը: Կրոնական կազմակերպության կարևորագույն նպատակը կազմակերպության անդամների մեջ հստակ նպատակների, արժեքների և իդեալների ձևավորումն է:

Արհմիություններ

Արհեստակցական միությունները  հասարակական միավորումներ են, որոնք փոխկապակցված են ընդհանուր արդյունաբերական, մասնագիտական ​​շահերով։ Նրանց գործունեության հիմնական նպատակը միության անդամների սոցիալական և աշխատանքային իրավունքներն ու շահերը ներկայացնելն ու պաշտպանելն է: Որպես հանրային կազմակերպություն, արհմիությունները հիմնված են կամավոր անդամակցության վրա:

Արհմիությունների հիմնական խնդիրը աշխատողների շահերի և իրավունքների պաշտպանումն է աշխատանքում: Այս նպատակով էլ արհմիություններ ստեղծվել են և նրանցում ընդգրկվել և ընդգրկվում թն աշխատողներ, թոշակառուներ, հիմնական, միջին և մասնագիտական կրթություն ստացողներ և այլ խմբերի ներկայացուցիչներ:

Մարդու արհեստակցական միություններին անդամակցելու իրավունքը ամրագրված է օրենքով, որն ներառված է միավորումներ կազմելու իրավունքի մեջ: Արհմիությունների իրավաբանական բարձր  կարգավիճակը փաստում է հասարակության համար դրա դերի և նշանակության կարևորության մասին: Արհմիությունները կարգավորում են սոցիալական տարբեր նորմեր՝ բարոյականություն, էթիկա, ավանդույթներ, օրենքներ և այլն:

Արհմիությունները քաղաքացիական հասարակության կարևոր տարրերից են, որոնք ներկայումս գտնվում են զարգացման փուլում: Առանց քաղաքացիական հասարակության և արհմիությունների հնարավոր չէ ունենալ իրավական, ժողովրդավարական և սոցիալական պետություն:

Իրականացնելով իր գործառույթը, արհմիությունը առաջնորդվում է իր հիմնական սկզբունքով՝ անկախ գործող իշխանություններից, տեղական ինքնակառավարման մարմիններից, գործատուներից, քաղաքական կուսակցություններից և այլ հասարակական միավորումներից: Բացի այդ, արգելվում է վերոնշյալ կառույցներիի միջամտությունը արհմիությունների գործունեության, ինչը կսահմանափակի  նրանց իրավունքները կամ կխոչընդոտի գործունեությանը:

Արհմիությունների հարաբերությունները պետության և գործատուների հետ բնութագրվում է հետևյալ հատկանիշներով՝ անկախություն, անթափանցիկություն, անվերասկելիություն: Անթափանցիկությունը ենթադրոում է, որ արհմիությունը պարտավոր չէ իր գործունեության մասին ներկայացնել հաշվետվություն: Սակայն, որպես իրավաբանական կազմակերպություն արհմիությունները պետք է հաշվետվություն ներկայացնեն եկամուտների մասին: Ինչ վերաբերում է անկախությանն ու անվերահսկելիությանը, ապա սրանք հնարավորություն են տալիս առանց խոչընդոտների գործունեություն ծավալել:

Արհմիությունների հիմնական իրավունքները ներառում են՝ աշխատողների սոցիալական և աշխատանքային իրավունքների ու ընդհանուր շահերի պաշտպանությունը, զբաղվածության ապահովման իրավունքը, բանակցություններ վարելու և պայմանագրել կնքելու իրավունքը, կոլեկտիվ վեճերի լուծմանը մասնակցելու իրավունք և այլ իրավունքներ: