Մասնակից:Lilit Simonyan7/Ավազարկղ 2

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հովհաննես Մկրտիչը Հիսուսին անվանում է «Աստծո գառ»[1]։

Հիսուսը Քրիստոնեության մեջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոնեության մեջ, Հիսուսը համարվում է Աստծո Որդին, իսկ շատ հայտնի քրիստոնեական դավանանքներում, նա նաև համարվում է Սուրբ Երրորդության երկրորդ անձը: Քրիստոնյաները հավատում են, որ Հիսուսը, խաչվելով և ապա հարություն առնելով, փրկեց և հավերժական կյանք շնորհեց մարդկանց[2]: Նա համարվում է Հին Կտակարանում մարգարեացած հրեական օծյալ[3]ը: Ըստ այս ուսմունքների, Հիսուսը նախընտրեց խաչվել Գողգոթայում` որպես Աստծո գառ` ի նշան Աստծո կամքին հնազանդության` որպես «Աստծո պատգամախոս և ծառա»[4][5]: Հիսուսը զոհաբերվեց մեր մեղքերի համար, որպեսզի արդարացնի մարդկանց` Աստծո առաջ[6]: Ի տարբերություն Ադամի` Հիսուսը հնազանդ էր Աստծո կամքին[7]:

Քրիստոնյաները հավատում են, որ Հիսուսը երկբնակ էր` և՛ մարդ էր, և՛ Աստված՝ Աստծո Որդին: Թեև Հիսուսի բնույթի վերաբերյալ եղել են աստվածաբանական քննարկումներ, Սուրբ Երրորդությանը հարող քրիստոնյաները հավատում են, որ Հիսուսը Խոսք է, Աստված` մարմնացած, Աստծո Որդին է և «Ճշմարիտ Աստված է և Ճշմարիտ մարդ». լիովին Աստված է և լիովին` մարդ: Հիսուսը, լիովին մարդանալով, զգաց մահկանացուի ցավերն ու գայթակղությունները, բայց նա չմեղանչեց: Ըստ Աստվածաշնչի` Աստված Նրան հարություն տվեց մեռելներից[8]: Նա համբարձվեց երկինք, որպեսզի լինի Աստծո կողքին[9]: Հիսուսը նորից կվերադառնա Երկիր` Վերջին դատաստանի և Աստծո արքայության հաստատման համար:[10]


Հիմնական ուսմունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չնայած Հիսուսի քրիստոնեական տեսակետները տարբեր են, կարելի է ամփոփել կրոնի այն հիմնական տարրերը, որոնք ընդհանուր են գլխավոր քրիստոնեական դավանանքներում` իրենց կաթետիկ կամ դավանական թեմաների հիման վրա[11][12][13]: Հիսուսի քրիստոնեական տեսակետները բխում են աստվածաշնչյան տարբեր աղբյուրներից, մասնավորապես՝ կանոնական Ավետարաններից և Նոր Կտակարանի գրություններից, օրինակ` Պողոսի գրությունները: Քրիստոնյաները հիմնականում ասում են, որ այդ գործերը պատմականորեն ճիշտ են[14]:

Այն Քրիստոնեական խմբերը կամ դավանանքները, որոնք նվիրված են աստվածաշնչյան ուղղափառ քրիստոնեությանը, գրեթե բոլորը համաձայն են, որ Հիսուսը [15]

•ծնվել է կույսից

•մարդ է, որը նաև լիովին Աստված է

•մեղք չի գործել

•մարտիրոսվեց և Նրա մարմինը դրեցին գերեզման

•երրորդ օրը հարություն առավ մեռելներից

•ի վերջո համբարձվեց երկինք` Հայր Աստծո մոտ

•կվերադառնա Երկիր[16]:

Քրիստոնյա համարվող մի քանի խմբեր ունեն հավատալիքներ, որոնք համարվում են ոչ ուղղափառ/այլադավան: Օրինակ` միաբնակության հետևորդները չեն ընդունում, որ Քրիստոսն ունի երկու բնություն. մեկը` մարդկային, մյուսը` աստվածային: Ավետարանում նշված են Հիսուսի կյանքի ամենակարևոր իրադարձությունները: Դրանք 5-ն են` Հիսուսի մկրտությունը, վերափոխումը, խաչելությունը, հարությունը և համբարձումը[17][18][19]: Այստեղ ընդգրկվում են նաև 2 այլ իրադարձություններ. Հիսուսի ծնունդը` սկզբում և Սուրբ Հոգու ուղարկումը` վերջում[17][19]: Ավետարանում Հիսուսի ուսմունքի մասին գրառումները հիմնականում կատարված են ըստ հատուկ բաժինների` ներառյալ նրա «գործերը և խոսքերը», օրինակ` նրա ծառայությունը, առակները և հրաշքները:

Քրիստոնյաները աստվածաբանական նշանակություն են տալիս ոչ միայն Հիսուսի գործերին, այլև` նրա անվանը։ Հիսուսի անվան բարեպաշտությունը վաղ քրիստոնեությունից է գալիս[20][21] ։ Այսօր այն առկա է ինչպես արևելյան, այնպես էլ արևմտյան քրիստոնեության մեջ՝ թե կաթոլիկ, թե բողոքական[21]։ Քրիստոնյաները հիմնականում պնդում են, որ Հիսուսն իր կյանքով, մահով և հարությամբ վերականգնեց մարդկության և Աստծո միջև կապը՝ նոր Ուխտով՝ արյամբ։ Նրա մահը խաչի վրա ընկալվում է իբրև փրկագին- զոհաբերություն․ մարդկության փրկության և մեղքերի քավության հիմքը[22]։ Մեղքն աշխարհ մտավ, երբ Ադամը մեղք գործեց, որը կոչվեց «Ադամական մեղք»[23]։

Քրիստոս, Լոգոս/Խոսք և Որդի Աստված[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարկոսի ավետարանի առաջին էջը՝ Սարգիս Պիծակի կողմից։(14–րդ դար)

Իսկ Ձեր կարծիքով ես ո՞վ եմ։ Միայն Սիմոն–Պետրոսը պատասխանեց նրան. «Դուք Քրիստոսն եք, կենդանի Աստծո Որդին-Մատթեոս 16: 15-16[24]:
Հիսուսը միջնորդ է, բայց դա ավելին է, քան ինչ–որ մեկը` Աստծո և մարդու միջև։ Նա պարզապես երրորդ անձ չէ` Աստծո և մարդկության միջև․․․ Որպես Ճշմարիտ Աստված` Նա Աստծուն մոտեցնում է մարդուն և որպես Ճշմարիտ մարդ՝ Նա մարդուն մոտեցնում է Աստծուն[25]։

Քրիստոնյաների մեծ մասը հիմնականում Հիսուսին համարում է Քրիստոս` երկար սպասված Օծյալը, ինչպես նաև Աստծո միակ և միածին Որդին։ Մարկոսի ավետարանը (1։1) սկսվում է հետևյալ խոսքերով․ «Հիսուս Քրիստոսի ավետարանի սկիզբը՝ Աստծո Որդին» և Հիսուսին տալիս է երկու հստակ բնորոշում՝ Քրիստոս և Աստծո Որդի։ Նրա աստվածությունը վերահաստատվում է Մարկոսի ավետարանում( 1:11)։ Մատթեոսի ավետարանը (1։1) սկսվում է Հիսուս Քրիստոսով, իսկ 16-րդ տողում կրկին բացատրում է՝ հաստատելով[26]․ «Հիսուսը, որին կոչում են Քրիստոս»։

Պողոսի գրություններում «Քրիստոս» բառը այնքան սերտորեն է կապված Հիսուսի հետ, որ, ըստ երևույթին, վաղ քրիստոնյաների համար կարիք չկար պնդելու, որ Հիսուսը Քրիստոսն է, քանի որ նրանց շրջանում հենց այդպես էր ընդունված: Հետևաբար Պողոսը կարող էր օգտագործել Քրիստոս անունը` առանց երկմտելու, թե ում մասին է խոսքը, և ինչպես 1 Կորընթացիներ 4:15-ում և Ռոմանցիներ 12:5-ում նա կարող էր օգտագործել այնպիսի արտահայտություններ, ինչպես` Քրիստոսով, որպեսզի անդրադառնար Հիսուսի հետևորդներին[27]: Նոր Կտակարանում «Աստծո Որդի» արտահայտությունը վերաբերվում է Հիսուսին` մի շարք դեպքերում[28]: Այն հաճախ օգտագործվում է` վկայակոչելու նրա աստվածային բնույթը` Գաբրիել հրեշտակապետի ավետումից մինչև Նրա խաչելությունը[28]: Հիսուսի Աստծո որդին լինելու մասին շատերն են գրել Նոր Կտակարանում: Եղել են նաև երկու առանձին դեպքեր. մի դեպքում Հայր Աստված է հայտնել այդ մասին` Երկնքից, մյուս դեպքում` հենց Հիսուսն է ասել[28][29][30][31]:

Քրիստոսի աստվածային բնույթը և Նրա դիրքը Երրորդության մեջ` իբրև Աստծո Որդի հաստատելու համար կարևոր է եղել Քրիստոնեության մեջ հայտնի «Քրիստոսը Խոսք է» գաղափարը: Սա բխում է Հովհաննես Ավետարանի բացումից, որը սովորաբար թարգմանվում է անգլերեն հետևյալ կերպ. «Սկզբում Խոսքն էր և Խոսքն Աստծո հետ էր և Խոսքն Աստված էր» [32]: Հունարեն բնօրինակում Logos (λόγος)ն օգտագործվում է իբրև Word, իսկ աստվածաբանական դիսկուրսում այն հաճախ մնում է անգլերեն տառադարձված ձևով` Logos: Քրիստոսի նախնական գոյությունը վերաբերվում է Քրիստոսի անձի գոյությանը, նախքան նրա հայեցակարգը: Ըստ Երրորդության տեսակետի` Աստվածաշնչի Հովհաննես 1:1-18 հատվածում Քրիստոսը նույնացվում է նախապես գոյություն ունեցող հիպոստազի հետ, որը կոչվում էր Logos կամ Word: Այս վարդապետությունը կրկնվում է Հովհաննես 17.5-ում, երբ Հիսուսը, Հայր Աստծուն հրաժեշտ տալիս, անդրադառնում է այն փառքին, որն իրենք ունեին «նախքան աշխարհի ստեղծումը»[33]: Հովհաննես 17:24-ը նույնպես վերաբերվում է Հայր Աստծուն և Հիսուսին` «նախքան աշխարհի ստեղծումը»[33]: Քրիստոսի նախնական գոյության շուրջ հակաերրորդական տեսակետները տարբեր են. մի մասը հերքում է, մյուսը` ընդունում:

Առաքելական դարաշրջանից հետո` երկրորդ դարից առաջ, ծագեցին հակասություններ, թե ինչպես են մարդկային և աստվածային բնույթները շաղկապված Հիսուսի մեջ[34][35][36]: Ի վերջո` 451 թվականին ընդունվեց Հիպոստատիկ միության գաղափարը, ըստ որի Հիսուսը և լիովին Աստված է և լիովին մարդ[34][35][37][38]: Այնուամենայնիվ, քրիստոնեական դավանանքների միջև տարաձայնությունները շարունակվեցին, իսկ ոմանք մերժեցին Հիպոստատիկ միությունը` ի շահ միաբնակության:

Մարմնավորում, Քրիստոսի ծնունդ և Երկրորդ Ադամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիսուսի ծնունդը
Նա անտեսանելի Աստծո պատկերն է, արարչության առաջին ծնունդը: Որովհետև Նա ստեղծեց ամեն-ինչ երկնքում և երկրի վրա` տեսանելին և անտեսանելին: Կողոսացիներ 1: 15-16

Կողոսացիներից վեր նշված հատվածը Հիսուսի ծնունդը համարում է արարչության օրինակը[39][40][41][42]:Պողոս առաքյալը Հիսուսի ծնունդը համարել է տիեզերական նշանակության իրադարձություն, որն իր հետ բերում է «նոր մարդ» հասկացությունը, որը հատուցեց այն մեղքի համար, որը գործել էր առաջին մարդը` Ադամը: Ինչպես Յոհաննինի տեսակետը Հիսուսի մասին` իբրև Խոսքի մարմնավորում, շեշտում է Քրիստոսի ծննդյան համաշխարհային կարևորությունը, այնպես էլ Պողոսի հեռանկարը` Հիսուսի ծնունդով, ցույց է տալիս նոր մարդու և նոր աշխարհի ծնունդը[7]: Ի տարբերություն դրա` Պողոսի էսքատոլոգիական տեսակետը Նրան համարում է բարոյականության և հնազանդության չափանիշ նոր մարդ` ի հակադրություն Ադամի: Ի տարբերություն Ադամի` նոր ծնված Հիսուսը հնազանդվում էր Աստծուն և առաջնորդում էր դեպի բարոյականության և փրկության աշխարհ[7]: Ըստ Պողոսի, Ադամը առաջին մարդն է աշխարհում, իսկ Հիսուսը` երկրորդը: Ադամը, իր անհնազանդության պատճառով, վնասեց թե իրեն թե մարդկությանը` թողնելով իր մեղքը` իբրև ժառանգություն: Հիսուսի ծնունդը փրկագին է, որով փոխհատուցվում է Ադամի գործած մեղքը[43]:

2-րդ դարում Եկեղեցու Հոգևոր Հայր Իրենեոս Լիոնացին կամ Լիգդոնացին գրել է. «Երբ Հիսուսը մարմնավորվեց և դարձավ մարդ, Նա  վերսկսեց մարդկանց երկար հոսքը և կարճ ասած` փրկեց մեզ: Այսպիսով, այն ինչ մենք կորցրել էինք Ադամի պատճառով. այն է` լինել Աստծո պատկերով և նմանությամբ, մենք կարող ենք վերագտնել Հիսուս Քրիստոսի միջոցով[44][45]»: 

Պատրիարքի տեսաբանության մեջ Պողոսը` հակադրելով Հիսուսին և Ադամին, կմախք է հանդիսանում` քննարկելու Հիսուսի ծննդյան յուրօրինակությունն և նրա կյանքի հետագա իրադարձությունները: Հիսուսի ծնունդը սկսեց ծառայել իբրև ելակետ` տիեզերական քրիստոնեության համար, որտեղ Հիսուսի ծնունդը, կյանքը և համբարձումը ունեն համաշխարհային նշանակություն[7][46][47]: Հիսուսի «նոր մարդ» գաղափարը կրկնում է Նրա ծննդի և վերածննդի շրջանը` սկսած նրա ծննդից, մինչև հարությունը: Հիսուսը, իր բարոյական կերպարով և Հայր Աստծու հանդեպ հնազանդությամբ, ստեղծեց «նոր ներդաշնակություն»` Հայր Աստծու և մարդու միջև: Այսպիսով, Հիսուսի ծնունդը և հարությունը ստեղծեցին նոր մարդկության հեղինակը և օրինակը[48]: Ըստ այս տեսակետի` Հիսուսի ծնունդը, մահը և հարությունը փրկեց մարդկությանը` ջնջելով Ադամի գործած մեղքը[49]: Հիսուսը` որպես Դավիթի կենսաբանական որդի, պետք է հավանաբար լիներ հրեական ռասսայի, էթնիկության, ազգի և մշակույթի կրող[50][51]: Կա մի փաստարկ, որը դեմ է այս տեսակետին. Քրիստոսի ծագումնաբանության մեջ հակասություն կա. Մատթեոսը ասում էր, որ Նա Սողոմոնի որդին է, իսկ Ղուկասն ասում էր, որ Նա Նաթանի որդին է. Սողոմոնն ու Նաթանը եղբայրներ էին: Դամասկոսի Հովհաննեսը բացատրեց, որ ոչ մի հակասություն չկա, որովհետև Սուրբ Գրքի համաձայն, ավելի կոնկրետ յիբբումի «միցվա` համաձայն որի տղամարդը պետք է ամուսնանար իր մահացած եղբոր անզավակ այրու հետ»` Նաթանը Սողոմոնի մահից հետո ամուսնացավ վերջինիս կնոջ հետ[52]:Հիսուսը մեծացել է Գալիլեայում և ծառայության մեծ մասն այնտեղ է անցկացրել: Մ.թ.ա. առաջին դարում Գալիլեայում և Հրեաստանում խոսում էին այնպիսի լեզուներով, ինչպես` հրեա-պաղեստինյան արամերեն, եբրայերեն և վրացերեն, իսկ գերիշխում էր` արամերենը[53][54]: Կա մի կարևոր համաձայնություն, ըստ որի` Հիսուսն իր ուսմունքների մեծ մասը փոխանցել է արամերենով` Գալիլեայի բարբառով[55][56]: Նոր Կտակարանը նկարագրում է Հիսուսի հագուստը` տզիցիտ- եկեղեցական շարֆ` Մատթեոս 14:36-ում և Ղուկաս 8:43-44-ում[57] and Luke 8:43-44 KJV.[58]: Բացի հագուստից, Նոր Կտակարանում չկան այլ նկարագրություններ Հիսուսի արտաքին տեսքի մասին, մինչև Նրա մահը, իսկ Ավետարանի պատմությունները հիմնականում զուրկ են մարդկանց ռասսայական տեսքի կամ առանձնահատկությունների վերաբերյալ մանրամասնություններից[59][60][61]:

Ծառայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Առաքյալների հաղորդությունը՝ Լուկա Սիգնորելիի կողմից։
Գողը գալիս է միայն թալանելու, սպանելու և ավիրելու համար: Ես եկա, որպեսզի նրանք կարողանան ունենալ և վայելեն կյանքը և այնքան շատ  ունենան, մինչև որ այն թափվի: Հովհաննես 10:10
Թվում էր` Հիսուսն ուներ երկու հիմնական մտահոգություն՝ կապված մարդկանց և նյութերի հետ. 1. որպեսզի նրանք ազատվեն նյութեղենի տիրապետությունից և 2. որպեսզի նրանք սկսեն հոգ տանել ուրիշների մասին[25]:

Կանոնական ավետարաններում Հիսուսի ծառայությունը սկսվում է Հրեաստանում` Նրա մկրտությամբ, Հորդանան գետում և ավարտվում է Երուսաղեմում` Վերջին ընթրիքից հետո[62]։ [63][64] Ըստ Ղուկասի ավետարանի (3:23)` Հիսուսն իր ծառայությունն սկսել է մոտավորապես 30 տարեկան հասակում: Նրա ծառայությունը սկսվել է մոտ մ.թ.ա. 27-29 թվականներին և ավարտվել է մ.թ.ա. 30-36 թվականներին[63][64][64][65][66]

Հիսուսի վաղ Գալիլեայի ծառայությունը սկսվում է Նրա մկրտությունից հետո, Նա վերադառնում է Գալիլեա` Հուդայի անապատ[67]: Այս վաղ շրջանում Նա քարոզում է Գալիլեայում և հավաքում է իր առաջին աշակերտներին, որոնք սկսում են շրջել Նրա հետ և վերջապես ստեղծում են վաղ եկեղեցու կորիզը[62][68]: Գալիլեայի գլխավոր ծառայությունը, որն սկսվում է Մատթեոս 8-ից, ներառում է Տասներկու առաքյալների առաքելությունը, ինչպես նաև` Գալիլեայում Հիսուսի ծառայության մեծ մասը[69][70]: Գալիլեայի վերջին ծառայությունը սկսվում է Հովհաննես Մկրտչի մահից հետո, երբ Հիսուսը պատրաստվում էր գնալ Երուսաղեմ[71][72]:

Հուդայի վերջին ծառայության ընթացքում Հիսուսն սկսում է իր վերջին ճամփորդությունը դեպի Երուսաղեմ` Հրեաստանի միջով: Երբ Հիսուսը շրջագայում ճամփորդում էր դեպի գնում էր Երուսաղեմ, Նա մի պահ վերադառնում է այն տեղը, որտեղ մկրտվել էր[73][74][75]:

Երուսաղեմի վերջին ծառայությունը երբեմն կոչվում է Պաշտամունքի շաբաթ և սկսվում է Հիսուսի հանդիսավոր մուտքով դեպի Երուսաղեմ[76]: Ավետարաններում ավելի շատ մանրամասներ կան վերջին ծառայության մասին, քան այլ երևույթների. նրանց բովանդակության մեկ երրորդը նվիրված է Հիսուսի կյանքի վերջին շաբաթվան` Երուսաղեմում[77]:

Ուսմունքներ, առակներ և հրաշքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հովհաննեսի ավետարանը
Այն խոսքերը, որ ձեզ եմ ասում իմ անունից չէ, այլ Հայր Աստծո, որը բնակվում է իմ մեջ: Հովհաննես  14:10[78] 
Նոր Կտակարանում Հիսուսի ուսմունքները ներկայացված են նրա խոսքերի և գործերի միջոցով[79][80] : Հիսուսի խոսքերում կան որոշ քարոզներ, ինչպես նաև առակներ, որոնք առկա են Սինոպտիկական Ավետարանների պատմություններում (Հովհաննեսի ավետարանում առակներ չկան): Ավետարանում նկարագրվում են Հիսուսի գործած հրաշքներն ու այլ գործողություններ` նրա ծառայության ընթացքում[80]: 
Թեև Կանոնական  ավետարանները կազմում են Հիսուսի ուսմունքների մեծ մասը, Պողոսի գրությունները, որոնք թերևս գրվել են ավետարաններից տասնամյակներ առաջ, ներառում են Հիսուսի ուսմունքների որոշ  ամենավաղ գրավոր նկարագրությունները[81]: Նոր կտակարանում Հիսուսի ուսմունքները ոչ թե իբրև Նրա ուսմունքներ են ներկայացված, այլ հավասար են Հիսուսի խոսքերին` աստվածային հայտնությամբ, ինչպես նշել է Հովհաննես Մկրտիչը  3:34-ում: Նրան, ում ուղարկել է Աստված, խոսում է Աստծո անունից և Աստծո համար տալիս է իր հոգին:
Հիսուսը Հովհաննես 7:16-ում ասում է. «Իմ ուսմունքը իմը իմ սեփականությունը չէ»: Ինձ ուղարկողն է փոխանցել այս ուսմունքը[78][82]: Մատթեոս 11:27-ում Հիսուսը պնդում է աստվածային տեղեկությունը` ասելով. «Ոչ ոք չի ճանաչում Որդուն, Հայր Աստծուց  բացի, և ոչ ոք չի  ճանաչում Հայր Աստծուն, Որդուց բացի»` հաստատելով այն փոխադարձ տեղեկությունը, որն ունի Աստծո մասին[31][83]:

Ճառեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիսուսի հրաժեշտի խոսքը իր տասնմեկ մնացած աշակերտներին՝ Վերջին ընթրիքից հետո։

Ավետարաններում կան մի քանի ճառեր, որոնք Հիսուսն ասել է հատուկ առիթների ժամանակ, ինչպես Հրաժեշտի ճառը, որն ասել է Վերջին կամ Խորհրդավոր ընթրիքից հետո` իր խաչելության նախորդող գիշերը[84]: Թեև հաղորդում են, որ Հիսուսի մի քանի ճառերը ասվել են տաճարում` պաշտոնական միջավայրում, ճառերից շատերն ավելի շատ զրույցի են նման, քան պաշտոնական դասախոսությունների[85]: Մատթեոսի ավետարանում կան հատուկ մշակված առակներ` հաճախ դասակարգված իբրև Մատթեոսի 5 ճառեր, որոնք ներկայացնում են Հիսուսի ամենակարևոր ուսմունքներից շատերը[86][87]: Այս 5 ճառերից յուրաքանչյուրն ունի մի քանի ընդհանուր հատված Մարկոսի կամ Ղուկասի ավետարաններում[88]: Մատթեոս-ում 5 ճառերը սկսվում են Լեռան վրայի ճառով, որը ներառում է Հիսուսի բարոյական խրատներից շատերը, և որը ամենահայտնին ու ամենամեջբերվածն է Նոր Կտակարանում: Լեռան վրա առակը ներառում է օրհնություններ, որոնք նկարագրում են Աստծո թագավորության մարդկանց բնույթը` ներկայացված իբրև «օրհնություններ»[85][89]: Օրհնանքները ավելի շատ կենտրոնանում են սիրո և խոնարհության վրա, քան ուժի և հալածանքի և վերարտադրում են հոգևորականության և կարեկցանքի վերաբերյալ շուրջ Հիսուսի ուսմունքների գլխավոր գաղափարները[90][91][92] : Մատթեոսի ճառերից է Միսիոներական ճառը` Մատթեոս 10-ում և եկեղեցու մասին ճառը` Մատթեոս 18-ում` աշակերտներին ցուցումներ տալով և հիմք ընդունելով վարքագծի կանոնները` հետևորդների անհամբեր բազմության համար[93][94][95]:

Առակներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիսուսի առակները ներկայացնում են ավետարաններում նրա ուսմունքների հիմնական բաղադրիչը՝ մոտավորապես երեսուն առակ, որոնք կազմում են նրա արձանագրված ուսմունքների մոտ մեկ երրորդը[96][97] : Առակները կարող են լինել ավելի երկար քարոզներում, ինչպես նաև` պատմողական այլ գործերում[85]: Հիսուսի առակները, ըստ երևույթին պարզ և հիշարժան պատմություններ են, հաճախ` պատկերազարդումներով, և յուրաքանչյուրը փոխանցում է մի ուսմունք, որը սովորաբար ֆիզիկական աշխարհը կապում է հոգևոր աշխարհին[98][99]: 19-րդ դարում Լիսկոն և Ֆեյրբայրը հայտարարեցին, որ Հիսուսի առակներում «տեսանելի աշխարհից փոխառված կերպարը ուղեկցվում է անտեսանելի (հոգևոր) ճշմարտությամբ», և որ Հիսուսի առակները «պարզապես նմանակություններ չեն, որոնք ծառայում են նկարազարդման նպատակին, այլ ներքին անալոգիաներ են, որտեղ բնությունը վկա է դառնում հոգևոր աշխարհի համար»[98]: Նմանապես, 20-րդ դարում, «առակ»-ն անվանելով երկնային նշանակություն ունեցող երկրային պատմություն»[100], Ուիլյամ Բարքլեյը նշում է, որ Հիսուսն իր առակներում օգտագործել է սովորական օրինակներ՝ մարդկանց մտքերը երկնային հասկացություններ տեղափոխելու համար: Նա կարծում է, որ Հիսուսն իր առակները չի ստեղծել ուղղակի որպես նմանություններ, այլ հիմնված է դրանք հիմնված են «բնական և հոգևոր կարգի միջև ներքին մերձավորության վրա»[100]:

Հիսուսի հրաշքները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավատացեք հրաշքներին,հավատացեք, որ դուք կարող եք իմանալ և հասկանալ, որ Հայր Աստված իմ մեջ է, իսկ ես` Աստծո մեջ: Հովհաննես 10:38 [101]

Քրիստոնեական ուսմունքներում Հիսուսի հրաշքները նույնքան միջոց էին նրա ուղերձի համար, որքան նրա խոսքերը: Հրաշքներից շատերը շեշտում են հավատի կարևորությունը, օրինակ՝ տասը բորոտների մաքրումը [Ղկ. 17:19] Հիսուսը չի ասել. «Իմ զորությունը փրկեց ձեզ», այլ ասել է. «Կանգնեք և գնացեք. Ձեր հավատքը փրկեց ձեզ»[102][103]: Նմանապես, Պետրոս առաքյալը կարևոր դաս է քաղում հավատքի մասին, երբ նրա հավատը տատանվում է և սկսում է խորտակվել [Մատթ 14: 34-36][104]

Հիսուսը բուժում է անդամալույծին։

Ավետարանի գրություններում Հիսուսի բոլոր հրաշքների առանձնահատկությունն այն է, որ Նա օգնել է անվճար և երբեք չի խնդրել կամ ընդունել որևէ բան` իր բուժիչ հրաշքների համար, ի տարբերություն իր ժամանակի որոշ քահանայապետերի, որոնք մեղադրում էին բուժվողներին[105] : Մատթեոս 10: 8-ում Նա իր աշակերտներին խորհուրդ տվեց բուժել հիվանդներին, հարություն տալ մեռելներին, մաքրել բորոտներին, և դուրս քշել դևերին` առանց վճարման և ասել. «Անվճար ստացաք, անվճար էլ տվեք»[105]:

Ընդհանուր առմամբ քրիստոնյաները հավատում են, որ Հիսուսի հրաշքները իրական պատմական իրադարձություններ էին, և որ նրա հրաշագործությունները Նրա կյանքի կարևոր մասն էին ՝ վկայելով նրա աստվածային բնության և հիպոստատիկ միության մասին, այսինքն՝ Քրիստոսի մարդկային և աստվածային բնույթները` մեկ հիպոստազի մեջ: Քրիստոնյաները հավատում են, որ մինչ սովը, հոգնածությունը և մահը Հիսուսի մարդկային բնության վկայությունն էին, հրաշքները Նրա աստվածային բնության վկայությունն էին[106] ։ [107][108][109]Քրիստոնյա հեղինակները Հիսուսի հրաշքները ոչ միայն ուժի և ամենակարողության դրսևորումներ էին համարում, այլև` սիրո և ողորմության. դրանք կատարվել են մեղավոր և տառապող մարդկության հանդեպ կարեկցանք ցուցաբերելու համար[106]: Հեղինակներ Քենը և Ջիմ Ստոկերը նշում են, որ «Հիսուսի կատարած յուրաքանչյուր հրաշքը սիրո դրսևորում էր»[110]: Քանի որ ըստ Հովհաննես Ավետարանի [20:30] անհնար էր պատմել Հիսուսի կատարած բոլոր հրաշքները, Կաթոլիկ հանրագիտարանում ասվում է, որ Ավետարաններում ներկայացված հրաշքները ընտրվել են երկակի պատճառով. առաջինը` Աստծո փառքի արտահայտման դրսևորման համար և ապա` դրանց ակնհայտ արժեքի համար: Հիսուսն իր «գործերը» համարում էր ապացույց` իր առաքելության և աստվածային բնության համար, և Հովհաննես 5: 36-ում նա հայտարարեց, որ իր հրաշքներն ավելի մեծ արժեք ունեն, քան Հովհաննես Մկրտչի վկայությունը[106]

Ինքնաճանաչում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիսուսը իրեն հրեա է համարում սամարացի կնոջ մոտ, որը ջրհորի մոտ էր[111], ինչպես վկայում է «փրկությունը հրեաների կողմից է» առածը. մի առած, որը համահունչ է հրեական փրկության գաղափարին և հնարավոր մեջբերում է Եսայի 49:6-ին[112]: Երբ կինը ասում է, որ սպասում է օծյալին, Հիսուսը պատասխանում է, որ նա իրեն է սպասում[113] : Նվիրաբերության տոնի ընթացքում Հիսուսն ասում է. «Ես և Հայր Աստված մեկ ենք»[114], որից հետո հրեաների առաջնորդները սկսում են քարկոծել նրան` անարգանքի համար(քանի որ պնդում էր, որ Աստված է)[115] : Յոթ «ես եմ» ասույթները վերաբերում են Հիսուսին. Նա կյանքի հացն է, որը հագեցնում է և քաղցը և ծարավը[116] : Նա աշխարհի լույսն է, որը չի թողնում մթության մեջ, այլ լուսավորում է կյանքը[117]: Նա դարպաս է, որի միջոցով մեկը փրկվում է[118]: Նա այն բարի հովիվն է, որը իր կյանքը նվիրում է ոչխարներին[119]: Նա հարություն է և կյանք, որը մեկին տալիս է հավերժական կյանք[120] : Նա այն ուղին է, ճշմարտությունը և կյանքը, որի միջոցով մարդը գնում է դեպի Հայր Աստված[121] և Նա Աստծո խաղողի այգու իսկական գինին է[122]:


Վարվելակերպ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սինոպտիկայում Հիսուսը և նրա աշակերտները չեն լվանում ձեռքերը ուտելուց առաջ՝ ի տարբերություն հուդդայականության[123][124][125]: Հիսուսի աշակերտները նույնպես չեն պահում պահք` ի տարբերություն Հովհաննես Մկրտչի աշակերտների[126][127][128]: Շաբաթ օրը Հիսուսի աշակերտները նույնիսկ հացահատիկ էին հավաքում և ուտում՝ ի տարբերություն փարիսեցիների[129][130]: Այս վարվելակերպերից որևէ մեկը նշված չէ Հովհաննես Ավետարանում:

Խաչելություն և քավություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիսուս Քրիստոս (Օծյալ)Աստծո Որդի Աստծո Միածին Որդի

Հիսուսի խաչելության և հետագա հարության մասին պատմությունները հարուստ հիմք են տալիս քրիստոնեական վերլուծության համար՝ կանոնական ավետարաններից մինչև Պողոսի գրություններ[131]

Յոհաննինի «գործակալության քրիստոնեությունը» Հիսուսի` իր Հոր Որդին լինելու գաղափարը կապում է այն մտքի հետ, որ Նա աշխարհ է եկել որպես իր Հոր գործակալ, հատուկ ուղարկվել է իր Հոր կողմից՝ Նրան ներկայացնելու և գործերը իրականացնելու համար: Հիսուսի յուրաքանչյուր սինոպտիկ պատկերում այն վարդապետությունն է, որ փրկությունը, որը տալիս է Հիսուսը, անբաժան է թե՛ Հիսուսից թե՛ Նրա աստվածային ինքնությունից: Որդին և ծառայությունը համախմբվում են միայն խաղողի այգու առակում` Սինոպտիկական ավետարաններում (Մատթեոս 21:37; Մարկոս 12:6; Ղուկաս 20:13)[132]: Հիսուսի խաչելությունը զոհաբերություն է, որը Նա արել է իբրև Աստծո գործակալ կամ Աստծո ծառա՝ հանուն վերջնական հաղթանակի[5][133]: Սա հիմնված է Հովհաննես Ավետարանի փրկության թեմայի վրա, որը սկսվում է Հովհաննես 1:36-ում` Հովհաննես Մկրտչի հայտարարությամբ. «Աստծո Գառը, որը քավեց աշխարհի մեղքերը»: Հայեցակարգի հետագա ամրապնդումը բերված է Հայտնություն 21:14-ում, որտեղ «գառը սպանված է, բայց կենդանի»-ին միակն է, որն արժանի է դիպչել գրքին, որտեղ գրված են նրանց անունները, որոնք պիտի փրկվեն[134]

Քրիստոսաբանության մեջ հիմնական տարրը, որը ներկայացված է Առաքյալների գործերում այն համոզմունքի հաստատումն է, որ Հիսուսի մահը խաչելության միջոցով տեղի է ունեցել «Աստծո կանխագուշակությամբ, ըստ որոշակի ծրագրի»[135]: Ըստ այս տեսակետի, ինչպես Գործք 2:23-ում, խաչը չի դիտարկվում որպես խայտառակություն, քանի որ Հիսուսի խաչելությունը «անօրենների ձեռքում» դիտարկվում է իբրև Աստծո ծրագրի իրականացում[135][136]:

Պողոսի կարծիքով՝ Քրիստոնեությունը հատուկ ուշադրություն է դարձնում Հիսուսի մահվան և հարության թեմաներին: Ըստ Պողոսի՝ Հիսուսի խաչելությունը ուղղակիորեն կապված է նրա հարության հետ, և Գաղատացիներ 6:12-ում կիրառված «Քրիստոսի խաչ» տերմինը կարող է դիտվել որպես Ավետարանների հաղորդագրության կրճատում[137]: Պողոսի կարծիքով Հիսուսի խաչելությունը պատմության մեջ սոսկ իրադարձություն չէր, այլ նշանակալի էսխաթոլոգիական հետևանքներ ունեցող տիեզերական իրադարձություն, ինչպես` 1 Կորնթացիներ 2: 8-ում: Պողոսի կարծիքով ՝ Հիսուսը, որը հնազանդվում էր մահվանը (Փիլիպպեցիներ 2: 8), մահացավ «ճիշտ ժամանակին» (Հռոմեացիներ 4:25) ՝ հիմնվելով Աստծո ծրագրի վրա[137][137]: Պողոսի համար «խաչի զորությունը» առանձնացված չէ Հիսուսի հարությունից[137]:

Ջոն Կալվինը սատարում էր «Աստծո գործակալ» Քրիստոնեաբանությանը և պնդում էր, որ Պիղատոսի դատարանում իր դատավարության ընթացքում Հիսուսը կարող էր անմեղսունակ ճանաչվել, բայց փոխարենը նա խաչվեց՝ հնազանդվելով Հորը[138][139]: Քրիստոնեական այս թեման շարունակվեց մինչև 20-րդ դարը, ինչպես արևելյան, այնպես էլ արևմտյան եկեղեցիներում: Արևելյան եկեղեցում Սերգեյ Բուլգակովը պնդում էր, որ Հիսուսի խաչելությունը նախապես որոշված էր Հոր կողմից, մինչև աշխարհի ստեղծումը` փրկել մարդկությանը Ադամական մեղքի հետևանքներից[140]: Արևմտյան եկեղեցում Կարլ Ռահները մանրամասնեց, որ անալոգիան այն է, որ խաչելության ժամանակ Աստծո Գառի թափած (և ջուրը Հիսուսի կողմից)արյունը մաքրող բնույթ ուներ, որը նման էր մկրտության ջրին[141]:

Մորմոնները կարծում են, որ խաչելությունը Քրիստոսի քավության գագաթնակետն էր, որը սկսվեց Գեթսեմանի պարտեզում[142]

Հարություն, Համբարձում և Երկրորդ գալուստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոսի հարության մասին պատկերները առանցքային են քրիստոնեաական արվեստի համար։նկարիչ՝ Ռաֆայել

Նոր Կտակարանում ասվում է, որ Հիսուսի հարությունը քրիստոնեական հավատքի հիմքն է [1 Կորնթ. 15: 12-20] [1 Պետ. 1: 3] Քրիստոնյաները ՝ Աստծո հանդեպ հավատքի միջոցով [Կող. 2:12] հոգևորապես հարություն առան և փրկվեցին, որպեսզի կարողանան քայլել կյանքի նոր ճանապարհով [Հռոմ. 6: 4]:

Առաքելական եկեղեցու ուսմունքում հարությունը համարվում էր նոր դարաշրջանի ազդարար: Հարության աստվածաբանություն ձևավորելը ընկավ Պողոս առաքյալին: Պողոսը չպետք է պարզապես կրկներ տարրական ուսմունքները, այլ ինչպես Եբրայեցի 6: 1-ն է ասում ՝ «դուրս գալ Քրիստոսի մասին նախնական ուսմունքներից և հասունանալ»: Պողոսի աստվածաբանության համար հիմնարար է Քրիստոսի Հարության և փրկության կապը[143]: Պողոսը բացատրեց Հիսուսի հարության կարևորությունը՝ որպես քրիստոնյաների նմանատիպ փորձի փոխանակման հույսի առիթ և հիմք 1 Կորնթացիներ 15: 20-22-ում:

Բայց Քրիստոսն իսկապես հարություն է առել մեռելներից:  Քանի որ մահը հասել է մի մարդու  պատճառով, մեռելների հարությունը նույնպես մարդու միջոցով է լինում: Եթե Ադամի պատճառով մարդիկ մահանում էին, ապա Քրիստոսի շնորհիվ բոլորը ողջ կլինեն:

Եթե խաչը կանգնած է Պողոսի աստվածաբանության կենտրոնում, ապա այդպես է նաև Հարությունը. Եթե մեկը մահացավ բոլորիս համար, ապա բոլորը պետք է տոնեն այդ մեկի հարությունը[144]: Պողոսը ասաց, որ ճիշտ այնպես, ինչպես քրիստոնյաները մասնակցում են Հիսուսի մահվանը մկրտության միջոցով, այնպես էլ կմասնակցեն նրա հարությանը[145], քանի որ Հիսուսն իր հարությամբ նշանակվեց Աստծո Որդին [Հռոմ. 1: 4][145]: Պողոսի տեսակետները հակասում էին հույն փիլիսոփաների այն մտքերին, որոնց համաձայն մարմնական հարությունը նշանակում էր նոր բանտարկություն դիակի մեջ: Դա այն էր, ինչից նրանք ուզում էին խուսափել, հաշվի առնելով, որ նրանց համար մարմինը և նյութը բերում էին ոգի[146]: Միևնույն ժամանակ, Պողոսը հավատում էր, որ նոր հարություն առած մարմինը կլինի երկնային `անմահ, փառավորված և զորեղ, ի տարբերություն երկրային մարմնի, որը մահկանացու է, անարգված, թույլ և հոգեկան[147]:

Առաքելական հայրերը քննարկեցին Հիսուսի մահն ու հարությունը, ներառյալ Իգնատիուսը (50−115)[148], Պոլիկարպը (69−155) և Ջասթին Մարթիրը (100−165): 313-ին Կոստանդինի և Միլանի ազատագրող խմբագրության վերափոխումից հետո 4-րդ, 5-րդ և 6-րդ դարերի էկումենիկ խորհուրդները, որոնք կենտրոնացած էին Քրիստոնեության վրա, օգնեցին ձևավորել Հարության փրկագնի բնույթի քրիստոնեական ըմբռնումը և ազդեցին թե նրա պատկերապատման զարգացման վրա թե Պատարագի ժամանակ դրա օգտագործման վրա[149]:

Այլ դավանանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հիսուսի բնույթի վերաբերյալ տեսակետները տարբերվում են դավանանքի միջոցով: Օրինակ՝ շատ դավանանքները հակաերրորդական են են:

Եհովայի վկաները պնդում են, որ Հիսուսը հրեշտակապետ Միքայելն է:

Ծանոթագրություններ

  1. The Lamb of God by Sergei Bulgakov 2008 0-8028-2779-9 page 263
  2. Oxford Companion to the Bible p.649
  3. Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2-nb
  4. The Christology of Anselm of Canterbury by Dániel Deme 2004 0-7546-3779-4 pages 199-200
  5. 5,0 5,1 Cullmann, Oscar (1959). The Christology of the New Testament. Westminster John Knox Press. էջ 79. ISBN 0-664-24351-7.
  6. [1]
  7. 7,0 7,1 7,2 7,3 Systematic Theology, Volume 2 by Wolfhart Pannenberg 2004 0567084663 ISBN pages 297-303
  8. Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2-nb
  9. Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2-nb, Կաղապար:Bibleref2
  10. Կաղապար:Bibleref2
  11. Jackson, Gregory Lee, Catholic, Lutheran, Protestant: a doctrinal comparison 1993 978-0-615-16635-3 Part One: "Areas of Agreement", pages 11-17
  12. The Orthodox Church: An Introduction to Its History, Doctrine by John Anthony McGuckin 2010 pages 6-7
  13. Basic Christian doctrine by John H. Leith 1993 0-664-25192-7 pages 1-2
  14. Second Vatican Council, Dei Verbum (V.19); Thomas Aquinas, Whether in Holy Scripture a word may have several senses? Արխիվացված 2006-09-06 Wayback Machine; c.f. Catechism of the Catholic Church, §116; R.C. Sproul, Knowing Scripture pp. 45–61; Greg Bahnsen, A Reformed Confession Regarding Hermeneutics (art. 6); Scott Foutz, Martin Luther and Scripture
  15. "Who is Jesus? What Do Christians Believe?" Johns Hopkins University. Graduate Christian Fellowship. [2] Արխիվացված 2013-03-04 Wayback Machine 1 May 2013
  16. cf. Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2, Կաղապար:Bibleref2
  17. 17,0 17,1 Essays in New Testament interpretation by Charles Francis Digby Moule 1982 0-521-23783-1 page 63
  18. The Melody of Faith: Theology in an Orthodox Key by Vigen Guroian 2010 0-8028-6496-1 page 28
  19. 19,0 19,1 Scripture in tradition by John Breck 2001 0-88141-226-0 page 12
  20. Hunter, Sylvester. Outlines of dogmatic theology, Volume 2. 2010 1-146-98633-5 p. 443
  21. 21,0 21,1 Houlden, Leslie. Jesus: the Complete Guide, 2006. 0-8264-8011-X p. 426
  22. Catechism of the Catholic Church §606–618; Council of Trent (1547) in Denzinger-Schönmetzer, Enchiridion Symbolorum, definitionum et declarationum de rebus fidei et morum (1965) §1529; Կաղապար:Bibleref2
  23. Thirty-Nine Articles of the Church of England, article 9; Augsburg Confession, article 2; Second Helvetic Confession, chapter 8; Կաղապար:Bibleref2; Կաղապար:Bibleref2.
  24. Who do you say that I am? Essays on Christology by Jack Dean Kingsbury, Mark Allan Powell, David R. Bauer 1999 0-664-25752-6 page xvi and 109
  25. 25,0 25,1 Stagg, Frank. New Testament Theology. Broadman Press, 1962. 0-8054-1613-7
  26. Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity by Larry W. Hurtado 2005 0-8028-3167-2 page 288
  27. Lord Jesus Christ: Devotion to Jesus in Earliest Christianity by Larry W. Hurtado 2005 0-8028-3167-2 page 99
  28. 28,0 28,1 28,2 Catholic Encyclopedia: Son of God
  29. One teacher: Jesus' teaching role in Matthew's gospel by John Yueh-Han Yieh 2004 3-11-018151-7 pages 240-241
  30. Dwight Pentecost The words and works of Jesus Christ 2000 0-310-30940-9 page 234
  31. 31,0 31,1 The International Standard Bible Encyclopedia by Geoffrey W. Bromiley 1988 0-8028-3785-9 page 571-572
  32. «John 1:1». Biblia.com. Faithlife.com. Վերցված է 2 August 2017-ին.
  33. 33,0 33,1 Creation and Christology by Masanobu Endo 2002 3-16-147789-8 page 233
  34. 34,0 34,1 Editors, Erwin Fahlbusch (1999), The encyclopedia of Christianity, Leiden, Netherland: Brill, էջ 463, ISBN 0-8028-2413-7 {{citation}}: |last= has generic name (օգնություն)
  35. 35,0 35,1 Rausch, Thomas P. (2003), Who is Jesus? : an introduction to Christology, Collegeville, Minn.: Liturgical Press, էջ 149, ISBN 0-8146-5078-3
  36. McGrath, Alister E. (2007), Christian theology : an introduction, Malden, Mass.: Blackwell, էջ 282, ISBN 978-1-4051-5360-7
  37. Nicene and Post-Nicene Fathers, 2nd series, Vol XIV p207, translated edition by H.R. Percival. http://www.fordham.edu/halsall/basis/ephesus.html
  38. The Seven Ecumenical Councils of the Undivided Church, trans H. R. Percival, in Nicene and Post-Nicene Fathers, 2nd Series, ed. P. Schaff and H. Wace, (repr. Grand Rapids MI: Wm. B. Eerdmans, 1955), XIV, pp. 192-242
  39. Bromiley, Geoffrey W. The International Standard Bible Encyclopedia, 1988. 0-8028-3785-9
  40. Espín, Orlando O. and James B. Nickoloff.An introductory dictionary of theology and religious studies, 2007. 0-8146-5856-3, p. 238
  41. Mills, Watson E. and Roger Aubrey Bullard. Mercer dictionary of the Bible, 1998. 0-86554-373-9. p. 712
  42. Ryrie, Charles C. Basic Theology:, 1999. 0-8024-2734-0. p. 275
  43. Daille, Jean. An exposition of the epistle of Saint Paul to the Philippians, 1995. 0-8028-2511-7. pp. 194-195
  44. Bethune-Baker, James Franklin. An introduction to the early history of Christian doctrine, 2005. 1-4021-5770-3. p. 334
  45. Walker, Williston. A History of the Christian Church, 2010. 1-4400-4446-5. pp. 65-66
  46. Grillmeier, John Bowden. Christ in Christian Tradition: From the Apostolic Age to Chalcedon. Aloys, 1975. 0-664-22301-X. pp. 15-19
  47. Helyer, Larry R. The Witness of Jesus, Paul and John: An Exploration in Biblical Theology, 2008. 0-8308-2888-5 p. 282
  48. Rahner, Karl. Encyclopedia of theology: a concise Sacramentum mundi, 2004. 0-86012-006-6. pp. 474 and 1434
  49. Burke, Raymond L.; et al. (2008). Mariology: A Guide for Priests, Deacons, Seminarians, and Consecrated Persons. 978-1-57918-355-4. pp. 613-614
  50. Matthew 1:6 Matthew 1:6
  51. Luke 3:31
  52. Exposition of the Orthodox Faith, chapter XIII
  53. Barr, James (1970). «Which language did Jesus speak». Bulletin of the John Rylands University Library of Manchester. 53 (1): 9–29. doi:10.7227/BJRL.53.1.2.
  54. Porter, Stanley E. (1997). Handbook to exegesis of the New Testament. Brill. էջեր 110–12. ISBN 978-90-04-09921-0.
  55. Allen C. Myers, ed. (1987). «Aramaic». The Eerdmans Bible Dictionary. Grand Rapids, Michigan: William B. Eerdmans. էջ 72. ISBN 0-8028-2402-1. «It is generally agreed that Aramaic was the common language of Israel in the first century AD. Jesus and his disciples spoke the Galilean dialect, which was distinguished from that of Jerusalem (Matt. 26:73).»
  56. «Aramaic language». Encyclopædia Britannica.
  57. Matthew 14:46
  58. Luke 8:43-44
  59. Robin M. Jensen "Jesus in Christian art", Chapter 29 of The Blackwell Companion to Jesus edited by Delbert Burkett 2010 1-4051-9362-X page 477-502
  60. The likeness of the king: a prehistory of portraiture in late medieval France by Stephen Perkinson 2009 0-226-65879-1 page 30
  61. Colin Kidd (2006). The Forging of Races: Race and Scripture in the Protestant Atlantic World, 1600–2000. Cambridge, UK: Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-79324-7.
  62. 62,0 62,1 McGrath, Alister E. Christianity: an introduction, 2006 978-1-4051-0901-7. pp. 16-22
  63. 63,0 63,1 Köstenberger, Andreas J., L. Scott Kellum. The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament, 2009. 978-0-8054-4365-3. p. 114
  64. 64,0 64,1 64,2 Maier, Paul L. "The Date of the Nativity and Chronology of Jesus" in Vardaman, Jerry and Edwin M. Yamauchi.Chronos, kairos, Christos: nativity and chronological studies, 1989. 0-931464-50-1. pp. 113-129
  65. Barnett, Paul. Jesus & the Rise of Early Christianity: A History of New Testament Times, 2002. 0-8308-2699-8. pp. 19-21
  66. Sanders, E.P. (1993). The Historical Figure of Jesus. Penguin. էջեր 11, 249. ISBN 978-0140144994.
  67. Morris, Leon. The Gospel according to Matthew. 0-85111-338-9. p. 71
  68. Redford, Douglas. The Life and Ministry of Jesus: The Gospels, 2007 0-7847-1900-4. pp. 117-130
  69. Ladd, George Eldon. A theology of the New Testament. p. 324
  70. Redford, Douglas. The Life and Ministry of Jesus: The Gospels, 2007. 0-7847-1900-4. pp. 143-160
  71. Cox, Steven L., Kendell H Easley. Harmony of the Gospels, 2007 0-8054-9444-8. pp. 97-110
  72. Redford, Douglas. The Life and Ministry of Jesus: The Gospels, 2007. 0-7847-1900-4. pp. 165-180
  73. Cox, Steven L., Kendell H. Easley. Harmony of the Gospels, 2007 0-8054-9444-8. p. 137
  74. Redford, Douglas. The Life and Ministry of Jesus: The Gospels, 2007. 0-7847-1900-4. pp. 211-229
  75. Mills, Watson E. and Roger Aubrey Bullard. Mercer dictionary of the Bible, 1998. 0-86554-373-9, p. 929
  76. Cox, Steven L., Kendell H Easley. Harmony of the Gospels, 2007 0-8054-9444-8. p. 155-170
  77. Turner, David L. Matthew, 2008. 0-8010-2684-9. p.613
  78. 78,0 78,1 Osborn, Eric Francis. The Emergence of Christian Theology. Cambridge University Press, 1993. 978-0521430784 p.98
  79. Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «Zuck100» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  80. 80,0 80,1 Քաղվածելու սխալ՝ Սխալ <ref> պիտակ՝ «WPent212» անվանումով ref-երը տեքստ չեն պարունակում:
  81. Blomberg, Craig L. Jesus and the Gospels: An Introduction and Survey. B & H Academic, 2009. 0-8054-4482-3. pp. 441-442
  82. Köstenberger, Andreas J. The missions of Jesus and the disciples according to the Fourth Gospel. Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 1998. 0-8028-4255-0 pages 108-109
  83. Talbert, Charles H. Matthew. Baker Academic, 2010. 0-8010-3192-3 p. 149
  84. O'Day, Gail R., Susan Hylen. John (Westminster Bible Companion) Westminster John Knox Press, 2006. 978-0-664-25260-1, Chapter 15: The Farewell Discourse, pages 142-168
  85. 85,0 85,1 85,2 Howick, E. Keith. The Sermons of Jesus the Messiah. WindRiver Publishing, 2003. 978-1-886249-02-8 pp. 7-9
  86. Köstenberger, Andreas J.L. Scott Kellum, Charles L. Quarles. The Cradle, the Cross, and the Crown: An Introduction to the New Testament. B&H Academic, 2009. 978-0-8054-4365-3. pp. 194-196
  87. Keener, Craig S. The Gospel of Matthew. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2009. 978-0-8028-6498-7. pp. 37-38
  88. France, R.T. The Gospel of Matthew (New International Commentary on the New Testament). Wm. B. Eerdmans Publishing Co., 2007. 978-0-8028-2501-8. p.9
  89. Vaught, Carl G. The Sermon on the Mount: a Theological Investigation. Baylor University Press; 2nd edition, 2001. 978-0-918954-76-3. pp. xi-xiv
  90. Hastings, James. A Dictionary Of The Bible. Oxford University Press, USA; 3rd Revised edition, 2005. 1-4102-1730-2 pp.15-19
  91. Jegen, Carol Frances. Jesus the Peacemaker. Sheed & Ward, 1986. 0-934134-36-7. pp. 68-71
  92. Majerník Ján, Joseph Ponessa, Laurie Watson Manhardt. The Synoptics: Matthew, Mark, Luke. Sheed & Ward, 2005. 1-931018-31-6, pp.63-68
  93. Toussaint, Stanley D. Behold the King: A Study of Matthew. Kregel Academic & Professional, 2005. 0-8254-3845-4. pp.215-216
  94. Jensen, Richard A. Preaching Matthew's Gospel. CSS Publishing Company, 1998. 978-0-7880-1221-1. pp. 25 & 158
  95. Chouinard, Larry. Matthew (The College Press NIV Commentary). College Press Publishing Company, 1997. 0-89900-628-0. p.321
  96. Lockyer, Herbert. All the Parables of the Bible. Zondervan, 1988. 978-0-310-28111-5. p.174
  97. Pentecost, J. Dwight. The parables of Jesus: Lessons in Life from the Master Teacher. Zondervan, 1998. 0-8254-3458-0. p.10
  98. 98,0 98,1 Lisco, Friedrich Gustav, and Patrick Fairbairn. The parables of Jesus Explained and Illustrated Volume 29. Nabu Press, 2010. 978-1149508398. pp.9-11
  99. Oxenden, Ashton. The parables of our Lord. William Macintosh Publishers, London, 1864. ASIN: B008RW5N2S. p.6
  100. 100,0 100,1 Barclay, William. The Parables of Jesus. Westminster John Knox Press, 1999. 0-664-25828-X p.12.
  101. The emergence of Christian theology by Eric Francis Osborn 1993 0-521-43078-X page 100
  102. Marthaler, Berard L. (1993). The creed: the apostolic faith in contemporary theology. Twenty-Third Publications; 3rd Revised edition. էջ 220. ISBN 0-89622-537-2.
  103. Lockyer, Herbert (1988). All the Parables of the Bible. Zondervan. էջ 235. ISBN 978-0-310-28111-5.
  104. Perkins, Pheme (1988). Reading the New Testament: An Introduction. Paulist Press. էջ 54. ISBN 0-8091-2939-6.
  105. 105,0 105,1 Blomberg, Craig L. (2009). Jesus and the Gospels: An Introduction and Survey. B & H Academic. էջ 197. ISBN 978-0-8054-4482-7.
  106. 106,0 106,1 106,2 Catholic Encyclopedia on Miracles
  107. Lockyer, Herbert. All the Parables of the Bible. Zondervan, 1988. 978-0-310-28111-5. p.25
  108. Brande, William Thomas, George William Cox. A dictionary of science, literature, & art. London, 1867, also Published by Old Classics on Kindle, 2009, page 655
  109. Ramm, Bernard L. An Evangelical Christology: Ecumenic and Historic. Regent College Publishing, 1993. 1-57383-008-9. p.45
  110. Stocker, Ken. Jim Stocker. Facts, Faith, and the FAQs. Xulon Press, 2006. 978-1600347535. p.139
  111. BibleHub John 4:22
  112. BibleHub Isaiah 49:6
  113. BibleHub John 4:26
  114. BibleHub John 10:30
  115. BibleHub John 10:33
  116. [3] BibleHub John 6:35
  117. [4] BibleHub John 8:12
  118. [5] BibleHub John 10:9
  119. [6] BibleHub John 10:11
  120. [7] BibleHub John 11:25
  121. [8] BibleHub John 14:6
  122. [9] BibleHub John 15:1
  123. Luke 11:38
  124. Matthew 15:2
  125. Mark 7:2
  126. Matthew 9:14
  127. Luke 5:33
  128. Mark 2:18
  129. Mark 2:23
  130. Luke 6:1
  131. Powell, Mark Allan (ed.) and David R. Bauer (ed.). Who do you say that I am? Essays on Christology. Westminster John Knox Press, 1999. 0-664-25752-6. p.106
  132. Bauckhman, Richard. "The Johannine Jesus and the Synoptic Jesus". [10] 2 May 2013
  133. Sadananda, Rathnakara Sadananda (2004). The Johannine exegesis of God: An Exploration into the Johannine Understanding Of God. Walter De Gruyter Inc. էջ 281. ISBN 3-11-018248-3.
  134. De Haan, M. R. (1998). Studies in Revelation. Kregel Classics. էջ 103. ISBN 978-0825424854.
  135. 135,0 135,1 Matera, Frank J. (1999). New Testament Christology. Kregel Classics. էջ 67. ISBN 0-664-25694-5.
  136. The speeches in Acts: their content, context, and concerns by Marion L. Soards 1994 0-664-25221-4 page 34
  137. 137,0 137,1 137,2 137,3 Schwarz, Hans (1998). Christology. էջեր 132–134. ISBN 0-8028-4463-4.
  138. Edmondson, Edmondson (2004). Calvin's Christology. Cambridge University Press. էջ 91. ISBN 0-521-54154-9.
  139. The Reading and Preaching of the Scriptures by Hughes Oliphant Old 2002 0-8028-4775-7 page 125
  140. Bulgakov, Sergei; Jakim, Boris (2008). The Lamb of God. Wm. B. Eerdmans Publishing Company. էջ 129. ISBN 978-0-8028-2779-1.
  141. Rahner, Karl (2004). Encyclopedia of theology: a concise Sacramentum mundi. Burns & Oates. էջ 74. ISBN 0-86012-006-6.
  142. «lds.org - Gethsemane».
  143. The creed: the apostolic faith in contemporary theology by Berard L. Marthaler 2007 0-89622-537-2 page 361
  144. Dunn, James D. G. Theology of Paul the Apostle. Wm. B. Eerdmans Publishing Company, 2003. 978-0802844231. p. 235
  145. 145,0 145,1 Ehrman, Bart. Peter, Paul, and Mary Magdalene: The Followers of Jesus in History and Legend. Oxford University Press, USA. 2006. 0-19-530013-0
  146. Reichelt, Karl Ludvig and Sverre Holth. Meditation and Piety in the Far East, 2004. 0-227-17235-3 p.30
  147. Կաղապար:Bibleref2
  148. Ignatius makes many passing references, but two extended discussions are found in the Letter to the Trallians and the Letter to the Smyrnaeans.
  149. The Resurrection and the icon by Michel Quenot 1998 0-88141-149-3 page 72