Հաքյարիի ասորիների ջարդեր (1843, 1846)

1843 և 1846 թթ Հաքյարիի գավառում տեղի ունեցած ասորիների կոտորածներ, որոնք իրականացրել են Բոհթանի և Հաքյարիի քուրդ էմիրներ՝ Բեդր-խան բեյը և Նուրալլահը ։ Կոտորածները հանգեցրեցին ավելի քան 10000 ասորիների սպանության և հազարավոր այլ մարդկանց գերության^[1] :

Նախապատմություն

XIX դարում Օսմանյան կայսրությունը զգալիորեն թուլացել էր, ինչի հետևանքն էր Վերին Միջագետքի և Քրդստանի վրա կենտրոնական վերահսկողության կորուստը ։ Կարծես կայսրությունը փլուզման եզրին էր, երբ Մուհամմադ Ալի-փաշան ապստամբեց Եգիպտոսում և ստանձնեց Սիրիան ։ Այդ ժամանակ էր, որ քուրդ էմիրները հնարավորություն ունեցան անկախության հավակնություններ ունենալ ։ Նրանց թվում էր Իբրահիմ փաշան՝ քրդական էմիր , որի տիրապետության տակ էր մտնում մի շրջան` Դիարբեքիրից մինչև Հալեպ, և որը Մուհամմադ Ալիի կողքին կռվում էր օսմանների և նրանց Ջազիրեի Արաբական Շամմար ցեղից դաշնակիցների դեմ ։ Չնայած Մուհամմադ փաշայի սիրիական արշավի ձախողմանը, իրադարձությունները ցույց տվեցին օսմանցիների խոցելիությունը և քրդական աղաներին ոգևորեցին փորձել մեծացնել իրենց վերահսկողությունը տարածաշրջանում^[2] :

Այս ժամանակաշրջանում ակնհայտ էր բրիտանական ազդեցության աճը ։ Բրիտանացիները պատվիրակ նշանակեցին էթնիկ ասորի հնագետ Մոսուլից Հորմուզդ Ռասսամին և Անգլիայի դեսպանի քրոջ ամուսնուն ՝ բրիտանական ազդեցությունը տարածելու անկախ ասորական ցեղերի տարածքներին^[3] : Բրիտանական և ամերիկացի միսիոներները՝ Ջաստին Պերկինսը և Ասաել Գրանտը տվյալ ժամանակահատվածում առաքելությամբ այցելում էին այդ տարածքները ։ Նրանք, ընդհանուր առմամբ, մեծ համակրանք էին ցուցաբերում ասորի քրիստոնյաների հանդեպ^[4] : Քրդերը զգուշավորությամբ էին մոտենում ասորիների և անգլիացիների հարաբերություններին^[5] : Ասորիների նկատմամբ քրդերի թշնամական վերաբերմունքը հայտնի էր Բրիտանացի պաշտոնյաներին ։

Քրդերի միջև տեղի էին ունենում ներքին հակամարտություններ ։ 1839 թ. պատերազմ սկսվեց Հաքյարում նախկին Էմիրի եղբոր Նուրալլահի, որը ղեկավարում էր Բաշ Քալան և նրա զարմիկի Սուլեյմանի միջև , որի մայրաքաղաքը գտնվում էր Գուլլամերքում։ Ասորիները իրենց հավատարմության համաձայն նույնպես բաժանվեցին ։ Ասորիների մեծ մասը, ներառյալ Արևելքի եկեղեցու կաթողիկոս- պատրիարք Շիմուն XVII Աբրահամին , սատարում էին Սուլեյմանին , որպես իր հոր իրավահաջորդ^[6] : Հակամարտությունը վերածվեց կոտորածի, երբ Նուրալլահը հաղթեց իր հակառակորդին և 1841 թ. պատասխան գործողություն կատարեց ՝ հարձակվելով ասորական գյուղերի և Քոդշանիսի կաթողիկոսարանի վրա ։ Դա հանգեցրեց քրդերի և առհասարակ քրիստոնյաների միջև հարաբերությունների մշտական խզմանը ։ Այնուամենայնիվ, ոչ բոլոր ասորիները դաշնակից էին Կաթողիկոսի հետ, ոմանք օգտվեցին այդ իրավիճակից, Նուրալլահին միանալու համար ։ Տարածաշրջանը վերածվեց ևս մեկ պատերազմի Մոսուլից Օսման Վալիի, Մուհամմադ փաշայի և Ամադիայից քուրդ աղա Իսմայել փաշայի միջև տարաձայնությունների արդյունքում ։ Վերջինս դիմեց Նուրալլային Հաքյարիից և հավակնություններ ունեցող Բութանի էմիր Բադր Խանին ։ Երեքը դաշինք կազմեցին և կանչեցին ասորիներին միանալու իրենց ։ Կաթողիկոսը, սակայն հրաժարվեց դա անել այն բանից հետո, երբ Մոսուլից պաշտպանության խոստումներ ստացավ ։ Քրդերի և օսմանների միջև պատերազմը սկսվեց 1842 թ. ամռանը ։ Հաջորդ ամիսները հանգիստ էին Հաքյարում քրդերի հետ կապված , քանի որ նրանք պատերազմում էին Մոսուլում և միսիոներ Ասաել Գրանտը սկսեց կառուցել կրոնական մեծ դպրոց քրիստոնեական Աշիթա քաղաքում և 1842թ. սեպտեմբերին այն պատրաստի տրամադրյության տակ էր Մոսուլից սիրիական գրքերի և սուրբ գրությունների հետ միասին ։ Քրդական արշավն ավարտվեց նույն ամիս անհաջողությամբ, և ասորիներին մեղադրեցին պատերազմում միջամտությունից հրաժարվելու համար ։ Կեղծ լուրեր տարածեցին, որ Գրանտը ամրոց է կառուցել, որը պետք է օգտագործվի քրդերի դեմ ։ Բացի այդ, Մոսուլից Իբրահիմ փաշան իր նամակում նկարագրում է , թե ինչպես Գրանտը և քրիստոնյաները կառուցել են հսկայական շենք, որը պարունակում է առնվազն 200 սենյակ^[7]։

1843 թ. ջարդեր

1843թ. սկզբին Նուրալլահը Կաթողիկոսին հանդիպման առաջարկ արեց, բայց Մար-Շիմունը հրաժարվեց հանդիպումից՝ պատրվակ վերցնելով վատ եղանակը, իր կրոնական պարտականությունների կատարման անհրաժեշտությունը և բրիտանական միսիոներ Ջորջ Բեջերի իր տանը հյուրընկալությունը ։ Հավանաբար, Կաթողիկոսը իր որոշումը կայացրել էր Բեջերի խորհրդով, որ վտանգավոր է քուրդերին վստահել և հարկավոր է հայցել օգնություն անգլիացիներից և օսմաններից ։

Բայց Բեջերի հեռանալուց հետո , Նուրալլահը վերականգնեց իր դաշինքը Բեդր-խանի և Իսմաիլ-փաշայի հետ և թույլտվություն վերցրեց Մոսուլի վալիից քրիստոնյաների դեմ հարձակման համար ։

1843 թ. հուլիսին քրդական ցեղային դաշինքի զորքը Բեդր-խանի գլխավորությամբ հարձակվել է Հաքյարիում բնակվող ասորիների վրա, քարուքանդ է արել նրանց գյուղերը և սպանել է շատերին ։ Հորմուզդ Ռասսամը փորձեց օգտագործել իր ազդեցությունը Բաղդադի վալի Նաջիբ-փաշայի վրա , որպեսզի նա ճնշում գործադրի Բեդր-խանին գերիներին ազատելու համար, որոնց մեջ նաև գտնվում էին Մար-Շիմունի, որը ապաստան էր գտել Մոսուլում, մոտ ազգականները ։ Սակայն Ռասսամի ջանքերը բերեցին միայն 150 մարդու ազատմանը, որոնց մեջ նաև Կաթողիկոսի քույրն էր ։ Մնացած գերիներին ինչպես ռազմական ավար կիսեցին թուրք և քուրդ աղաներն ու մոլլաները^[8] :

1846 թ. ջարդեր

Մեկ ուրիշ ջարդ Բեդր-խանը կազմակերպեց 1846 թ. : Այս ոճրագործությունը լուսաբանվեց ի շնորհիվ արևմտյան մամուլի և ստիպեց եվրոպական քաղաքական գործիչներին և հասարակությանը ուշադրություն դարձնել քրիստոնյաների ծանր վիճակին Օսմանյան կայսրությունում ։ Եվրոպական երկրները պահանջում էին, որ Թուրքիան միջամտի և դադարեցնի քրիստոնյաների սպանությունը ։ 1847-ին օսմանյան բանակ ուղարկվեց տարածաշրջան, որը բախվեց քրդերի հետ մի քանի մարտերում, որոնք ավարտվեցին Բեդր- խանի, և Նուրալլահի ձերբակալմամբ, և 1850 թ. նրանց աքսորով^[9]։

Հետևանքներ

Այդ ջարդերի ընթացքում ավելի քան 10000 ասորիներ զոհվեցին ։ Քրդական, իսկ ավելի ուշ օսմանյան գրոհները վերջ տվեցին Հաքքարիի լեռնային շրջաններում ասորական ցեղերի կիսանկախ գոյությանը ։ Բացի այդ, նկարագրված իրադարձությունները հանգեցրին օսմանյան ինտերվենցիայի, քանի որ սուլթանական կառավարությունը հարմար հնարավորություն տեսավ վերջ դնել 1847 թ. կիսանկախ քրդական էմիրությունների գոյությանը ։ Օսմանցիները ոչնչացնելով վերջին կիսանկախ քրդական էմիրությունները , ընդհանուր առմամբ կարողացան վերականգնել իրենց արևելյան սահմանների վերահսկողությունը ։

Անկախ ասորական ցեղերի դեմ քրդական առաջնորդ Բեդր-խանի զորքերի կողմից իրականացված 1843-1846 թվականների ջարդերի պատճառով " ասորական ժողովրդի երկարատև գոյությունը , որպես անկախ մարմին " ավարտվեց^[10]։

Տես նաև

Ծանոթագրություններ

↑ Gaunt, David; Beṯ-Şawoce, Jan (2006). Massacres, resistance, protectors: Muslim-Christian relations in Eastern Anatolia during World War I. USA: Gorgias Press LLC. ISBN 978-1-59333-301-0.
↑ Gaunt & Beṯ- Şawoce 2006, p. 31
↑ Aboona 2008, p. 218
↑ Joseph 2008, p. 75
↑ Joseph 2008, p. 76
↑ Joseph 2008, p. 74
↑ Joseph 2008, p. 79
↑ Aboona 2008, p. 199-212
↑ Joseph 2008, p. 85
↑ Aboona 2008, p. 284

[1] Gaunt, David; Beṯ-Şawoce, Jan (2006). Massacres, resistance, protectors: Muslim-Christian relations in Eastern Anatolia during World War I. USA: Gorgias Press LLC. ISBN 978-1-59333-301-0.

[2] Gaunt & Beṯ- Şawoce 2006, p. 31

[3] Aboona 2008, p. 218

[4] Joseph 2008, p. 75

[5] Joseph 2008, p. 76

[6] Joseph 2008, p. 74

[7] Joseph 2008, p. 79

[8] Aboona 2008, p. 199-212

[9] Joseph 2008, p. 85

[10] Aboona 2008, p. 284

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]