Զանգվածային սպանություն Սոնգմիում
Զանգվածային սպանություն Սոնգմիում (վիետ․՝ Thảm sát Sơn Mỹ), պատերազմական հանցագործություն, որը կատարել են ԱՄՆ բանակի զինվորները Միլայ համայնքում (վիետ․՝ Mỹ Lai, Հարավային Վիետնամի Քուանգնգայի նահանգի Սոնտին շրջան), որը համաշխարհային ճանաչում է ստացել 1969 թվականին՝ Վիետնամի պատերազմի ժամանակ։ Ինչպես հայտնի է դարձել, մեկ տարի առաջ ԱՄՆ բանակի զինծառայողները կոտորել էին Միլայի և Միկխե (Միխե) համայնքների մաս կազմող մի քանի գյուղերի խաղաղ բնակչությանը՝ սպանելով 504 քաղաքացիական անձանց[1], նրանցից 210-ը երեխաներ՝ 50-ը մինչև երեք տարեկան, 69-ը՝ չորսից յոթ տաեկան, 91-ը` ութից տասներկու տարեկան[2]։ Շատ զոհեր նախքան սպանվելը խոշտանգվել էին ամերիկացի զինծառայողների կողմից, իսկ կանայք բռնաբարության էին ենթարկվե[3]։ Հանցագործությունը առաջ բերեց համաշխարհային հանրության վրդովմունքը և դարձավ Վիետնամի պատերազմի ամենահայտնի և խորհրդանշական իրադարձություններից մեկը։ Ամերիկյան դատարանում միայն մեկ զինծառայող (Ուիլյամ Քելլին) մեղավոր ճանաչվեց, բայց երեք ու կես տարի տնային կալանքի տակ անցկացնելուց հետո նրան ներում շնորհվեց։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիետնամի պատերազմի ժամանակ ԱՄՆ-ի զինված ուժերը բախվեցին վիետնամական պարտիզանների ուժեղ դիմադրությանը, որոնց աջակցում էր տեղի բնակչությունը։ Ամերիկյան հրամանատարությունը սկսեց Հարավային Վիետնամի յուրաքանչյուր գյուղ դիտարկել որպես պարտիզանների հենակետ և սկսեց կիրառել այրված երկրի մարտավարությունը։
Տետի գրոհի ժամանակ (1968 թվականի հունվար - փետրվար) Կուանգնգայի նահանգում ռազմական գործողություններն իրականացվել են ՀՎԱԱՃ-ի 48-րդ գումարտակի կողմից (Հարավային Վիետնամի ազգային-ազատագրական ճակատ, որը հայտնի է նաև որպես Վիետկոնգ)։ Այս տարածքից Հարավային Կորեայի դաշնակից ուժերի դուրս գալուց հետո այստեղ տեղակայվեցին «Բարկեր» օպերատիվ խմբի ստորաբաժանումները (TF Barker, 23-րդ «Ամերիկալ» հետևակային դիվիզիայի 11-րդ թեթև հետևակային բրիգադ[4]), որոնք այստեղ իրականացրեցին «Muscatine» երկարատև գործողությունը։ Բրիգադը Վիետնամ էր տեղափոխվել 1967 թվականի վերջին[5] և նրա ստորաբաժանումների մեծ մասը չէին հասցրել մասնակցել խոշոր ռազմական գործողություններին։
1967 թվականի վերջին պարտիզաններին պարենային պաշարներից զրկելու նպատակով Կուանգնգայի նահանգում ԱՄՆ զինված ուժերը ոչնչացրեցին ամբարտակների մեծ մասը, որոնց ջրերով բնակիչները բրինձ էին աճեցնում։ Մոտ 140 հազար մարդ դարձավ անօթևան[6]։
1968 թվականի մարտի կեսերին «Բարկեր» օպերատիվ խմբի հրամանատարությունը տեղեկություն ստացավ, որ շտաբը և ՀՎԱԱՃ-ի 48-րդ գումարտակի որոշ ստորաբաժանումներ տեղակայվում են Սոնգմի գյուղական համայնքում (այդ շրջանը ամերիկացիները կոչում էին «Պինկվիլ»)։ Նախատեսված էր շտաբը ոչնչացնելու գործողություն, որին մեծ նշանակություն էր տրվում, քանի որ 48-րդ գումարտակը մինչ այդ պահը հաջողությամբ խուսափել էր ամերիկյան ստորաբաժանումների հետ ուղիղ մարտերից։ Հրամանատարության մտահղացման համաձայն 20-րդ հետևակային գնդի 1-ին գումարտակի C («Չարլի») վաշտը[7] կապիտան Էռնեստ Մեդինայի հրամանատարությամբ նախատեսվում էր, որ պետք է ուղղաթիռներով վայրէջք կատարեր համայնքի արևմտյան ուղղությամբ, մյուս վաշտը՝ հյուսիսից համայնքը շրջափակելու համար, իսկ երրորդը՝ անհրաժեշտության դեպքում պետք է ամրապնդեր C վաշտին կամ վայրէջք կատարեր այլ վայրում։ Մինչ այդ պահը, C վաշտը զբաղվում էր միայն պարեկությամբ և կազմակերպում դարանակալումներ, որոնց ընթացքում կորուստներ էր կրել, հիմնականում, որոգայթներից և ականներից։ Մարտի 14-ին վաշտը կորցրեց զինվորների կողմից հարգված շտաբ-սերժանտ Ջորջ Կոկսին։ Հոգեհացի արարողության ժամանակ կապիտան Մեդինան հանդես եկավ ճառով, որի հիմնական իմաստը թշնամուց վրեժ լուծելու անհրաժեշտությունն էր։
Ռազմական գործողությունից առաջ զինվորներին հրահանգավորվել էր, որ գյուղը գրավված է թշնամու կողմից[8], որը պատրաստ է կատաղի դիմադրություն ցույց տալ, քաղաքացիական բնակչության մասնակցություն չի սպասվում։ Անհայտ ալիքներից տեղեկատվություն էր ստացվել, որ առավոտյան գյուղի քաղաքացիական բնակչությունը շուկա է գնալու, ուստի գյուղը դատարկ կլինի[9]։ «C» վաշտի զինվորների համար սա առաջին լուրջ մարտն էր և զոհված ընկերների վրեժը լուծելու հնարավորություն։ Մեդինան հրամայել էր այրել բոլոր շենքերն ու շինությունները, սպանել անասուններին և ոչնչացնել ցանքսը, որպեսզի թույլ չտան թշնամուն օգտվել այդ ամենից։
Գործողությունը սկսվեց 1968 թվականի մարտի 16-ի առավոտյան։ Հինգ րոպեանոց նախապատրաստական հրետանային ռմբակոծությունից հետո C վաշտը ուղղաթիռներով վայրէջք կատարեց Միլայ-4-ի մոտակայքում գտնվող տարածքում։ Ինչպես պարզվեց, գյուղում թշնամու ոչ մի զինվոր չկար (Միլայում գտնվող աշխարհազորայինների փոքր ստորաբաժանումը, վաշտի վայրէջքից անմիջապես հետո լքել էր գյուղը)։ Սակայն զինվորները կրակ էին բացել բրնձի դաշտերում աշխատող գյուղացիների վրա, ժամը 8-ի սահմաններում վաշտը անընդհատ կրակելով գրոհել էր գյուղի ուղղությամբ։ Գյուղում վաշտի զինվորները սկսեցին նռնակներ նետել խրճիթների վրա և ավտոմատ զենքով սպանել բնակիչներին։ Ճանապարհի մերձակայքում, ջրատարներում թաքնված փախստականների խմբերը ոչնչացվել էին ավտոմատ զենքերից։ Գյուղի հեռավոր ծայրամասում գտնվող խրամատում թաքնված 50 գյուղացիների խումբը գնդակահարվել էր 1-ին դասակի հրամանատար, լեյտենանտ Ուիլյամ Կելլիի հրամանով։ Ավելի ուշ գյուղում սպանվեցին մոտ 100 գերիներ։ Նույնը տեղի ունեցավ հարևան Բինտե գյուղում։
Վաշտի ոչ բոլոր զինվորներն են մասնակցել սպանություններին։ Շատերը հեռու մնացին, մեկ զինվոր կրակեց իր ոտքին, որպեսզի տեղափոխվի բժշկական ուղղաթիռով։ Գյուղ մուտք գործած ամերիկացի 100 զինվորներից 30–ը մասնակցել է սպանություններին[10]։ 123-րդ ավիացիոն գումարտակի դիտորդական ուղղաթիռի վաշտի օդաչու Հյու Թոմպսոնը, ով դիտում էր իրադարձությունները օդից, OH-23 ուղղաթիռով վայրէջք կատարեց ինքնաշեն ռմբապաստարանում թաքնված մի խումբ վիետնամցի գյուղացիների և նրանց սպանելու մտադրությու ունեցող ամերիկացի զինվորների միջև։ Թոմպսոնը բորտ-հրաձիգին և բորտ-ինժեներին հրամայեց կրակ բացել ամերիկյան հետևակի վրա, եթե նրանք փորձեն սպանել վիետնամացիներին։ Այնուհետև Թոմպսոնը ուղղաթիռներ է կանչել վիրավոր վիետնամցիներին տարհանելու համար (11 մարդ տարհանվել է, ևս մեկ երեխայի վերցրել էին ջրանցքից)։
Մինչ այդ 3-րդ հետևակային գնդի 4-րդ գումարտակի B («Բրավո«) վաշտը վայրէջք էր կատարել Սոնգմիի մյուս կողմում։ Միևնույն ժամանակ, նրա դասակներից մեկը կորցրել է 1 զինվոր, իսկ 7-ը վիրավորվել էին ականներից և որոգայթներից։ Այս գումարտակի մեկ այլ դասակ մտել Միկխե - 4 գյուղ, կրակելով շարժվող ամեն ինչի վրա և նռնակներ նետել ապաստարանների վրա։ Այստեղ զոհվել էին նաև խաղաղ գյուղացիներ (հավանաբար մինչև 90 մարդ), չնայած, ըստ Պիրսի հանձնաժողովի զեկույցի, սպանությունները չէին ունեցել նպատակային ոչնչացման միտում[11]։
Հետաքննություն և դատավարություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիետնամում ամերիկացի զինվորների շրջանում հանցագործության մասին անհասկանալի լուրեր էին տարածվել։ 1969 թվականի մարտին Ռոնալդ Ռայդենաուրը, որը լսել էր Վիետնամում իր ծառայության ընթացքում կատարած հանցագործությունների մասին պատմությունները, զորացրվեց և նամակներ ուղարկեց նախագահ Նիքսոնին, Պենտագոնին, Պետքարտուղարությանը և մի շարք կոնգրեսականների, որտեղ նկարագրում էր այն ամենը ինչ հայտնի էր իրեն։ Նրա նամակները գրեթե որևէ արձագանքի չարժանացան, բայց նրան հաջողվեց գրավել կոնգրեսական Մորիս Օդելլի ուշադրությունը, որի դիրքորոշումն ի վերջո հանգեցրեց նոր հետաքննության սկսմանը։
Հավաքված ապացույցները բավարար էին Վիետնամից ետ կանչելու լեյտենանտ Ուիլյամ Քելլիին և սեպտեմբերին նրան մեղադրեին խաղաղ բնակիչների սպանության մեջ։ Լուրերը գրեթե աննկատ մնացին ԶԼՄ-ների կողմից և Սոնգմիի դեպքերը անհայտ մնացին լայն հասարակության համար մինչև 1969 թվականի նոյեմբերի 12-ը, երբ անկախ լրագրող Սեյմուր Հերշը հայտնեց, որ Քելին մեղադրվում է Վիետնամի 109 խաղաղ բնակիչների սպանության մեջ։ Այս հաղորդագրությունը սենսացիա դարձավ ամերիկյան առաջատար բոլոր լրատվամիջոցների համար։ Դրանից հետո հետաքննությունն ու դատավարությունը անհնար դարձավ թաքցնել հասարակությունից։ Հանցագործությանը ականատես ռազմական լուսանկարիչ Ռոնալդ Հաբերլիի լուսանկարները լայնորեն հայտնի դարձան[12]։
Հետաքննությունն իրականացնում էր Վիետնամում 1-ին դաշտային կորպուսի 4-րդ հետևակային դիվիզիայի նախկին հրամանատար` գեներալ-լեյտենանտ Ուիլյամ Պիրսի կողմից ղեկավարվող հանձնաժողովը։ Գործունեության չորս ամիսների ընթացքում Պիրսի հանձնաժողովը հարցաքննել է մոտ 400 մարդու։ Նրա զեկույցում առաջարկվում էր բռնաբարության, սպանության, դավադրության և ճշմարտությունը թաքցնելու համար մեղավոր տասնյակ զինծառայողների նկատմամբ քրեական հետապնդում իրականացնել[6]։ Սկզբնապես Սոնգմիի գործով ներգրավվել էին ԱՄՆ-ի 80 զինվորականներ, որոնցից 25-ին մեղադրանք էր առաջադրվել։ Ռազմական տրիբունալի առջև հայտնվեց ընդամենը 6 մարդ, բոլորն արդարացվեցին, բացառությամբ Ուիլյամ Քելլիի։ Քելլիի դատավարության ընթացքում նրա պաշտպանները հիմնվեցին այն փաստի վրա, որ լեյտենանդը կատարել է հրամանատարի հրամանը, չնայած հնարավոր չեղավ պարզել, արդյոք կապիտան Մեդինան իրականում հրաման տվել է քաղաքացիական անձանց սպանելու վերաբերյալ[13]։ 1971 թվականի մարտի 29-ին Քելլին մեղավոր ճանաչվեց 22 մարդու սպանության համար և դատապարտվեց ցմահ տաժանակիր աշխատանքների։ 3 օր անց նախագահ Նիքսոնի հատուկ կարգադրությամբ նրան բանտից տեղափոխեցին տնային կալանքի Ֆորտ Բենինգում (Ջորջիա)։ Նրա ազատազրկման ժամկետը մի քանի անգամ կրճատվեց, մինչև 1974 թվականի նոյեմբերին նրան ներում շնորհվեց և ազատ արձակվեց։ Կապիտան Մեդինայի պատասխանատվության աստիճանը հնարավոր չեղավ սահմանել։
Նա ինքը պնդում էր, որ գտնվել է գյուղի ծայրամասում և չգիտեր, թե ինչ է կատարվում այնտեղ, երբ մտավ գյուղ, երեկոյան ժամը 10-ի սահմաններում մտավ գյուղ, տեսավ մահացածների մարմինները և հրամայեց դադարեցնել կրակը, բայց արդեն ուշ էր։ Որոշ վկաներ ցուցմունք տվեցին, որ իրականում Մեդինան գյուղ է մտել մոտավորապես ժամը 9-ին, երբ սպանությունները դեռ շարունակվում էին[14]։
Ամերիկյան հասարակությունը միանշանակ չարձագանքեց Քելիի գործին։ Ոմանք հավատում էին, որ նա «քավության նոխազ» է եղել արդարացնելով կոտորածի համար մեղավոր մնացած անձանց, ովքեր ոչ պակաս մեղավոր են եղել։ Մյուսները Քելիին ընկալում էին որպես հերոս, որը տուժել էր բանակային բյուրոկրատիայի հետևանքով։ Հազարավոր հեռագրեր ուղարկվեցին Սպիտակ տուն՝ նրա աջակցության վերաբերյալ, իսկ մի շարք նահանգների օրենսդիր մարմիններ ընդունեցին բանաձևեր, որոնք կոչ էին անում Քելիի հանդեպ հանդուրժողականություն ցուցաբերել[13]։ 1971 թվականի ապրիլին Opinion Reasearch Corporation-ի կողմից անցկացված հարցման համաձայն, ամերիկացիների 78%-ը բացասաբար է ընդունել դատարանի որոշումը, 51% -ը կարծում են, որ Նախագահ Նիքսոնը պետք է ներում շնորհի Քելլիին, իսկ 28%-ը գտնում էր, որ պետք է կրճատվի պատժաչափը[6]։
ԱՄՆ պաշտպանության նախարար Մելվին Լեյրդը նախազգուշացրեց նախագահ Նիքսոնին, որ Սոնգմիի կոտորածը «մեր կառավարությանը կարող է դնել շատ ծանր վիճակում» և «ջուր կլցնի պացիֆիստների ջրաղացին»։ ԱՄՆ պետքարտուղար Հենրի Քիսինջերն առաջարկեց «անհրաժեշտ է, որ Պաշտպանության նախարարը վրդովմունք դրսևորի, հանդես գալով որպես աղավնի,անմիջապես կազմակերպի ռազմական տրիբունալ։ Մենք պետք է ապացուցենք, որ մենք անմիջապես արձագանքեցինք և վերացրեցինք սև ոչխարներին, միայն այս կերպ կարող ենք նվազեցնել հասարակության ճնշումը»։ Նիքսոնը Սոնգմիի կոտորածը անվանեց «եզակի դեպք»[6]։
Միջամտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
OH-23 դիտորդական ուղղաթիռի անձնակազմը`
- Ուորրենտ- սպա Հյու Թոմփսոն կրտսեր (1943-2006) - օդաչու
- Մասնագետ -Լոուրենս Կոլբերն (1949—2016) – բորտ-հրաձիգ
- Մասնագետ -Գլեն Անդրեոտտա (1947-1968) – բորտ- ինժեներ
Վերադառնալով թռիչքից՝ Թոմփսոնը հրամանատարին զեկուցեց, կատարվածի մասին։ Տեղեկություններ էին հասել բրիգադի հրամանատար, փոխգնդապետ Բարկերին, որը սկսել է պարզել, թե ինչ է տեղի ունեցել Սոնգմիում, որի արդյունքում կապիտան Մեդինան հրադադարի հրաման է տվել։
Թոմփսոնի զեկույցից հետո 23-րդ հետևակային դիվիզիայի հրամանատարությունը չեղյալ համարեց «Բարկեր» խմբավորման պլանավորված գործողությունները շրջանի այլ գյուղերում, դրանով իսկ նրանց փրկելով հնարավոր ոչնչացումից[15]։
Ինքը՝ Թոմփսոնը, խաղաղ բնակչությանը փրկելու համար, պարգևատրվել է «Գերազանց թռիչքային վաստակի համար» խաչով։ ԱՄՆ-ում Թոմփսոնին հետապնդում էին, նրան սպառնում էին սպանությամբ, խեղված և սպանված կենդանիներ էին նետում տան առաջ[16]։
Ողբերգությունից ուղիղ երեսուն տարի անց ուղղաթիռի անձնակազմի բոլոր երեք անդամներին շնորհվեցին զինվորական մեդալներ՝ ԱՄՆ բանակի բարձրագույն պարգև՝ ոչ մարտական իրավիճակներում գործողությունների համար, Անդրոտոտային` հետմահու (մահացել էր Վիետնամում 1968 թվականի ապրիլի 8-ին)։
Զոհերի թիվ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Սոնգմիում խաղաղ բնակչության շրջանում զոհերի ստույգ թիվը անհայտ է։ Տարբեր թվեր են հրապարակվում՝ սկսած 200-ից մինչև 550 մարդ (խորհրդային աղբյուրներում հաճախ նշվում էր 567 մարդ)։ Գյուղում հիմնադրված հուշահամալիրում նշվում են 1-ից 82 տարեկան 504 զոհերի անուններ։
Այդ թվում `
- 173 երեխա
- 182 կին (այդ թվում 17 հղի)
- 60 տղամարդ 60 տարեկանից բարձր
- 89 տղամարդ 60 տարեկանից ցածր[17]
Համաձայն Ամերիկյան պաշտոնական տվյալների համաձայն զոհերի թիվը կազմել է 347 մարդ[10]։ Բացի այդ, մարտի 16-ի իրադարձությունների ընթացքում սպանվել է ամերիկացի մեկ զինծառայող և առնվազն երկու պարտիզաններ (նրանց մարմիններն ու զենքերը գտնվել են գյուղից հյուսիս[11]):
Ականատեսների վկայություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Չոնգ Թի Լին, որն այդ ժամանակ 33 տարեկան էր հիշում էր «Երբ ամերիկացիները եկան գյուղ, մեզ դուրս հանեցին տներից, մեզ տարան ջրանցքի մոտ, որտեղ շուրջ հարյուր մարդ կար։ Նրանք մեզ ստիպեցին ծնկի իջնել և սկսեցին հետևից կրակել գնդացիրից։ 11 հոգուց բաղկացած մեր ընտանիքից փրկվեցի միայն ես և իմ կրտսեր երեխան, որին ես ծածկեցի իմ մարմնով։ Երեք դիակ ընկավ իմ վրա և նրանց շնորհիվ մենք կենդանի մնացինք, նրանք մեզ քողարկեցին ամերիկացիներից»[18]։
Մեկ այլ բնակչուհի Հա Թի Կույը պատմում է, որ «Մարտի 16-ին նրանք խմբով մտան տուն վերցրին իմ չորս հարազատների և քշեցին դեպի ջրանցքը։ Մենք աղաչում էինք, որ մեզ չսպանեն, սակայն նրանք կրակեցին և շարունակում էին կրակել։ Նրանք մեզ հրեցին, այնպես որ մենք ընկանք ծնկների վրա և սկսեցին կրակել։ Մայրիկս և երեխաները մահացան։ Ամուսինս այդ ժամանակ մեզ հետ չէր, ընդհանրապես տղամարդիկ չկային, այնտեղ միայն կանայք, ծերեր և երեխաներ էին։ Ես վիրավորվեցի մահամերձ, անգիտակից վիճակում ընկած էի, շատ ցուրտ էր, ամբողջ գլուխս արյան մեջ էր, ես ամբողջ մարմնով դողում էի։ Ես հասկանում եմ, սա պատերազմ է, բայց ինչու այդքան դաժան, որ նրանք կոտորեցին մի ամբողջ գյուղի։ Նրանք պարզապես եկան և սպանեցին բոլորին։ Ի՞նչ մարդիկ են այդ ամերիկացիները, ովքեր սպանել են մայրերի, երեխաների ... »[18]
Պատճառներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Վիետնամական պատերազմի մասնակից և հետազոտող Շելբի Ստենտոնը, մեկնաբանելով Սոնգմիի իրադարձությունները և կապիտան Մեդինայի կեղծ զեկույցը քաղաքացիական անձանց փոխարեն թշնամու զորքերի ոչնչացման վերաբերյալ, «Ամերիկյան բանակի վերելքն ու անկումը» գրքում գրել է[19]։
|
«Ամերիկյալ» դիվիզիան տառապում էր հրամանատարության և կառավարման հետ կապված լուրջ խնդիրներից, որը պայմանավորված էր դիվիզիայից մինչև դասակի մակարդակներում ոչ պատշաճ նախապատրաստությամբ և կառավարման թերություններով, ինչն էլ քաղաքացիական անձանց նկատմամբ վատ վերաբերմունքի պատճառ դարձավ։ 11-րդ թեթև հետևակային բրիգադի որոշ ստորաբաժանումներ մարդասպանների բանդաներից մի փոքր ավելի լավ էին կազմակերպվել, իսկ սպաները հրապուրվում էին դիակներ հաշվելու խաղով։ Փաստորեն, միլայան կոտորածն արտացոլում էր պատերազմի բացարձակ ահաբեկչությունը, որում ռազմական հաջողությունը սահմանների բացակայության պատճառով վիճակագրորեն չափվում էր դիակների հաշվարկով։ Չնայած կորուստների հաշվարկները համարվում են պատերազմի բնութագրական ցուցանիշներից, Վիետնամում, ցավոք, դրանք դարձել էին ավելին, քան ռազմական իրավիճակի գնահատման չափանիշ։ Դրանք ինքնանպատակ դարձան, այլ ոչ թե գնահատման չափանիշ | 
|
The Americal Division suffered from grave command and control problems, stemming from poor training and a lack of leadership, from division down to platoon level, which permitted civilian mistreatment. Some elements of its 11th Infantry Brigade (Light) were little better than organized bands of thugs, with the officers eager participants in the body count game… Actually, the My Lai massacre itself reflected the stark terror of a war of attrition, in which military success, for lack of terrain objectives, was measured statistically by counting corpses. While casualty counts are valid measurements of war, in Vietnam they unfortunately became more than yardsticks used to gauge the battlefield. Rather than means of determination, they became objectives in themselves.
։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Reunion at Site of My Lai Massacre: Survivor Duc Tran Van and Photographer Ron Haeberle». www.salem-news.com. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 1-ին.
- ↑ «Country Joe McDonald, My Lai Casualties». www.countryjoe.com. Վերցված է 2018 թ․ հուլիսի 1-ին.
- ↑ Murder in the name of war — My Lai // BBC. 20 July 1998.
- ↑ Оперативная группировка «Баркер» представляла собой сводный батальон, в состав которого входило по роте каждого из трёх батальонов 11-й бригады. Командовал группировкой подполковник Фрэнк Баркер.
- ↑ Когда 23-я пехотная дивизия была сформирована в Южном Вьетнаме в сентябре 1967 года, в стране находилась только одна из трёх её бригад. Две другие бригады, включая и 11-ю лёгкую пехотную, прибыли во Вьетнам в конце года и не имели боевого опыта.
- ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 Две трагедии // Washington Profile, 15 июня 2006
- ↑ В 1950-х годах полковая система в Армии США была заменена бригадной, однако батальоны сохранили обозначение своих исторических полков как дань традиции.
- ↑ Считалось, что этот район уже два десятилетия является оплотом коммунистических сил. Сонгми находилась в «зоне свободного огня», то есть предполагалось, что её население находится под полным влиянием противника, и здесь допускается применение силами США тяжёлого вооружения без согласования с южновьетнамскими властями.
- ↑ Источник такой информации неизвестен, и сама информация, как оказалось впоследствии, была ложной.
- ↑ 10,0 10,1 My Lai Massacre
- ↑ 11,0 11,1 «Summary of Peers Report». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 11-ին.
- ↑ Miscue on the Massacre Արխիվացված 2011-02-12 Wayback Machine // Time. Dec. 05, 1969
- ↑ 13,0 13,1 «The My Lai Massacre («The 20th Century» by David Wallechinsky)». Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ մարտի 11-ին. Վերցված է 2008 թ․ մարտի 10-ին.
- ↑ Douglas Linder. The My Lai Massacre Trial
- ↑ Trent Angers, The Forgotten Hero of My Lai: The Hugh Thompson Story. Acadian House Publishing, 1999. P. 219—220.
- ↑ Moral Courage In Combat: The My Lai Story. Lecture by Hugh Thompson. Արխիվացված 2011-11-25 Wayback Machine 2003
- ↑ «Mark Gado. Into the Dark: The My Lai Massacre». Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ օգոստոսի 18-ին. Վերցված է 2007 թ․ օգոստոսի 7-ին.
- ↑ 18,0 18,1 Плескачевская И. Бабушки из Сонгми Արխիվացված 2009-04-13 Wayback Machine // Советская Белоруссия, 16 марта 2006
- ↑ Shelby L. Stanton. The Rise and Fall of an American Army. — Novato, CA: Presidio Press, 1985. P. 271—272.
Լրացուցիչ գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Vietnamese Wikipedia; Thảm sát Sơn Mỹ, cited 7 June 2006. (Vietnamese Wikipedia article on the subject)
- 161st Assault Helicopter Company. Unit History of the 161st Assault Helicopter Company (who intervened in the massacre)
- Americal Division Veterans Association; Americal Locations in Vietnam, cited 3 June 2006.
- Anderson, David L. (1998) Facing My Lai: Moving Beyond the Massacre University Press of Kansas։ Lawrence, Kansas—extensive interviews with trial participants and soldiers.
- Angers, Trent (1999) The Forgotten Hero of My Lai: The Hugh Thompson Story Lafayette, La.։ Acadian House.
- Becker, Elizabeth. Kissinger Tapes Describe Crises, War and Stark Photos of Abuse., The New York Times, 27 May 2004 (mirrored)
- Belknap, Michal R. (2002) The Vietnam War on Trial: The My Lai Massacre and the Court-Martial of Lieutenant Calley. University Press of Kansas. 0-7006-1211-4.
- Beidler, Philip D., "Calley's Ghost", Virginia Quarterly Review, Winter 2003.
- Bilton, Michael and Sim, Kevin. (1992) Four Hours in My Lai New York։ Viking, 1992—a recent re-examination, draws extensively on interviews with participants and contains detailed bibliographic references.
- Brummer, Justin. "Vietnam War: My Lai & Lt. William Calley Songs", 2007.
- Chomsky, Noam. After Pinkville Արխիվացված 2015-10-07 Wayback Machine, Bertrand Russell War Crimes Tribunal on Vietnam, 1971
- Chomsky, Noam and Edward S. Herman. Counter-Revolutionary Violence: Bloodbaths in Fact & Propaganda, 1973 and 2004
- Colburn, Lawrence and Paula Brock. The Choices Made—Lessons from My Lai on Drawing the Line, Seattle Times, 10 March 2002
- Gershen, Martin. (1971) Destroy or Die: The True Story of My Lai New York։ Arlington House.
- Goldstein, Joseph. (1976) The My Lai Massacre and its Cover-Up New York։ Free Press.
- Greiner, Bernd. (2009) War without Fronts: The USA in Vietnam New Haven։ Yale University Press.
- Greiner, Bernd. (2009) The March 1968 Massacre in My Lai 4 and My Khe 4, Online Encyclopedia of Mass Violence, [online], published on 5 October 2009, URL, ISSN 1961-9898
- Hammer, Richard. (1971) The Court-Martial of Lt. Calley New York։ Coward.
- Hastings, Max, "Wrath of the Centurions" (review of Howard Jones, My Lai: Vietnam, 1968 and the Descent into Darkness, Oxford, 2017, 504 pp., 978 0 19 539360 6), London Review of Books, vol. 40, no. 2 (25 January 2018), pp. 19–22.
- Hersh, Seymour M. (1972). Cover-up: the Army's secret investigation of the massacre at My Lai 4. Random House. 0-394-47460-0.
- Hersh, Seymour M. (1970). My Lai 4: A Report on the Massacre and Its Aftermath. Random House. 0-394-43737-3.
- Hersh, Seymour M. The original, Pulitzer-Prize winning articles about the My Lai Massacre for the St. Louis Post Dispatch, 13 November, 20 November and 25 November 1969.
- Hersh, Seymour M. "Looking for Calley - How a young journalist untangled the riddle of My Lai", [1] Harper's Magazine, June 2018.
- My Lai and Why It Matters: Review of Ron Ridenhour's Videotaped Lecture
- Jones, Howard (2017) My Lai, Vietnam, 1968, and the Descent into Darkness. Oxford University Press. 9780195393606.
- O'Brien, Tim. (1994) In the Lake of the Woods, McClelland & Stewart. 1-895246-31-8 – a work of historical fiction about a Vietnam Vet who can't escape his own experience of My Lai.
- Olson, James S. and Roberts, Randy (eds.) (1998) My Lai: A Brief History with Documents, Palgrave MacMillan. 0-312-17767-4
- Peers, William. (1979) The My Lai Inquiry New York։ Norton.
- Raimondo, Maj. Tony, JA. The My Lai Massacre: A Case Study, Human Rights Program, School of the Americas, Fort Benning, Georgia
- Ridenhour, Ron. "Jesus Was a Gook"
- Rockwood, Lawrence. "The Lesson Avoided: the Official Legacy of the My Lai Massacre", The Moral Dimension of Asymmetrical Warfare, Counter-terrorism, Democratic Values and Military Ethics, Netherlands Defense College (2008).
- Sack, John. (1971) Lieutenant Calley: His Own Story New York։ Viking.
- «My Lai: An American Tragedy». Time. 1969 թ․ դեկտեմբերի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ օգոստոսի 24-ին. Վերցված է 2020 թ․ հունվարի 8-ին.
- University of Missouri-Kansas City Law School. The My Lai Courts-Martial, 1970
- Teitel, Martin. Again, the Suffering of Mylai(չաշխատող հղում), article preview, New York Times, 7 June 1972, pg. 45.
- Texas Tech University. The Vietnam Oral History Project
- Toledo Blade. Special Report: Tiger Force
- Valentine, Douglas (1990). The Phoenix Program. iUniverse. ISBN 978-0-595-00738-7. Վերցված է 2011 թ․ հունիսի 18-ին.Chapter 24 "Transgressions" deals with the My Lai Massacre.
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Զանգվածային սպանություն Սոնգմիում» հոդվածին։ |
| ||||||
