Գենետիկորեն մոդիֆիկացված սնունդ

Սննդի տեսակներ են, որոնք ստացվել են գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմներից (ԳՄՕ)՝ բույսերից կամ կենդանիներից։ Մթերքները, որոնք ստացվել են գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմի օգնությամբ, այդ թվում նաև միկրոօրգանիզմների, կամ, որոնց բաղադրության մեջ մտնում է ԳՄՕ գոնե մեկ բաղադրիչ, կոնկրետ երկրի օրենսդրությունից կախված, համարվում են գենետիկորեն մոդիֆիկացված։ Ըստ 2015 թվականի տվյալների, գենետիկորեն մոդիֆիկացված բույսերը աճեցվում են 28 երկրներում և շուկա են արտահանել 28 գենետիկորեն մոդիֆիկացված գյուղատնտեսական մթերքներ։ 2015 թվականին առաջին անգամ թույլատրվեց վաճառքի հանել ատլանտյան սաղմոն Aqu Advantage: Գենետիկորեն մոդիֆիկացված միկրոօրգանիզմները զգալի քանակով օգտագործվում են պանրի և յոգուրտների արտադրության մեջ։

Ստացման մեթոդները

Ti-պլազմիդ A. tumefaciens — գեներ տեղափոխելու համար վեկտոր

Որպես կանոն գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմները նոր հատկություններ են ստանում իրենց գենոմում նոր գեների ներդրման ճանապարհով։ Նոր գեները կարող են վերցնել մոտ տեսակների գենոմից՝ ցիսգենեզ, կամ ցանկացած այլ օրգանիզմից՝ տրանսգենեզ։ ԳՄՕ-ները ստացվում են տրանսֆորմացիայի մեթոդով, հետևյալ եղանակներից որևէ մեկով. ագրոբակտերիաների փոխադրում, բալլիստիկ տրանսֆորմացիա, էլեկտրոպորացիա կամ վիրուսային տրանսֆորմացիա։ Սովորաբար գենետիկական նյութի տեղափոխման համար օգտագործում են պլազմիդ։ Այն պարունակում է գեն, որի աշխատանքի շնորհիվ օրգանիզմը ստանում է նախապես որոշված հատկությունները, պրոմոտոր, որը կարգավորում է տվյալ գենի ներառումը, տրանսկրիպցիայի տերմինատոր, ինչպես նաև «ձայներիզ», որը պարունակում է հակաբիոտիկ կանամիցինի կամ հերբիցիդի նկատմամբ կայունության սելեկտիվ գեն։ Այժմ տրանսգեն տեսակներ ստանալու համար չեն օգտագործում սելեկտիվ գենը, որի կողմնակի ազդեցությունները դիտվում են որպես անցանկալի։ Սրան հակառակ գենետիկական կառույցը կարող է կրել մի քանի գեներ, որոնք անհրաժեշտ են գենետիկական կառույցի ընդհանուր աշխատանքի համար։

Գենետիկական մոդիֆիկացիայի նպատակը

Գենետիկական մոդիֆիկացիան կարող է օրգանիզմին և սննդամթերքին լիովին նոր հատկություններ հաղորդել։ Գենետիկորեն մոդիֆիկացված բույսերի մեծամասնությունը օժտված են վնասատու միջատների և հերրբիցիդների նկատմամբ կայունությամբ։ Արդյունքում իջնում են աճեցման ծախսերը։ Գենետիկական մոդիֆիկացիայի արդյունքում ստացված այլ հատկությունների թվին են դասվում աճի տեմպերի արագացումը, մթերքների սննդային և տեխնոլոգիական հատկությունների բարելավումը, անբարենպաստ պայմանների նկատմամբ կայունությունը, կայունությունը հիվանդությունների հարուցիչների՝ սնկերի և վիրուսների նկատմամբ։ Մի շարք սորտեր պարունակում են մեկից ավելի լրացուցիչ գեն, օրինակ՝ 2017 թվականին աճեցված եգիպտացորենը պարունակում է 3 գեն, որոնք հնարավորություն են տալիս մշակել այն գլիֆոսատ հերբիցիդներով, 2-4-D և գլյուֆոզինատով, ինչպես նաև 6 գեն, որոնք պատասխանատու են Bt տոքսինների առաջացման համար, և 1 գեն եգիպտացորենի բզեզի վերացման համար(1)։

Կայունություն հերբիցիդների նկատմամբ

Հերբիցիդների մեծամասնությունը ընտրողականորեն գործում է անցանկալի բույսերի տեսակների դեմ։ Բացի այդ, կան լայնամասշտաբ հերբիցիդներ, որոնք ազդում են գրեթե բոլոր բույսերի նյութափոխանակության վրա, ինչպիսիք են՝ գլիֆոսատը, իմիդազոլինը և այլն։ Գլիֆոսատի գործողության մեխանիզմը կայանում է նրանում, որ այն արգելակում է 5-էնոլպիրուվիլ-շիկիմատ-3-ֆոսֆատ ֆերմենտի սինթեզը, որը ներգրավված է կարևոր ամինաթթուների սինթեզում։ Agrobacterium tumefaciens բակտերիայից 5-էնոլպիրուվիլ-շիկիմատ-3-ֆոսֆատ գենի փոխանցման ճանապարհով հաջողվեց գլիֆոսատի նկատմամբ կայունություն հաղորդել։ Կայունության մեխանիզմը պայմանավորված է գլիֆոսատի ֆերմենտի հետ միացմամբ։ Հետևաբար ի տարբերություն սելեկցիոն սորտի, գենետիկորեն մոդիֆիկացված սոյայում կուտակվում է գլիֆոսատ(2)։ Streptomyces viridochromogens բակտերիայից ֆոսֆինոտրիցին–N-ացետիլտրանսֆերազ գենի փոխանցումը ապահովել է տրանսգենային բույսերում հերբիցիդ ամոնիումի գլյուֆոզինատի նկատմամբ կայունություն։ 2008թ-ին հերբիցիդների նկատմամբ կայուն տրանգենային բույսերը ընդհանուր տրանսգենային բույսերի թվաքանակում կազմել են 63%, կամ 79մլն 125մլն հեկտարից։ Միայն հերբիցիդների նկատմամբ կայունություն ունեցող տրանսգենային սոյայի մշակումը հանգեցրել է հերբիցիդների ընդհանուր քանակի օգտագործման կուտակային կրճատմանը՝73 հազար տոննա(4,6%)(4)։ 2009թ-ին հերբիցիդների նկատմամբ կայունություն ցուցաբերող սորտերը դուրս մղեցին միջատների նկատմամբ կայուն և միանգամից կրկնակի կամ եռակի ներդրված հատկություններով սորտերին(6)։ 2016թ-ի դրությամբ հերբիցիդների նկատմամբ կայուն մշակաբույսերի մշակումը հանգեցրել է հերբիցիդների նկատմամբ դիմացկուն մոլախոտերի աճին(7)։

Կայունություն միջատների նկատմամբ

1930-ականների վերջերից գյուղատնտեսության մեջ օգտագործվում է բակտերալ Bt տոքսինը բույսերին միջատներից պաշպանելու նպատակով(7)։ Բույսին փոխանցած այդ բակտերիալ Bt գենը սկսում է արտադրել տոքսիներ բույսի կողմից, ինչը մեծ կայունություն է հաղորդում բույսերին մի շարք վնասակար միջատների դեմ։ Ամենատարածված բույսերը, որոնք ներառում են այդ Bt տոքսինի գենը, եգիպտացորենը, բամբակենին և կարտոֆիլի որոշ սորտերն են(9) (10) (11)։ Սակայն բացասական ազդեցությունը այն է, որ բույսերը սկսում են տոքսիններ արտադրել նաև այն մասերում, որոնք գրեթե սովորական պայմաններում չեն ենթարկվում միջատների ազդեցությանը։ 2009 թվականին Bt-տոքսին գենով մոդիֆիկացված բույսերը ամենատարածվածն էին գենետիկորեն մոդիֆիկացված բուսատեսակների մեջ։

Կայունություն վիրուսների նկատմամբ

Պապայան, որը գենետիկորեն ձևափոխված էր «SunUp» մշակաբույսի ստեղծման համար, այն դիմակայում է Papaya ringspot վիրուսին [51]

Վիրուսները առաջացնում են բույսերի տարբեր հիվանդություններ և դրանց տարածումը վերահսկելը շատ դժվար է։ Պայքարի ավելի արդյունավետ մեթոդներից է դիմացկուն սորտերի ընտրությունը։ Ամենատարածված ռազմավարությունը վիրուսի թաղանթի սպիտակուցը գաղտնագրող գենի տեղադրումն է բույսի մեջ։ Բույսը սկսում է արտադրել վիրուսային սպիտակուց մինչև վիրուսի թափանցումը, ինչն էլ խթանում է պաշտպանական մեխանիզմների ներգրավումը։ Առաջին անգամ այս ռազմավարությունը օգտագործվել է պապայայի արդյունաբերությունը Հավայան կղզում պապայայի օղակաձև բծավորության վիրուսից փրկելու համար։ Վիրուսը առաջին անգամ հայտնաբերվել է 1940 թվականին, իսկ 1994 թվականին այն արագորեն տարածվում է արդյունաբերությանը հասցնելով ոչնչացման եզրին։ 1990 թվականին սկսվեցին ինտենսիվ աշխատանքները պապայայի վերափոխման նպատակով, որը 1991 թվականին հաջողությամբ պսակվեց։ Պապայայի «Rainbow» սորտի առաջին պտուղները հավաքվել են 1999 թվականին(13)։

Կայունություն սնկերի դեմ

Phytophthora infestans սունկը պատկանում է բույսերի մակաբույծների խմբին, որոնք հարուցում են ֆիտոֆտորոզ, ինչը նշանակալի վնաս է հասցնում կարտոֆիլի և լոլիկի մշակաբույսերին։ BASF ընկերությունը մշակել է կարտոֆիլի գենետիկորեն ձևափոխված սորտ՝ «Fortuna», որի մեջ ներառված է հարավամերիկյան վայրի սորտ Solanum bulbocastanum կարտոֆիլի ֆիտոֆտորոզի նկատմամբ կայունության 2 գեն Rpi-blb1 և Rpi-blb2, 2006 թվականին սորտը հաջողությամբ փորձարկվել է Շվեցարիայում, Նիդերլանդներում, Միացյալ Թագավորությունում, Գերմանիայում և Իռլանդիայում(14)։

Միջատների նկատմամբ կայուն գենետիկորեն ձևափոխված սալոր

Կայունություն երաշտի դեմ

Կլիմայի փոփոխության կամ որոշ չորային ժամանակահատվածների պատճառով խոնավության պակասը հանգեցնում է հատկապես անբարենպաստ շրջաններում աճող սորտերի բերքի զգալի կորստի։ Կենսատեխնոլոգիան փնտրում է հնարավորություններ՝ բույսին երաշտից փրկելու արհեստական պաշտպանության միջոցներ։ Օրինակ՝ գեն cspB-ն, որը ստացվում է Bacillius subtilis բակտերիայի շտամից, բուսական օրգանիզմին հաղորդում է ցրտադիմացկունություն և երաշտադիմացկունություն։ BASF և Monsanto ընկերությունները մշակել են եգիպտացորենի սորտեր, որոնք 6,7-13,4 %-ով ավելի դիմացկուն են չոր դաշտային պայմաններում, քան սովորական սորտերը։

Կայունություն աղերի և ալյումինի հանդեպ

Հողերի աղտոտումը գյուղատնտեսական բույսերի աճեցման կարևորագույն խնդիրներից մեկն է։ Աշխարհում մոտ 60մլն հեկտար հողատարածքներ այնքան թերի են, որ դա անհնարին է դարձնում դրանց արդյունավետ օգտագործումը։ Գենային մոդիֆիկացիայի եղանակով հաջողվել է ստանալ ռապս, որը կրում է արաբիդոպսիսից վերցված AtNHX1 իոնային փոխադրիչի գենը, վերջինս բույսը դարձնում է մինչև 200մմոլ/լ նատրումի քլորիդով աղտոտվածությանը դիմացկուն(17)։ Թթվային հողերում նպաստավոր պայմաններ են ստեղծվում ալյումինի սիլիկատներից եռավալենտ ալյումինի իոնների կորզման համար, որոնք թունավոր են բույսերի համար։ Թթվային հողերը կազմում են բերրի հողերի 40%-ը, ինչը այդ հողերը անբարենպաստ է դարձնում մշակման համար։ Ալյումինի նկատմամբ կայունությունը փորձել են ստանալ ռապս բույսի մեջ փոխադրելով արաբիդոպսիսի միտոքոնդրիումային ցիտրատ-սինթազի գենը(18)։

Արտադրանքի սննդային և տեխնոլոգիական հատկությունների փոփոխումը

Արդեն իրականացրած փոփոխություններ

Լիզինի արտադրության ավելացում

Բուսական հյուսվածքներում որոշ ամինաթթուների սինթեզը դադարում է, եթե դրանց կոնցենտրացիան հասնում է որոշակի մակարդակի։ Օգտագործելով գենային ինժեներիայի մեթոդները, եգիպտացորենի մեջ է փոխանցվել Corynebacterium glutamicum բակտերիայից առանձնացված cordapA գենը, որը գտնվել է սերմերի պրոմոտոր Glb1 գենի վերահսկողության ներքո։ Այս գենը կոդավորում է լիզինի նկատմամբ ոչ զգայուն ֆերմենտ դիհիդրոպիկոլինատի սինթեզը, որը չի ճանաչվում բույսերի հետադարձ արգելակման համակարգերի կողմից։ Մոնսանտո ընկերության կողմից մշակված LY038 եգիպտացորենի սերունդը պարունակում է ավելի մեծ քանակով լիզին ամինաթթու, և, հետևաբար, ավելի սննդարար է որպես անասնակեր օգտագործելու համար։ LY038 եգիպտացորենը առևտրային է և թույլատրված է Ավստրալիայում, Կանադայում, Ճապոնիայում, Մեքսիկայում, Ֆիլիպիններում և ԱՄՆ-ում։ Եվրոպայում Նիդերլանդների կողմից մշակման խնդրանք է ներկայացվել, 2007 թվականին ձեռք է բերվել թույլտվություն, սակայն 2009 թվականին թույլտվությունը հետ է վերցվել։

Ամիլոզի սինթեզի ճնշում

Կարտոֆիլի պալարը պարունակում է օսլա, որը դրանում գտնվում է երկու ձևով` ամիլոզի (20-30%) և ամիլոպեկտինի (70-80%), որոնցից յուրաքանչյուրը ունի իր քիմիական և ֆիզիկական բնութագրիչները։ Ամիլոպեկտինը բաղկացած է բազմաշաքարային խոշոր ճյուղավորված մոլեկուլներից, իսկ ամիլոզի մոլեկուլները բաղկացած են չճյուղավորված մոլեկուլներից։ Ամիլոպեկտինը ջրում լուծելի է, և նրա ֆիզիկական հատկությունները ավելի հարմար են թղթի և քիմիական արդյունաբերության մեջ օգտագործելու համար։ Որպես կանոն, ամիլոզի և ամիլոպեկտինի բաժանման կամ ձևափոխման համար արտադրության տեխնոլոգիաների մեջ կատարում են քիմիական, ֆիզիկական կամ ֆերմենտային լրացուցիչ քայլեր։ BASF ընկերությունը մշակել է տեխնիկական կարտոֆիլի «Amflora» սորտը, որից գենային ինժեներիայի մեթոդներով դուրս է բերված գրանուլային ձևով կապակցվող օսլայի սինթեզի գենը, որը նպաստում է ամիլոզի սինթեզին։ Նման կարտոֆիլները պալարների մեջ կուտակում են բացառապես ամիլոպեկտին, և, հետևաբար, տեխնոլոգիապես ավելի հարմարեցված են վերամշակման գործընթացին։ «Amflora» սորտը հաստատվել է Եվրամիության կողմից, իսկ 2010 թվականին նախատեսվում է Գերմանիայում մշակել 20 հեկտար հողատարածք, Շվեդիայում՝ 80 հա, իսկ Չեխիայում` 150 հա։

Ընթացքի մեջ գտնվող (մշակվող) փոփոխություններ

Ճարպերի և ճարպաթթուների կազմի փոփոխում

Անփոխարինելի ճարպաթթուների օգտագործումը կարևոր պայման է զարգացման նախածննդյան և նորածնային թերությունների կանխարգելման համար, քանի որ դրանցով հարուստ են մեմբրանները և անհրաժեշտ են գլխուղեղի հյուսվածքների, նյարդային և արյունատար համակարգերի բնականոն զարգացման համար։ Ավելի քան 16 ատոմից բաղկացած ածխածնային շղթայով բազմահագեցած ճարպաթթուները, հիմնականում հայտնաբերվել են կենդանական բջիջներում։ Օրինակ, դոկոզահեքսաենաթթուն մարդու օրգանիզմում չի սինթեզվում և պետք է օրգանիզմ մուտք գործի սննդի միջոցով։ Անփոխարինելի ճարպաթթուների արտադրությունը սննդի արդյունաբերության կողմից համարվում է որպես սննդային բաղադրիչների նոր և էժան աղբյուր։ Կանճրակի սերմերում նորմալ պայմաններում չկան այնպիսի ճարպաթթուներ, ինչպիսիք են արաքսիդոնային թթուն, էյկոզապենտաենային թթուն, դոկոզահեքսաենային թթուն։ Սակայն կանճրակի սերտ ազգակից ասիական շագանակագույն մանանեխի (Brassica juncea) սերմերում պարունակվում է լինոլային և լինոլենային թթուներ, որոնք կարող են երեք հաջորդական կենսաքիմիական ռեակցիաներից հետո վերածվել արաքսիդոնային և էյկոզապենտաենային թթուների։ Ստեղծվեցին շագանակագույն մանանեխի տրանսգեն սերունդներ, որոնցում ամբողջական բլոկները են փոխանցվել (երեքից մինչև ինը գեներ, որոնք կոդավորում են լինոլային և լինոլենային թթուների փոխարկումը արաքսիդոնային, էյկոզապենտաենային, դոկոզահեքսաենային թթուների)։ Թեպետ այս բույսերի բերքատվությունը, ինչպես նախկինում, ցածր է, այս փորձերը ցույց են տալիս, որ սկզբունքորեն հնարավոր է փոխակերպել ճարպային նյութափոխանակությունը, որպեսզի բազմաչհագեցած ճարպաթթուները արտադրվեն յուղային կուլտուրաներում(22)։

Ալերգենության նվազեցում և դետոկսիկացիա

Մարդկանց զգալի մասը ալերգիա ունի սննդի որոշ տեսակների նկատմամբ։ Սոյայի սերմերի նկատմամբ ալերգենները հատկապես պրոբլեմատիկ են, քանի որ սոյայի արտադրանքը սննդի արտադրության մեջ օգտագործվում է մեծ չափով՝ շնորհիվ դրանում սպիտակուցների բարձր սննդային արժեքի։ Սա նշանակում է, որ սոյայից ալերգիա ունեցող մարդկանց համար ավելի դժվար է ստանալ ոչ ալերգեն սննդամթերք։ Բացի դա, սոյայով կերակրվող խոզերի և հորթերի մոտ նույնպես նկատվել են ալերգիկ ռեակցիաներ։ Սննդային ալերգենները գրեթե միշտ բնական սպիտակուցներ են։ Սոյայի սերմի բարձր ալերգեն սպիտակուցներից մեկը Gly-m-Bd-30-K-ն է, որը կազմում է սերմի ամբողջ սպիտակուցների մոտ 1% -ը։ Հենց այս սպիտակուցին են արձագանքում ալերգիկների ավելի քան 65%-ը։ Հնարավոր է արգելափակել այս սպիտակուցի գենը և զարգացնել սոյայի այնպիսի սերունդներ, որոնք չեն պարունակի այս ալերգենը(23)։ Բամբակի բերքատվությունը ամեն մեկ կիլոգրամ մանրաթելի համար կազմում է 1.6 կգ սերմ, որը պարունակում է մոտ 20% յուղ։ Սոյայից հետո բամբակը յուղի քանակությամբ երկրորդ աղբյուրն է, որի պարենային օգտագործումը սահմանափակվում է գոսիպոլի և այլ տերպենոիդների բարձր պարունակության պատճառով։ Գոսիպոլը թունավոր է սրտի, լյարդի, վերարտադրողական համակարգի համար։ Տեսականորեն, բամբակի սերմի 44 մեգատոննան տարեկան կարող է յուղով ապահովել 500 միլիոն մարդու։ Պայմանական մեթոդներով կարելի է բամբակ ստանալ առանց գոսիպոլի, բայց այս դեպքում բույսը մնում է վնասատու միջատների դեմ առանց պաշտպանության։ Օգտագործելով գենային ինժեներիայի մեթոդները, հնարավոր է կանխամտածված ընդհատել սերմերի մեջ գոսիպոլի կենսաքիմիական սինթեզի առաջին քայլերից մեկը։ Այս դեպքում սերմերի մեջ գոսիպոլի պարունակությունը նվազում է 99%-ով, իսկ բույսի օրգանների մնացած մասը շարունակում է արտադրել այն նյութերը, որոնք պաշտպանում են բույսին միջատներից։ Գենային ինժեներիայի մեթոդներով ալերգենության նվազեցումը և դետոքսիկացիան գիտական զարգացման փուլում է։

Գենետիկորեն ձևափոխված մշակաբույսերի տարածքները աշխարհում 2009 թվականին

Օգտագործումը

ԳՄՕ-ի (գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմ) 1997-2009թթ-ի գյուղատնտեսական մշակության ծավալը

Առաջին անգամ գենոմոդիֆիկացված ապրանքները հայտնվել են շուկայում 1990-ականների սկզբին։ 1994թ-ին վաճառքի է հանվել գենետիկորեն մոդիֆիկացված տոմատի մածուկը (FlavrSavr), Calgene ընկերության արտադրանքը բարձր պահպանման որակով։ Գենետիկ փոխակերպումը այդ դեպքում չի բերել որևէ գենի ներդրման, այլ վերաբերել է բացառապես պոլիգալակտուրոնազի գենի հեռացմանը հակասենս տեխնոլոգիայի օգնությամբ։ Նորմայում այս գենը նպաստում է պահպանման ժամանակ պտղի բջջային պատերի ոչնչացմանը։ FlavrSavr-ը կարճ ժամանակ է գոյություն ունենցել շուկայում, քանի որ կան նույնանման հատկություններով ավելի էժան սորտեր։

Ժամանակակից գենոմոդիֆիկացված արտադրանքի գերակշիռ մասը բուսական ծագման է։ 2015 թվականի դրությամբ շուկա է հանվել և թույլատրվել է աճեցման առնվազն մեկ երկրում 28 տեսակի տրանսգենային բույսեր (չհաշված ԳՄՕ ծաղիկներ)։

Մարդուն սննդի մեջ օգտագործել թույլատրված է(25)՝ կարտոֆիլ, պապայա, դդում, սմբուկ, լոլիկ, եգիպտացորեն, սոյա, լոբի, ցուկինի, սեխ, բրինձ, լոլիկ, քաղցր պղպեղ, ցորեն։ Սննդամթերքի վերամշակման համար այնպիսիք, ինչպիսիք են՝ շաքար, օսլա, բուսական յուղ, օգտագործվում են շաքարի ճակնդեղ և շաքարեղեգ, եգիպտացորեն, սոյա, հլածուկ (ռափս՝ բույս, որը պատկանում է կաղամբազգիների ընտանիքին)։

2015 թվականին առաջին անգամ թույլատրվել է սննդի մեջ օգտագործել գենետիկորեն մոդիֆիկացված կենդանականը՝ ատլանտյան սաղմոնը AquAdvantage (անգլ. AquAdvantage salmon), այն եղել է ԱՄՆ-ում FDA-ի կողմից վաճառքի համար հաստատված(26) (27)։

Որոշ սննդամթերքներ (յոգուրտներ, կենսաբանական ակտիվ հավելումներ, ֆերմենտային դեղեր/ դեղամիջոցներ) կարող են պարունակել կենդանի կամ անկենսունակ գենետիկորեն մոդիֆիկացված միկրոօրգանիզմներ (ԳՄՄ)։ Գենետիկորեն մոդիֆիկացված սննդին կարելի է դասել և մթերքներ, որոնք պարունակում են ԳՄՕ-ի օգտագործումից ստացված բաղադրիչներ, օրինակ՝ պանրի տեսակներ, որոնք արտադրված են գենոմոդիֆիկացված բակտերիաների ռենին (խիմոզին) ֆերմենտի օգտագործմամբ (նման տեխնոլոգիաներով արտադրվում է պինդ պանիրների ավելի քան 50%-ը)։

ԳՄՕ-ների (ԳՁՕ-ների) առկայությունը ստուգելու ուղիները

Որպես կանոն, ԳՄՕ-ների առկայության փորձարկումն իրականացվում է պոլիմերազային շղթայական ռեակցիայի (PCR) մեթոդով։ PCR- մեթոդը նախատեսում է երեք հիմնական քայլ.

1.օրգանիզմ ներարկված գենին կոմպլեմենտար ԴՆԹ-ի ոչ մեծ հատվածների՝ պրայմերների արհեստական սինթեզ, որոնք կարող են ճանաչել այն քիմիապես և կապվել։

2.երբ պրայմերները հայտնաբերում են թիրախային հաջորդականությունը, սկսվում է ներդրված ԴՆԹ-ի տեղամասի սինթեզի արագացված շղթայական ռեակցիան։ Այսպիսով, ներդրված թիրախային ԴՆԹ-ի մոլեկուլը պատճենվում է միլիոնավոր անգամ (ամպլիֆիկացվում է)։

3.կրկնապատկված՝ ամպլիֆիկացված արդյունքը կարող է հայտնաբերվել (ցուցադրվել) տարբեր սարքերի միջոցով։ Եթե արդյունքը հայտնաբերվի, դա ապացույց է, որ գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմի ԴՆԹ-ն հայտնաբերվել է նմուշի մեջ։

ԳՄՕ-ների առկայության քանակական որոշումը. հնարավոր չէ որոշվել արտադրանքի մեջ ԳՄՕ-ների ճշգրիտ քանակը։ Երկար ժամանակ որոշվում էր միայն արտադրանքի մեջ ԳՄՕ-ների առկայությունը. արդյոք արտադրանքը պարունակում է ԳՄՕ կամ ոչ։ Համեմատաբար վերջերս մշակվել են քանակական որոշման մեթոդներ`PCR իրական ժամանակում, երբ ամպլիֆիկացված արտադրանքը նշադրվում է լյումինեսցենտ ներկով և ճառագայթման ինտենսիվությունը համեմատվում է ստանդարտ չափորոշիչների հետ։ Այնուամենայնիվ, նույնիսկ լավագույն սարքավորումները դեռևս զգալի սխալներ ունեն։

ԳՄՕ-ների առկայության քանակական որոշումը հնարավոր է միայն այն դեպքում, երբ կարելի է արտադրանքից բավարար քանակությամբ ԴՆԹ անջատել։ Եթե ԴՆԹ-ի մեկուսացման հետ կապված դժվարություններ են առաջանում, որը բավականին անկայուն է, ապա քանակական որոշումը հնարավոր չէ(33)։ Տարբեր լաբորատորիաներում ԴՆԹ-ի անջատման մեթոդները կարող են տարբեր լինել, ուստի քանակական արժեքների ցուցանիշները կարող են տարբերվել, նույնիսկ եթե նույն արտադրանքն է ուսումնասիրվում(34)։

Անկախ նրանից, թե սննդամթերքում ԳՄՕ-ի պարունակության վերլուծության համար որակական թե քանակական որոշումն է օգտագործվում, մեթոդի անբավարարությունը կայանում է մեծ թվով կեղծ, դրական և բացասական արդյունքներ տալու մեջ։ Առավել ճշգրիտ արդյունքներ կարելի է ձեռք բերել չվերամշակված բուսական հումքի վերլուծության ժամանակ։

ԳՄՕ-ների բովանդակության որակական որոշման համար երբեմն օգտագործվում են ստանդարտացված ստուգիչ չիպային համակարգեր(35)։ Տարբեր լաբորատորիաներում ԴՆԹ-ի որոշման մեթոդները կարող են տարբեր լինել, հետևաբար, քանակական արժեքները կարող են ևս տարբեր լինել, նույնիսկ եթե նույն արտադրանքն է վերլուծվում(36)։ Չիպային համակարգերի հիմքում ընկած է նմուշի հետ ԴՆԹ-ի լրացուցչության սկզբունքով (ըստ կոմպլեմենտարության) հիբրիդացումը։ Այս մեթոդի սահմանափակող գործոնը ԴՆԹ-ի արդյունավետ անջատումն է։ Այնուամենայնիվ, նման ստուգման համակարգերը թերի են և դժվար։

Առողջության համար վտանգ

Գիտականորեն անհնար է հաստատել ցանկացած սննդամթերքի 100% անվտանգությունը։ Սակայն գենետիկորեն ձևափոխված սնունդը անցնում է ժամանակակից գիտական գիտելիքների վրա հիմնված նմանատիպ հետազոտություններ։

Սննդային ալերգիաներ, որոնք կարող են կապված լինել գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմների (ԳՄՕ) հետ

Գենետիկորեն մոդիֆիկացված սննդի օգտագործման հնարավոր ռիսկերից մեկն է դիտարկվում վերջինիս պոտենցիալ ալերգիկ հատկությունը։ Երբ բույսի գենոմում տեղադրվում է նոր գեն, վերջնական արդյունք է հանդիսանում բույսի մեջ նոր սպիտակուցի սինթեզը, որը կարող է նոր լինել սննդակարգի մեջ։ Տեսականորեն յուրաքանչյուր սպիտակուց ալերգիկ ռեակցիայի համար պոտենցիալ տրիգգեր է, եթե նրա մակերևույթի վրա գոյություն ունի IgE հակամարմնի հետ կապվող յուրահատուկ տեղամասեր։ Հակամարմինները յուրահատուկ են յուրաքանչյուր հակագենի համար, դրանք արտադրվում են այն անհատի օրգանիզմում, որն առավել զգայուն է ալերգիաների նկատմամբ։ Ալերգիաների նկատմամբ զգայնությունը հաճախ պայմանավորված է օրգանիզմի գենետիկական առանձնահատկություններով, այդ պատճառով նախապես, 100% ճշտությամբ, ալերգենության նկատմամբ պոտենցիալը անհնար է հաշվարկել։

Յուրաքանչյուր գենետիկորեն մոդիֆիկացված տեսակ, մինչ սպառողին հասնելը, անցնում է իր ալերգիկ պոտենցիալի գնահատման գործընթացը։ Թեստերը նախատեսում են սպիտակուցային հաջորդականության համեմատություն հայտնի ալերգենների հետ, մարսողության գործընթացի ժամանակ սպիտակուցի կայունության և ալերգիաների նկատմամբ առավել զգայուն անհատների արյան միջոցով թեստեր, թեստեր կենդանիների վրա։ Այն դեպքում, երբ սննդամթերքը հետազոտման ընթացքում ցուցաբերում է ալերգեն հատկություններ, արտադրության հարցը կարող է մերժվել, օրինակ, 1995 թվականին Pioner Hi-Bred ընկերությունը մշակում էր անասնակեր սոյա, որում մեթիոնին ամինաթթվի պարունակությունը բարձրացված էր։ Դրա համար օգտագործվել էր բրազիլական ընկույզի գեն, որը, ինչպես ժամանակի ընթացքում հայտնի դարձավ, ցուցաբերում էր ալերգիկ հատկություններ(39)։ Մթերքի մշակումը դադարեցվում է, քանի որ կար վտանգ, որ անասնակեր սոյան կարող է պատահաբար, կամ արտադրողի ոչ բարեխիղճ աշխատանքի հետևանքով հայտնվել սպառողների սեղաններին։

Պոտենցիալ ալերգեն սննդամթերքի մեկ այլ օրինակ է Aventis Crop Sliences- ի կողմից վերամշակված Bt-եգիպտացորենի «StarLink» սննդային տեսակը։ ԱՄՆ-ի ղեկավար մարմինները թույլատրեցին «StarLink»-ի սերմերի վաճառքը միայն նախազգուշացմամբ, որ վերջինս չի կարող կիրառվել մարդկային սննդի մեջ։ Սահմանափակումները հիմնավորվում էր թեստերով, որոնք ցուցադրում էին սպիտակուցի մարսման վատ հատկանիշները։ Չնայած սահմանափակումներին «StarLink» եգիպտացորենի սերմերը հայտնաբերվեցին սննդամթերքի մեջ։ 28 մարդ դիմել էին բժշկական հաստատություններ ալերգիկ ռեակցիայի կասկածանքով։ Այնուհանդերձ ԱՄՆ-ի հիվանդությունների դեմ վերահսկման կենտրոնում այդ մարդկանց արյունը հետազոտելուց հետո, եկան այն եզրահանգմանը, որ չկա ոչ մի ապացույց, որ գերզգայնության առաջացման պատճառ է հանդիսացել հենց «StarLink» Bt – եգիպտացորենում պարունակվող սպիտակուցը(40)։ 2001 թվականից այդ տեսակի կուլտիվացիան դադարեցվել է։ Մոնիթորինգը ցույց է տվել, որ 2004 թվականից այդ տեսակի կուլտիվացիայի հետևանքներ չի նկատվում(41)։

2005 թվականին ավստրալիական CSIRO ընկերությունը մշակեց դաշտային ոլոռ, նրա մեջ տեղադրելով լոբուց անջատված միջատների, վնասատուների դեմ դիմացկունության գեն(42)։ Փորձնական հետազոտությունները ցույց տվեցին մկների թոքերի ալերգիկ խնդիրների հարուցում։ Այդ տեսակի հետագա մշակումը անհապաղ դադարեցվել է։ Ի դեպ, ալերգիկ ռեակցիաները կապված էին այն բանի հետ, որ ոլոռի մեջ սինթեզված սպիտակուցը նույնական չէր այն սպիտակուցին, որը սինթեզում էր լոբին։ Այդ երևույթը կապված է հետտրանսլյացիոն ձևափոխման հետ։ 2013 թվականի փորձարկումը, որը իրականացվել է մեկ այլ հետազոտողի կողմից, ցույց է տվել, որ ալերգիկ ռեակցիաները մկների որոշ տեսակների մոտ իհայտ էին գալիս ինչպես լոբազգիների տրանսգեն տեսակներից, այնպես էլ ոչ տրասգեն լոբուց(42)։

2010 թվականի տվյալներով տրանսգեն մթերքների ալերգենության այլ օրինակներ չեն դիտարկվել։ Գենամոդիֆիկացված մթերքների ալերգենության ժամանակակից հետազոտությունը նշանակալի կերպով ավելի մանրամասն է, քան յուրաքանչյուր այլ մթերքի հետազոտությունը։ Բացի այդ գենետիկորեն մոդիֆիկացված մթերքների պարբերական մոնիթորինգը հնարավորություն է տալիս հայտնաբերել դրանց առկայությունը այն դեպքում, երբ հանկարծակի նմանատիպ ալերգիա է իհայտ գալիս։

Թունայնություն, որը կարող է կապված լինել ԳՄՕ-ի հետ

Գեների առանձին արտադրանքներ, որոնք օրգանիզմ են ներթափանցում գենային ինժեներիայի մեթոդներով, կարող են ցուցաբերել թունային (տոքսիկ) առանձնահատկություններ։ 1999 թվականին հրատարակվել է Արպադ Պուշտայի(Arpad Pusztai) հոդվածը, որը վերաբերվում էր առնետների համար նախատեսված  գենետիկորեն մոդիֆիկացված կարտոֆիլի տոքսիկ հատկությանը։ Կարտոֆիլի մեջ տեղադրված էր Galanthus nivalis ձնծաղիկի լեկտինի գենը։ Դա արվել էր կարտոֆիլի դիմադրողականությունը նեմատոդների նկատմամբ բարձրացնելու նպատակով։ Առնետներին կարտոֆիլով կերակրելը ցուցադրեց գենետիկորեն մոդիֆիկացված տեսակի տոքսիկ ազդեցությունը(44)։ Տվյալների հրապարակմանը հետևեց մեծ իրարանցում, քանի որ արդյունքները հրապարակվել էին նախքան այլ գիտնակաների փորձաքննության գնահատականի։ Պուշտայը դա բացատրում էր նրանով, որ տոքսիկ ազդեցությունը ավելի շուտ պայմանավորում է ոչ թե լեկտինը, այլ այդ գենի փոխադրման եղանակը։ Սակայն այս տեսությունը չի պաշտպանվում այլ գիտնականների կողմից, քանի որ հոդվածում ներկայացված տվյալները բավարար չեն նման եզրահանգման գալու համար։ Այս դեպքում ևս լեկտինի գենով տրանսգեն կարտոֆիլի մշակումը դադարեցվել է։

Տրանսգեն բույսերի օգտագործման թույլտվության ժամանակակից մեթոդաբանությունը նախատեսում է ՝ դրանց բաղադրության քիմիական անալիզ և հետազոտություն փորձակենդանիների վրա(38), վերջինս քննարկման առանձին թեմա է։ Ռուս գիտնական Իրինա Երմակովան ուսումնասիրել է առնետների վերարտադրողական ունակությունների վրա տրանսգեն սոյայի ազդեցության անբարենպաստ հետևանքները(45)։ Քանի որ տվյալները քննարկվում էին համաշխարհային լրատվամիջոցների կողմից, գիտական հանրությունը արդյունքները դիտարկեց առավել մանրամասն(46)։ Համաշխարհային մասշտաբի վեց անկախ փորձագետների աշխատանքները բերեցին հետևյալ եզրահանգումներին.

1.Իրինա Երմակովայի արդյունքները հակասում են մյուս հետազոտողների ստանդարտացված արդյունքներին, որոնք աշխատել են հենց նույն տեսակի սոյայի հետ և չեն հայտնաբերել օրգանիզմի վրա տոքսիկ ազդեցություն(47)։

2.Երմակովան իր աշխատանքում նշում է, որ տրանսգեն սոյան ստացել է Նիդերլանդներից, չնայած նշված տեսակը չի համարվում գենետիկորեն մոդիֆիկացված։

3.Օգտագործված ԳՄՕ մթերքները և ստուգիչ նմուշները հանդիսանում են օրգինալ տեսակների խառնուրդ։

4.Ապացույցներ բերված չի եղել, որ ստուգիչ նմուշները չեն պարունակում մոդիֆիկացված գենի տարրեր, ինչպես նաև ցուցված չէ, որ մոդիֆիկացված սոյան 100%-ով տրանսգեն է։

5.Բացակայում են սննդակարգի նկարագրությունը և առնետների սննդի այլ բաղկացուցիչները։

6.Բացակայում է առանձին առանձնյակների սնվելու վերաբերյալ տվյալները։ Ցուցադրված տվյալները վերաբերվում են միայն առանձնյակների ընդհանուր խմբին։

7.Ստուգիչ խմբի մահացությունները նկատելիորեն գերազանցում են այդ լաբորատոր գծի այլ առանձնյակների նորմալ մահացության ցուցանիշին։ Ստուգիչ խմբի  առնետների նվազ քաշն ըստ հետազոտողների հետևանք է ոչ բավարար խնամքի կամ սննդի։ Այս ամենը հետազոտողի եզրահանգումները դարձնում են ոչ իրատեսական։

2009 թվականին հրատարակվել են Էրիկ Սերալինի հետազոտությունները, որոնք վերաբերվում են եգիպտացորենի NK 603, MON 810, MON 863 տրանսգեն տեսակների առնետների առողջության վրա ազդեցությանը։ Հեղինակները սեփական մեթոդներով հաշվել են առնետների կերակրման արդյունքները 2000 թվականին Монсанто-ի ստացած NK 603 և MON 810 տեսակների և 2001 թվականին՝ Covance Laboratories Inc-ի MON 863 տեսակի համար։ Եզրակացությունները վկայում են այդ գենետիկորեն մոդիֆիկացված տեսակների հեպատոտոքսիկության մասին և այդ պատճառով էլ արժանացավ վերահսկող մարմինների համակ ուշադրությանը։

EFSA GMO Panel –ը առաջ քաշեց քննադատական նկատողությունների շարք հոդվածում բերված վերլուծության վիճակագրական մեթոդների դեմ(49)։ EFSA-ն եկավ այն եզրահանգմանը, որ Սերալինիի ներկայացրած արդյունքները հիմք չեն հանդիսանում եգիպտացորենի նախորդ տրանսգեն (NK 603, MON 810, MON 863) տեսակների՝ որպես անվտանգ սննդամթերք վերանայման համար։

2013 թվականին լույս տեսած 1783 հետազոտությունների վերլուծությունից (որոնք արվել են 2003-2013թթ․ և շոշափում են ԳՄ-կուլտուրանների անվտանգության տարբեր ոլորտները) արվում է եզրակացություն առ այն, որ բացակայում են ԳՄ-կուլտուրանների թունայնության վերաբերյալ գիտական փաստարկները։

Ժիլ- Էրիկ Սերալինիի 2012 թվականի հետազոտությունը ԳՄ- եգիպտացորենի վնասակարության վերաբերյալ

2012 թվականին Սերալինին «Food and Chemical Toxicology» ամսագրում հրապարակեց մի հոդված, որում բերվում էր առնետների վրա արված հետազոտության արդյունքները, այն վերաբերվում էր ռաունդապի դեմ կայուն ԳՄ-եգիպտացորենով սնման երկարաժամկետ ազդեցությանը։ Հոդվածում հաստատված էր, որ այն առնետները, որոնք սնվում էին ԳՄ- եգիպտացորենով, առավել հաճախ էին հիվանդանում քաղցկեղով(51)։ Հրապարակումը շատ լուրջ քննադատությունների տեղիք տվեց։ Հրապարակումից առաջ Սերալինին մամուլի ասուլիս հրավիրեց, լրագողները մասնակցության իրավունք էին ստանում մի պայմանով, որ ստորագրեն գաղտնիության վերաբերյալ համաձայնագիր և այլ գիտնականնեի փաստարկները չներառեն այդ հոդվածում(52)։ Դա սուր քննադատության արժանացավ նաև գիտնակաների կողմից, քանի որ բացառում էր ցանկացած տիպի քննադատական կարծիքներ լրագրողական հրապարակումներում։ Բացի այդ քննադատության արժանացան նաև հետազոտման մեթոդները(53)(54)(55)(56)։ Մասնագետները նշում էին, որ Սպրեգ- Դոուլի գծային առնետները իսկզբանե չեն համապատասխանում նմանատիպ երկարաժամկետ հետազոտություններին, քանի որ անգամ նորմայում ունեն համարյա 80%-անոց հակվածություն քաղցկեղի նկատմամբ(57)(58)։ Լուրջ հարցեր էին առաջացնում նաև արդյունքների վիճակագրական վերլուծության մեթոդները(59)(60), առնետների կերակրման չափաքանակի ու նրանց աճի տեմպերի վերաբերյալ (61)(62) տվյալների բացակայությունը։ Ինչպես նաև մասնագետները նշում էին, որ բացակայում է չափաբաժին - արդյունք կապը և որոշված չէ ուռուցքի զարգացման մեխանիզմը։ Ֆրանսիական վեց գիտության ազգային ակադեմիաներ արեցին ընդհանուր հայտարարություն, որում քննադատում էին այդ հետազոտությունը և այն ամսագիրը, որը հրապարակել էր այն(65)։ «Food and Chemical Toxicology» ամսագիրը հրապարակել է գիտնականների կողմից 17 նամակ, որոնք քննադատում էին Սերալինիի աշխատանքը։ Քննադատության արդյունքը եղավ այն, որ 2013 թվականի նոյեմբեր ամսին ամսագիրը մերժեց Սերալինիի հոդվածների հրապարակումը(66)։ 2014 թվականի հունիսի 24- ին հոդվածը առանց խմբագրման վերահրատարակվեց (67) Environmental Sciences Europe ամսագրում, որը սակայն չի մտնում մեծ գիտաչափական տվյալների բազայի մեջ(68)(69)։

Կանաչ- պարտադիր պիտակավորում: Կարմիր- Գենետիկորեն ձևափոխված սննդի ներմուծման և մշակման արգելում:

Եվրոպական օրենսդրությունը և ԳՄՕ-ն

Եվրոմիությունում ԳՄՕ-ի թույլտվությունը կարգավորվում է հետևյալ երկու օրենսդրական ակտերով.

1.            Directive on the Deliberate Release into the Environment of Genetically Modified Organisms (2001/18)(104): Այս օրենքը կարգավորում է գենետիկորեն ձևափոխված բույսերի վաճառքը (որոնք ի վիճակի են վերարտադրության), և այդ բույսերի ներմուծումը շրջակա միջավայր։

2.            Regulation on Genetically Modified Food and Feed(1829/2003)(105): Այս օրենքով կարգավորում է  ԳՄՕ-ների մուտքը շուկա, որոնք ծառայում են որպես սնունդ և անասնակեր։

Բացի այս երկու օրենքներից գոյություն ունեն մի շարք հստակեցնող նորմատիվ ակտեր։ Եվրոպայում թույլատրվող ԳՄՕ-ների ամբողջական ցուցակը կարող եք տեսնել GMO compass կայքում(106)։

Օրենսդրությանը համաձայնեցնելու խնդիրները

Չնայած նրան, որ օրենքը կարգավորում է ԳՄ արտադրանքի արտադրությունը և դրանց ներմուծումը շուկա, առկա են որոշակի հակասություններ։ ԱՄՆ-ը վարում է ազատ առևտրի քաղաքականություն, իսկ Եվրոպան թույլ է տալիս ազատ առևտուր որոշակի սահմանափակումներով, որոնք ուղղված են սննդի անվտանգությունը կարգավորելուն։ Որոշակի սահմանափակումներ իրականացնելու համար 2003 թվականին ԱՄՆ-ը(108), Կանադան(109) և Արգենտինան(110) բողոք են ներկայացրել Համաշխարհային առևտրային կազմակերպություն՝ Եվրոպայի կողմից սահմանափակումների դեմ։ 2005 թվականին Համաշխարհային առևտրային կազմակերպությունը բավարարել է բողոքի կետերի մեծ մասը։ Նկատվում է ԳՄ մթերքների ոչ համաչափ ներմուծում տարբեր երկրներ, ինչն առաջացնում է առևտրային առաջնահերթությունների փոփոխություններ։ Օրինակ՝ եվրոպական օրենսդրության համաձայն ԳՄ պարունակող մթերքը եթե խաչասերվում է արդեն թույլտվություն ստացած մթերքի հետ, ապա դրա արդյունքում ստացված նոր մթերքը պետք է անցնի թույլտվության գործընթաց։ Իսկ ԱՄՆ-ում նման մթերքները առանձին թույլտվության գործընթաց չեն անցնում։ ԳՄ մթերքների թույլտվությունները հիմնականում օգտագործվում են ներմուծման համար, այլ ոչ թե արտադրության։ Եվրոպան ԳՄՕ-ներ թույլ է տալիս ներմուծել հումքի տեսքով։ Այստեղ ներմուծվում է տրանսգենային հումք, որը պատրաստի արտադրանքի մեջ չպետք է գերազանցի 0,9%-ը։ Գենետիկորեն ձևափոխված օրգանիզմների օգտագործման թույտվության անհավասարության հետևանքով սպասվում է առևտրային շուկայի վերադասավորում, կամ Եվրոպան կհրաժարվի զրոյական հանդուրժողականության սկզբունքից(111)։

Ռուսաստանի օրենսգիրքը

Մինչ 2014 թվականը Ռուսաստանում ԳՁՍ (գենետիկորեն ձևափոխված սնունդ)հնարավոր էր աճեցնել միայն փորձարարական տեղամասերում, թույլատրվում էր ներկրել եգիպտացորենի, բրնձի, սոյայի և շաքարային ճակնդեղի որոշակի տեսակներ։ 2014 թվականի հուլիսի 1-ից ուժի մեջ է մտել ՌԴ կառավարության 2013 թվականի սեպտեմբերի 23-ի № 839 «Գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմների, ինչպես նաև պետական գրանցման մասին, ինչպես նաև այդպիսի օրգանիզմներ պարունակող ապրանքների մասին» որոշումը, ըստ որի թույլատրվում է ցանել գենետիկորեն մոդիֆիկացված հացազգիներ(88, 89)։ 2015 թվականի փետրվարի 3-ին Ռուսաստանի կառավարությունը առաջարկել է ազգային ժողով օրենքի նախագիծ, որտեղ արգելվում է ԳՁՕ-ի աճեցումը կամ բազմացումը Ռուսաստանի տարածքում, բացառությամբ գիտական հետազոտություններում կիրառելու համար(90)։ 2016թ-ի հուլիսին ՌԴ նախագահը ստորագրել է օրենք գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմների օգտագործման արգելման մասին, բացառությամբ հետազոտման նպատակով։ Օրենքի լոբբիստներից հիմնականն է գենետիկ անվտանգության համառուսական կազմակերպությունը (ԳԱՀԿ) Ե. Ա. Շարոյկինայի գլխավորությամբ։

Ուկրաինայի օրենսգիրքը

Առանց ԳՁՕ ուկրաինական պիտակավորումը

Ուկրաինայում ԳՁ սննդի թույլատրումը կարգավորում են.

1. "Գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմի ստեղծման, ստուգման, պիտակավորման և օգտագործման ժամանակ կենսանվտանգության պետական համակարգի մասին" օրենքով(92)։
2. 2009թ-ի փետրվարի 18-ի № 114 «Գենետիկորեն մոդիֆիկացված օրգանիզմների պետական գրանցման կարգը, ինչպես նաև սննդային մթերքների, կոսմետիկական և դեղորայքային միջոցների մասին, որոնք պարունակում են այդպիսի օրգանիզմներ կամ ստեղծված են դրանցից»օրենքը(93)։
3. "Օգտվողների իրավունքների պաշտպանության մասին" օրենք։ «Մթերքի մասին տեղեկույթը պետք է պարունակի նշագրում գենետիկորեն մոդիֆիկացված մթերքի առկայության կամ բացակայության մասին » (94)։

Այսպիսով, պիտակավորման ենթակա են ոչ միայն ԳՁՕ ստացված մթերքները, այլ նաև ԳՁՕ օգնությամբ ստացված սննդային հավելումները։ Ոչ Եվրոպական, ոչ էլ ԱՄՆ օրենսդրությունը չի նախատեսում ԳՁՕ ստացված սննդային հավելումների պիտակավորում։ Բացի այդ, Ուկրաինան աշխարհի առաջին պետությունն է, որը պարտավորեցնում է արտադրողներին ապրանքի, սննդային հավելումների, անգամ այն մթերքների վրա, որոնք ԳՁՕ պարունակում են ոչ պրակտիկայում, ոչ էլ տեսական, պիտակել «առանց ԳՁՕ» նշումը։ 2012թ-ի հոկտեմբերի 3-ին Ուկրաինայի Կառավարության գրասենյակը ընդունել է ԳՁՕ չպարունակող մթերքի պիտակավորման թույլտվության մասին օրենք։

ԱՄՆ-ի օրենսդրությունը

Գենետիկորեն մոդիֆիկացված մթերք ստանալը վերահսկվում է երեք դաշնային գործակալությունների կողմից Department of Agriculture' s Animal and Plant Health Inspection Service(APHIS), Environmental Protection Agency (EPA) и Food and Drug Administration (FDA):

ԱՄՆ-ի օրենքները

Գյուղատնտեսության նախարարություն (APHIS)

7 CFR Part 340 : Introduction of Organisms and Products Altered or Produced Through Genetic Engineering Which are Plant Pests or Which There is Reason to Believe are Plant Pests (Օրգանիզմների և մթերքների ներդրումը, որոնք ձևափոխված են գենային ինժեներիայով և հանդիսանում են բույսերի վնասատուներ կամ նրանց, որոնց մասին կարծիք կա, որ նրանք հանդիսանում են բույսերի վնասատուներ)(96)։

Շրջակա միջավայրի նախարարություն (EPA)

40 CFR Parts 152 and 174: Pesticide Registration and Classification Procedures (Պեստիցիդների գրանցում և նրանց դասակարգումը)(97)։

40 CFR Part 172: Experimental Use Permits (Փորձեր կատարելու նպատակով օգագործման թույլտվություն)(98)։

40 CFR Part 725: Reporting Requirements and Review Processes for Microorganisms (Միկրոօրգանիզմների հաշվետվության և դիտարկելու գործընթացի պահանջմունք)(99)։

Սննդամթերքների և դեղանյութերի որակի սանիտարական վերահսկողության կառավարում (FDA)

Statement of Policy: Foods Derived From New Plant Varieties (Նոր տեսակի բույսերից ստացված մթերքներ)(100)։

Հավելում ։ Consultation Procedures under FDA’s 1992 Statement of Policy(101):

Գենետիկորեն մոդիֆիկացված բույսերի, որոնք մշակվում և վաճարվում են ամբողջ աշխարհում, նաև նրանց, որոնք դեռ չեն ստացել վաճառվելու թույլտվություն, կարելի է գտնել հետևյալ կայքում Biotechnology industry organizations(102): Վերը նշվածը վերաբերում է այն մթերքներին, որոնք պատրաստված են հետևյալ գործակալությունների կողմից։ BASF Plant Science, Bayer CropScience LP, Dow AgroSciences LLC, Monsanto Company, Pioneer, Dupont Company и Syngenta Seeds Inc.

2016 թվականի ապրիլին վաճառքի են հանվում օդում չսևացող շամպինիոններ, որոնք ձևափոխված են CRISPR մեթոդով։ Տվյալ սնկերը ճանաչվել էին ոչ ենթակա կարգավորումներին և թույլատրվել էր դրանց ներմուծումը շուկա առանց ստւգման(103)։

Կարգավորման համաշխարհային այլ գործողություններ

ՄԱԿ-ի մթերային և գյուղատնտեսական կազմակերպությունը Առողջապահության վերահսկողության համաշխարհային կազմակերպության հետ միասին ստեղծեցին Կոդեկս Ալիմենտարիուս-ի հավելված՝ — «Foods derived from modern biotechnology», որը կարգավորում է գենետիկորեն մոդիֆիկացված մթերքների անվտանգությանը վերաբերող օրենքները(107)։

Ծանոթագրություններ

1.MON87427 x MON89034 x TC1507 x MON87411 x 59122 x DAS40278 | GM Approval Database- ISAAA.org
2.Bøhn T et al. Compositional differences in soybeans on the market: glyphosate accumulates in Roundup Ready GM soybeans.
3.aad-1
4.Brookes, G. and P. Barfoot. 2009. GM Crops: Global Socio-economic and Environmental Impacts 1996-2007. P.G. Economics Ltd, Dorchester, UK. Архивировано 6 февраля 2013 года.
5.Bonny S. Genetically Modified Herbicide-Tolerant Crops, Weeds, and Herbicides: Overview and Impact.
6.Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops. Архивировано 6 февраля 2013 года.
7.Ibrahim, M. A., Griko, N., Junker, M., & Bulla, L. A. (2010). Bacillus thuringiensis: a genomics and proteomics perspective. Bioengineered bugs, 1(1), 31-50. https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3035146/
8.Event Name: 1210 amk
9.Event Name: ATBT04-27
10.Event Name: BT12
11.Ashouri A (1998). “Constitutive and tissue-specific differential expression of the cryIA(b) gene in transgenic rice plants conferring resistance to rice insect pest”. Theoretical and Applied Genetics. 97. DOI:10.1007/s001220050862.
12.Gonsalves, D. Transgenic Papaya in Hawaii and Beyond (англ.) // AgBioForum. — 2004. — Vol. 7, no. 1&2. — P. 36-40. Архивировано 6 февраля 2013 года.
13.Blog zum Feldversuch 2009 in Limburgerhof. Архивировано 6 февраля 2013 года.
14.Yield Stress Update (недоступная ссылка — история).
15.Water Efficient Maize for Africa (недоступная ссылка). Архивировано 29 июля 2010 года.
16.Hong-Xia Zhang, Joanna N. Hodson, John P. Williams and Eduardo Blumwald (2001). “Engineering salt-tolerant Brassica plants: Characterization of yield and seed oil quality in transgenic plants with increased vacuolar sodium accumulation”. PNAS. 98 (22): 2832–12836. DOI:10.1073/pnas.231476498.
17.Anoop VM, Basu U, McCammon MT, McAlister-Henn L, Taylor GJ. (2003). “Modulation of citrate metabolism alters aluminum tolerance in yeast and transgenic canola overexpressing a mitochondrial citrate synthase”. Plant Physiol. 134 (4): 2205–17. PMID 12913175.
18.LY038. Application for authorization (недоступная ссылка). Архивировано 16 февраля 2006 года.
19.LY038. EFSA authorization. Архивировано 6 февраля 2013 года.
20.Amflora is a starch potato developed specifically for industrial use.. Архивировано 6 февраля 2013 года.
21.Martin Truksa, Guohai Wu, Patricia Vrinten and Xiao Qiu (2006). “Metabolic Engineering of Plants to Produce Very Long-chain Polyunsaturated Fatty Acids”. Transgenic Research. 15 (2): 131–137. DOI:10.1007/s11248-005-6069-8.
22.Eliot M. Herman, Ricki M. Helm, Rudolf Jung, and Anthony J. Kinney (2003). “Genetic Modification Removes an Immunodominant Allergen from Soybean”. Plant Physiology. 132: 36—43.
23.SUNILKUMAR, G., CAMPBELL, L. M., PUCKHABER, L. & RATHORE K. S. (2006). “Engineering cottonseed for use in human nutrition by tissue-specific reduction of toxic gossypol”. Proceedings of the National Academy of Sciences, USA. 103: 18054–18059. DOI:10.1073/pnas.0605389103.
24.GM Approval Database | GMO Database | GM Crop Approvals - ISAAA.org
25.AquAdvantage Salmon (англ.). FDA.
26.Transgenic salmon nears approval (англ.).
27.ISAAA Brief 41-2009: Executive Summary. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2009 // ISAAA
28.ISAAA Brief 51-2015: Executive Summary. Global Status of Commercialized Biotech/GM Crops: 2015 // ISAAA
29.FAO Statistical Pocketbook 2015, стр.36
30.Европейский союз учитывается как одна страна
31.ISAAA Brief 51-2015: Slides & Tables
32.Gryson N (2010). “Effect of food processing on plant DNA degradation and PCR-based GMO analysis: a review”. Anal Bioanal Chem. 396 (6): 2003–22.
33.Cankar K, Stebih D, Dreo T, Zel J, Gruden K. (2006). “Critical points of DNA quantification by real-time PCR--effects of DNA extraction method and sample matrix on quantification of genetically modified organisms”. BMC Biotechnol: 2003–22.
34.Gryson N (2010). “A microarray-based detection system for genetically modified (GM) food ingredients”. Anal Bioanal Chem. 396 (6): 2003–22.
35.Leimanis S, Hernández M, Fernández S, Boyer F, Burns M, Bruderer S, Glouden T, Harris N, Kaeppeli O, Philipp P, Pla M, Puigdomènech P, Vaitilingom M, Bertheau Y, Remacle J. (2006). “Critical points of DNA quantification by real-time PCR--effects of DNA extraction method and sample matrix on quantification of genetically modified organisms”. Plant Mol Biol. 61 (1–2): 123–39.
36.N Kalaitzandonakes, JM Alston, KJ Bradford (2007). “Compliance costs for regulatory approval of new biotech crops”. Nature Biotechnology. 25: 509–511.
37.Guidance document for the risk assessment of genetically modified plants and derived food and feed by the Scientific Panel on Genetically Modified Organisms (GMO). Архивировано 6 февраля 2013 года.
38.Nordlee JA, Taylor SL, Townsend JA, Thomas LA, Bush RK. (1996). “Identification of a Brazil-nut allergen in transgenic soybeans”. N Engl J Med. 334 (11): 688–92.
39.Investigation of Human Health Effects Associated with Potential Exposure to Genetically Modified Corn. Архивировано 6 февраля 2013 года.
40.North American Millers' Association (press release) (недоступная ссылка). Архивировано 5 сентября 2008 года.
41.Sheldon Krimsky.An Illusory Consensus behind GMO Health Assessment (недоступная ссылка). Проверено 13 июля 2016. Архивировано 20 августа 2016 года.
42.Prescott VE; et al. (2005). “Expression of Bean-Amylase Inhibitor in Peas Results in Altered Structure and Immunogenicity” (PDF). J. Agric. Food Chem. 53 (23): 9023—9030. DOI:10.1021/jf050594v.
43.Ewen SW, Pusztai A (1999). “Effect of diets containing genetically modified potatoes expressing Galanthus nivalis lectin on rat small intestine”. Lancet. 354 (9187): 1353—4.
44.Ermakova I (2006). “Influence of genetically modified soya on the birth-weight and survival of rat pups”. Proceedings «Epigenetics, Transgenic Plants and Risk Assessment»: 41–48. Проверено 2013-01-30.
45.Marshall A. (2007). “M soybeans and health safety — a controversy reexamined”. Nature Biotechnology. 25 (9): 981–987.
46.Brake DG, Evenson DP. (2004). “A generational study of glyphosate-tolerant soybeans on mouse fetal, postnatal, pubertal and adult testicular development”. Food Chem Toxicol. 42 (1): 29–36.
47.de Vendômois JS, Roullier F, Cellier D, Séralini GE. (2009). “A Comparison of the Effects of Three GM Corn Varieties on Mammalian Health”. Int J Biol Sci. 5: 706–726.
48.GMO Panel deliberations on the paper "A Comparison of the Effects of Three GM Corn Varieties on Mammalian Health, International Journal of Biological Sciences, 5: 706—726) (недоступная ссылка). Проверено 30 января 2013. Архивировано 21 марта 2013 года.
49.An overview of the last 10 years of genetically engineered crop safety research
50.Séralini GE, Clair E, Mesnage R, Gress S, Defarge N, Malatesta M, Hennequin D, de Vendômois JS (September 2012). “Long term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize”. Food Chem. Toxicol. 50 (11): 4221—31. DOI:10.1016/j.fct.2012.08.005. PMID 22999595.
51.Руслана Радчук Мнимые угрозы ГМО // ТрВ № 116, c. 6
52.“Poison postures”. Nature. 489 (7417): 474. September 2012. DOI:10.1038/489474a. PMID 23025010.
53.Séralini, Gilles-Eric. Tous Cobayes !: OGM, pesticides et produits chimiques. — Editions Flammarion, 2012. — ISBN 9782081262362.
54.Tous cobayes? (2012) - IMDb. IMDB. IMDB.com. Архивировано 4 апреля 2013 года.
55.Carl Zimmer on Discovery Magazine blog, The Loom. 21 September 2012 From Darwinius to GMOs: Journalists Should Not Let Themselves Be Played
56.Mortality and In-Life Patterns in Sprague-Dawley. Huntingdon Life Sciences. Проверено 26 октября 2012. Архивировано 4 апреля 2013 года.
57.Sprague Dawley. Harlan. Проверено 26 октября 2012. Архивировано 4 апреля 2013 года.
58.UPDATE 3-Study on Monsanto GM corn concerns draws scepticism, Reuters (September 19, 2012).
59.Panchin AY Toxicity of Roundup-tolerant genetically modified maize is not supported by statistical tests//Food Chem Toxicol. 2013 Mar;53:475
60.By Ben Hirschler and Kate Kelland. Reuters «Study on Monsanto GM corn concerns draws skepticism» 20 September 2012 [1]
61.MacKenzie, Deborah (19 September 2012) Study linking GM crops and cancer questioned New Scientist. Retrieved 26 September 2012
62.Elizabeth Finkel. GM corn and cancer: the Séralini affai (9 October 2012). Архивировано 4 апреля 2013 года.
63.Tim Carman for the Washington Post. Posted at 07:30 PM ET, 19 September 2012. French scientists question safety of GM corn [2]
64.Avis des Académies nationales d’Agriculture, de Médecine, de Pharmacie, des Sciences, des Technologies, et Vétérinaire sur la publication récente de G.E. Séralini et al. sur la toxicité d’un OGM Communiqué de presse 19 octobre 2012 Архивировано 19 ноября 2012 года.
65.Study linking GM maize to rat tumours is retracted
66.Paper claiming GM link with tumours republished: Nature News & Comment
67.Он улетел, но обещал вернуться: Троицкий вариант — Наука
68.Republished study: long-term toxicity of a Roundup herbicide and a Roundup-tolerant genetically modified maize Environmental Sciences Europe, 24 июня 2014
69.Erik Millstone, Eric Brunner and Sue Mayer. Beyond 'substantial equivalence'. Nature Vol 401, 7 October 1999
70.José L. Domingo.Safety assessment of GM plants: An updated review of the scientific literature
71.Venâncio VP, Silva JP, Almeida AA, Brigagão MR, Azevedo L.Conventional (MG-BR46 Conquista) and transgenic (BRS Valiosa RR) soybeans have no mutagenic effects and may protect against induced-DNA damage in vivo.
72.Azevedo L et al. In vivo antimutagenic properties of transgenic and conventional soybeans.Journal of Medicinal Food
73.Hohlweg U, Doerfler W. (2001). “On the fate of plant or other foreign genes upon the uptake in food or after intramuscular injection in mice”. Mol Genet Genomics. 265 (2): 225–33.
74.Ralf Einspanier, Andreas Klotz, Jana Kraft, Karen Aulrich, Rita Poser, Fredi Schwägele, Gerhard Jahreis, Gerhard Flachowsky (2001). “The fate of forage plant DNA in farm animals: a collaborative case-study investigating cattle and chicken fed recombinant plant material”. Eur Food Res Technol. 212: 129–134.
75.Monitoring movement of herbicide resistant genes from farm-scale evaluation field sites to populations of wild crop relatives. Архивировано 23 октября 2008 года.
76.Paget E, Lebrun M, Freyssinet G, Simonet P (1998). “The fate of recombinant plant DNA in soil”. Eur J Soil Biol. 34: 81—88.
77.de Vries J, Wackernagel W. (1998). “Detection of nptII (kanamycin resistance) genes in genomes of transgenic plants by marker-rescue transformation”. Mol Gen Genet. 257 (6): 606–13.
78.K. M. Nielsen, F. Gebhard, K. Smalla, A. M. Bones and J. D. van Elsas (1997). “Evaluation of possible horizontal gene transfer from transgenic plants to the soil bacterium Acinetobacter calcoaceticus BD413”. Theoretical and Applied Genetics. 95 (5–6): 815–821.
79.Kong-Ming Wu, Yan-Hui Lu, Hong-Qiang Feng, Yu-Ying Jiang, Jian-Zhou Zhao. (2008). “Suppression of Cotton Bollworm in Multiple Crops in China in Areas with Bt Toxin–Containing Cotton”. Science. 321: 1676—1678. DOI:10.1126/science.1160550.
80.de la Campa R, Hooker DC, Miller JD, Schaafsma AW, Hammond BG. (2005). “Modeling effects of environment, insect damage, and Bt genotypes on fumonisin accumulation in maize in Argentina and the Philippines”. Mycopathologia. 159 (4): 539–552. DOI:10.1007/s11046-005-2150-3. PMID 15983741.
81.John E. Losey, Linda S. Rayor, Maureen E. Carter (1999). “Transgenic pollen harms monarch larvae”. Nature. 399: 214. DOI:10.1038/20338.
82.Sears MK, Hellmich RL, Stanley-Horn DE, Oberhauser KS, Pleasants JM, Mattila HR, Siegfried BD, Dively GP. (2001). “Impact of Bt corn pollen on monarch butterfly populations: a risk assessment”. Proc Natl Acad Sci U S A. 98 (21): 11937–42.
83.E. J. Rosi-Marshall, J. L. Tank, T. V. Royer, M. R. Whiles, M. Evans-White, C. Chambers, N. A. Griffiths, J. Pokelsek, M. L. Stephen (2007). “Toxins in transgenic crop byproducts may affect headwater stream ecosystems”. Proc Natl Acad Sci U S A. 104 (41): 16204–16208.
84.Effects of Bt corn pollen on caddisfly growth rates in Midwestern agricultural streams. Архивировано 6 февраля 2013 года.
85.Пчелы гибнут от ГМО. Архивировано 6 февраля 2013 года.
86.Reed M. Johnson, Jay D. Evans, Gene E. Robinson, May R. Berenbaum (2009). “Changes in transcript abundance relating to colony collapse disorder in honey bees (Apis mellifera)”. Proc Natl Acad Sci U S A. 106 (35): 14790–14795.
87.Российское правительство разрешило регистрировать семена генно-модифицированных растений. Ведомости. 9 декабря 2013
88.Постановление Правительства Российской Федерации от 23 сентября 2013 г. № 839 «О государственной регистрации генно-инженерно-модифицированных организмов, предназначенных для выпуска в окружающую среду, а также продукции, полученной с применением таких организмов или содержащей такие организмы»
89.Правительство внесло законопроект о запрете на выращивание ГМО. 04 февраля 2015 года // Интерфакс
90.ГМО под запретом.
91.Закон України "Про державну систему біобезпеки при створенні, випробуванні, транспортуванні та використанні генетично модифікованих організмів.
92.Постанова від 18 лютого 2009 р. № 114 "Порядок державної реєстрації генетично модифікованих організмів джерел харчових продуктів, а також харчових продуктів, косметичних і лікарських засобів, які містять такі організми або отримані з їхнім використанням".
93.Закон України "Про захист прав споживачів".
94.Кабмін схвалив нові вимоги до маркування продуктів з ГМО. Українська правда. 03.10.2012.
95.Introduction of Organisms and Products Altered or Produced Through Genetic Engineering Which are Plant Pests or Which There is Reason to Believe are Plant Pests. Архивировано 6 февраля 2013 года.
96.Pesticide Registration and Classification Procedures. Архивировано 6 февраля 2013 года.
97.Experimental Use Permits. Архивировано 6 февраля 2013 года.
98.Reporting Requirements and Review Processes for Microorganisms. Архивировано 6 февраля 2013 года.
99.Foods Derived From New Plant Varieties. Архивировано 6 февраля 2013 года.
100.Consultation Procedures under FDA's 1992 Statement of Policy. Архивировано 6 февраля 2013 года.
101.Biotechnology industry organizations. Архивировано 6 февраля 2013 года.
102.Gene-edited CRISPR mushroom escapes US regulation
103.Directive on the Deliberate Release into the Environment of Genetically Modified Organisms (2001/18). Архивировано 6 февраля 2013 года.
104.Regulation on Genetically Modified Food and Feed (2001/18). Архивировано 6 февраля 2013 года.
105.The GMO Food Database. Архивировано 6 февраля 2013 года.
106.Foods derived from modern biotechnology.
107.Measures Affecting the Approval and Marketing of Biotech Products США. Архивировано 6 февраля 2013 года.
108.Measures Affecting the Approval and Marketing of Biotech Products Канада. Архивировано 6 февраля 2013 года.
109.Measures Affecting the Approval and Marketing of Biotech Products Аргентина. Архивировано 6 февраля 2013 года.
110.Осмотр перспектив ГМ от Joint Research Centre. Архивировано 6 февраля 2013 года.