Քայթարմա
Քայթարմա | |
|---|---|
 | |
| Ժանր | Ժողովրդական պար |
| Ստեղծող | Ղրիմի թաթարները կամ սեֆարդական հրեաները |
| Ստեղծման տարեթիվ | նախքան 1793 թվականը |
| Ծագել է | սուֆիական պտույտ |
Քայթարմա (Ղրիմի թաթարերեն՝ qaytarma, къайтарма — «վերադարձ», գրվում է նաև Հայթարմա[1]), Ղրիմի թաթարական ժողովրդական պարի և ժողովրդական երաժշտության տեսակ, որ բնութագրվում է շրջանաձև շարժումով։ Ամենից հաճախ այն ներկայացվում է հարսանիքներին և տոներին[2]։
Նկարագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քայթարմա պարը խորհրդանշում է բնական ցիկլերը և հավերժական շարժումը[3]։ Պարի ժամանակ տղամարդ պարողը ձեռքերը տարածում է կողմերին և սեղմում բռունցքները՝ կատարելով կարճ, սադրիչ շարժումներ՝ փոքր ցատկերով։ Պարի ժամանակ տղամարդն ուղիղ կեցվածքով է պահպանում։ Նրա պարային զուգընկերը, սովորաբար կին, գործում է առանց հանկարծակի շարժումների։ Փոխարենը, նա կատարում է ոտքերի և ուսերի ճշգրիտ շարժումներ՝ ձեռքերով սահուն պտտվող շարժումներ կատարելով[4][5]։ Այլ ուսումնասիրությունների համաձայն, այդ թվում՝ Յայա Շերֆեդինովի կողմից, Քայթարմա պարում պետք է մասնակցեն միայն կանայք, կամ եթե տղամարդիկ են մասնակցում, նրանք պետք է դա անեն կանանցից առանձին[5][6]։
Բացի Ղրիմի թաթարներից, Քայթարմա պարում են նաև ղրիմցիները, Ղրիմի կարաիմները[7], ուրումները և ուկրաինացի հույները[8]։ Հետազոտող Սերգեյ Զայչենկոյի խոսքով՝ Քայթարմայի երաժշտությունը սովորաբար կատարվում է 9/8 կամ 7/8 ռիթմով, ինչը բնորոշ է թյուրքական երաժշտությանը, հետևաբար, հետազոտողը եզրակացրել է, որ այս պարը չի կարող վերագրվել հունական մշակույթին[9]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քայթարմայի ճշգրիտ ծագումը մնում է անորոշ, բայց գերիշխող են երկու տեսություններ։ Առաջինը, որն առաջարկել է Անատոլի Բոգորոդը, ենթադրում է, որ այն գալիս է սուֆիական պտույտից[10]։ Ըստ Բ. ն. Կազաչենկոյի, Ն. Յու. Բակշիի, Ա. Լ. Աչկինաձեի «Կրիմչակների երաժշտական և բանաստեղծական ժառանգությունը» հոդվածում նշված վարկածի՝ պարի արմատները վերաբերում են Ղրիմում սեֆարդների հայտնվելուն՝ 1492 թվականին Պիրենեյան թերակղզուց նրանց վտարումից հետո։ Թերակղզում պարը որդեգրել են Ղրիմի գնչուները (ուրմաչել)։ Հոդվածի հեղինակները նշում են, որ առաջին անգամ Քայթարմա պարը հիշատակվում է 1793 թվականին[11][12][13]։
1925 թվականին Ղրիմ կատարած հնագիտական և ազգագրական արշավախմբի ընթացքում ղրիմաթաթարցի հետազոտողներ Ուսեին Բոդանինսկին, Օսման Աքչոքրաքլին և Ասան Ռեֆատովը արձանագրել են Քայթարմայի 25 տարբերակներ։ 1932-ին «Ղրիմի թաթարների երգեր» գրքում հավաքված նյութերի հիման վրա Ռեֆատովը եզրակացրել է, որ Քայթարման բացառապես Ղրիմի թաթարական պար է և բնորոշ չէ Կովկասի, Թուրքիայի կամ Իրանի ժողովուրդներին[14]։ Սերգեյ Զայչենկոյի 1995 թվականի «Ազովիայի հույների պարերը» աշխատությունը ցույց է տալիս տարածաշրջանի 22 բնակավայրերի ուսումնասիրություններ։ Այս արշավախմբի ընթացքում արձանագրվել են նաև պարի այլ տարբերակներ[9]։
Ժողովրդական մշակույթում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Քայթարմա պարի երաժշտության առաջին գրավոր ստեղծագործությունը ստեղծվել է Ալեքսանդր Սպենդիարյանի կողմից 1903 թվականին Բելոգորսկում (այն ժամանակ հայտնի էր որպես Կարասուբազար) գտնվելու ժամանակ՝ որպես նրա «Ղրիմի էսքիզներ» սիմֆոնիայի մաս[15]։ Սպենդիարյանին հաջողվել Է Ղրիմի ժողովուրդների երաժշտությանը ոչ բնորոշ 3/8 չափով մեղեդի ձայնագրել՝ 7/8 ռիթմի փոխարեն[11]։
1930-ական թվականներին Էննան Ալիմովը Քայթարմայի մասին կտավ է պատկերել՝ «Քայթարմա պարող աղջիկը» («Կայտառմա օնագյան կիզ») վերնագրով[16]։
«Հայթարմա» համույթն ստեղծվել է 1939 թվականին՝ որպես Յալթայի պետական ֆիլհարմոնիայի մաս։
Ղրիմի թաթար ռեժիսոր Ախթեմ Սեիտաբլաևը բազմիցս հիշատակել է «Քայթարմա» - ն, որն առավել ուշագրավ է իր 2013 թվականի «Հայթարմա» ֆիլմի վերնագրում և բացման դրվագում[17]։ 2017 թվականին նա պարել է պարուհի Ելենա Շոպտենկոյի հետ՝ «Պարեր աստղերի հետ» հաղորդման շրջանակներում[18][19]։
Ուկրաինացի երգչուհի Ջամալայի «1944» երգի տեսահոլովակում, որը 2016 թվականին դարձել է «Եվրատեսիլ» մրցույթի հաղթող, Մավիլե Յագյաևան կատարել է քայթարմա պարը Թիմ-թիմ - ի (Ղրիմի թաթարական մեկ այլ ժողովրդական պար) տարրերով[20][21]։
2015 թվականին «Ուկրփոստ» - ը (ուկրաիներեն՝ Укрпошта) թողարկել է Քայթարմայի պատկերով նամականիշ՝ Ղրիմի թաթարական նամականիշերի շարքի շրջանակներում[22]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ «Pride of the nation: Crimean Tatar folk dance». Voice of Crimea. 2020 թ․ հուլիսի 14. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «Весілля в Криму по-кримськотатарськи (фотогалерея)» [Crimean Tatar Wedding in Crimea (Photo gallery)]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ուկրաիներեն). 2015 թ․ դեկտեմբերի 12. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ Кочнова, Ольга Анатольевна. Семиотический анализ художественного фильма «Хайтарма» Արխիվացված 2020-01-13 Wayback Machine (2014) // Таврические студии. Серия: Культурология. № 6. с. 66-71
- ↑ Oleinyk, M. A. Народная хореографическая культура крымских татар [Folk Choreographic Culture of Crimean Tatars] (ռուսերեն). Simferopol: Crimean Federal University. էջեր 87–89.
- ↑ 5,0 5,1 Şerfedinov, Yaya (1978). Звучит кайтарма [The Sound of Qaytarma] (ռուսերեն). Tashkent: Gʻafur Gʻulom Publishing House. էջ 181.
- ↑ А. М. Підлипська. Кримськотатарський танець у діяльності професійних митців хореографії за межами Криму у першій половині ХХ століття (до 1941 року) Արխիվացված 2020-01-13 Wayback Machine // Культура народов Причерноморья. — 2008. — № 125. — С. 33-36
- ↑ «Кіевъ» [Kyiv] (PDF). Karaite Life (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «Нацменшини на лінії розмежування: греки Приазов'я» [National minorities on the dividing line: the Pryazovia Greeks]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ուկրաիներեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ 9,0 9,1 Altynkaynak, Erdogan (2003). «Музыкально-танцевальное искусство греков Приазовья, как источник изучения этнической истории» [Musical and dance art of the Pryazovia Greeks as a source of ethnic historical study]. Cultures of the Pontic Peoples (ռուսերեն) (46): 198–201.
- ↑ Bohorod, Anatolii (2015). «Танцювальні ритуали і практики мусульман: релігієзнавчий аспект» [Dance Rituals and Practices of Muslims: the Religious Aspect]. Gilea: Scientific Bulletin (ուկրաիներեն) (103): 227–232.
- ↑ 11,0 11,1 Kazachenko, B. N.; Bakshi, N. Yu.; Achikinadze, A. L. «Музыкально-поэтическое наследие крымчаков» [Musical and Poetic Heritage of the Krymchaks]. Art Criticism (ռուսերեն) – via Cyberleninka.
- ↑ Святыни и проблемы сохранения этнокультуры крымских караимов-караев [Sanctuaries and problems of preserving the ethnic culture of the Crimean Karaites-Karaim] (ռուսերեն). 2008. էջ 15.
- ↑ Александр Рыбалко. С приазовскими греками в Карпатах танцевали хайтарму Արխիվացված 2020-01-12 Wayback Machine Greek.ru // 27.07.2005
- ↑ Babiy, A. N. (2004). «Крымскотатарский народный танец в фольклорно-этнографических исследованиях 20-30-х гг. ХХ ст» [Crimean Tatar folk dance in folklore and ethnographic studies of the 1920-1930s]. Cultures of the Pontic Peoples (ռուսերեն) (51): 75–78.
- ↑ «Крымские напевы Александра Спендиарова» [Alexander Spendiaryan's Crimean Sketches]. Radio Free Europe/Radio Liberty (ռուսերեն). 2016 թ․ նոյեմբերի 1. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «Первый директор Крымского художественного училища» [The First Director of the Crimean Art School]. Milliy Fırqa (ռուսերեն). 2012 թ․ սեպտեմբերի 25. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «В Днепропетровске презентовали сканадальный фильм о депортации татар из Крыма» [Scandalous film about deportation of Tatars from Crimea screened in Dnipropetrovsk]. 34 (ռուսերեն). 2014 թ․ մարտի 21. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 30-ին.
- ↑ Barna, Nataliya (2017 թ․ դեկտեմբերի 17). «VIVA! САМЫЕ КРАСИВЫЕ-2018: ЗВЕЗДЫ ТАНЦЕВ СО ЗВЕЗДАМИ ПОПАЛИ В НОМИНАЦИИ» [Viva! 2018's most beautiful: Stars of "Dancing with the Stars" nominated]. Viva (ռուսերեն). Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ Ахтем Сеитаблаев впервые прокомментировал финал «Танців з зірками» Արխիվացված 2020-01-13 Wayback Machine (31 октября 2017) // tsn.ua
- ↑ Пісню Джамали «1944» зіграли на бандурі, дудуці та джембе Արխիվացված 2020-01-13 Wayback Machine (07.06.2016) // kreschatic.kiev.ua
- ↑ «Евровидение 2016: украинские музыканты сыграли песню Джамалы на этнических инструментах» [Eurovision: Ukrainian musicians perform Jamala's song on ethnic instruments]. Telenedelia (ռուսերեն). 2016 թ․ մայիսի 12. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.
- ↑ «"УКРПОШТА" ПРЕЗЕНТУВАЛА СЕРІЮ ПОШТОВИХ МАРОК, ПРИСВЯЧЕНИХ КРИМСЬКИМ ТАТАРАМ» [Ukrposhta presents postage stamp series about Crimean Tatars]. 5 Kanal (ուկրաիներեն). 2015 թ․ մայիսի 14. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ հունվարի 12-ին. Վերցված է 2023 թ․ փետրվարի 10-ին.