Տասնչորսի խռովություն

Տասնչորսի խռովություն (ռուս.՝ Бунт четырнадцати), 1863 թվականի նոյեմբերի 9-ին (նոր տոմարով՝ նոյեմբերի 21) տեղի ունեցած սկանդալային դեպք Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայում, երբ նրա տասնչորս լավագույն շրջանավարտները Իվան Կրամսկոյի գլխավորությամբ հրաժարվեցին մասնակցել մեծ ոսկե մեդալի համար անցկացվելիք մրցույթին, որ նվիրված էր Գեղարվեստի ակադեմիայի 100-ամյակին։ Դրան հետևել է նկարիչների հեռանալը ակադեմիայից, ինչը դարձել է ռեալիստական գեղանկարչության նոր ստեղծվող ազգային դպրոցի հետևորդների առաջին հրապարակային ելույթն ընդդեմ կլասիցիստական, ակադեմիական ուղղության, որ գերիշխում էր 19-րդ դարի կերպարվեստում^[1]։

Նախադրյալներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի մեծ ոսկե մեդալի մրցույթին հաղթողն հնարավորություն էր ստանում վեց տարի անցկացնել Իտալիայում որպես կրթաթոշակառու։ Այդ մրցույթին մասնակցելու իրավունք էին ստանում ակադեմիայի ամենատաղանդավոր շրջանավարտները, ովքեր մինչ այդ արժանացել էին ակադեմիայի փոքր ոսկե մեդալ «Նկարչության բնագավառում ունեցած հաջողությունների համար»։ Կրթաթոշակները, ինչպես և ակադեմիայի ֆինանսավորումը գտնվում էր Կայսերական պալատի նախարարության վերահսկողության ներքո։ Ակադեմիայի կրթաթոշակառուները տարեկան ստանում էին 1500 ռուբլի ոսկով, ինչը համարժեք էր 6000 ռուբլու ասիգնացիաներով^[2]։ Ակադեմիայի մյուս շրջանավարտները, ովքեր ստանում էին նկարչի կոչում, կարող էին աշխատել որպես արվեստի ուսուցիչ և ստանում էին քաղաքացիական ծառայության Х դասի՝ կոլեգիական քարտուղարի աստիճան^[3]՝ 135 ռուբլի տարեկան եկամուտով^[4]։

Մրցույթի թեմայի հայտարարելուց անմիջապես հետո մասնակիցնրին փակում էին մեկուսացված արվեստանոցներում, որտեղ նրանք 24 ժամվա ընթացքում պետք է մտածեին նկարի սյուժեն ու նկարեին էսքիզը։ Վերջինս հաստատվում էր Ակադեմիայի խորհրդի կողմից և փոփոխության ենթակա չէր։

Եկատերինա II-ի կողմից Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի կանոնադրության հաստատման հարյուրամյակի առթիվ ակադեմիայի խորհուրդը որոշում է փոփոխել մրցույթի անցկացման կարգը։ Սովորողների թույլ էր տրվում մրցույթին մասնակցել միայն մեկ անգամ, ժանրային գեղանկարչության դասարանի սովորողները պիտի մասնակցեին պատմական գեղանկարչության դասարանի սովորողների հետ միասին, ընդ որում՝ պատմական գեղանկարչության դասարանի սովորողներն իրավունք չունեին ինքնուրույն ընտրել նկարի սյուժեն։ Պարտադիր սյուժեի փոխարեն մասնակիցներին առաջարկվել է պատկերել տրված ընդհանուր թեմայի հետ կապված որևէ զգացում (թախիծ, հայրենիքի կարոտ և այլն)^[5]։ Ակադեմիայի ղեկավարության կողմից դա կարևոր քայլ էր միավորելու պատմական գեղանկարչությունն ու այն ժամանակ հասարակության շրջանում մեծ հաջողություն ունեցող ժանրային գեղանկարչությունը։

Դիմումների հանձնում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մրցույթի անցկացման նոր կարգի մասին տեղեկացվել է ժանրային ու պատմական գեղանկարչության դասարանների տասնչորս սովորողների, ովքեր մինչ այդ պարգևատրվել էին ակադեմիայի փոքր ոսկե մեդալներով։ Այդ սովորողներն են՝ Բոգդան Վենիգ, Ալեքսանդր Գրիգորև, Նիկոլայ Դմիտրիև-Օրենբուրգսկի, Ֆիրս Ժուրավլյով, Պյոտր Զաբոլոտսկի, Իվան Կրամսկոյ, Ալեքսեյ Կորզուխին, Կիրիլ Լեմոխ, Ալեքսանդր Լիտովչենկո, Կոնստանտին Մակովսկի, Ալեքսանդր Մորոզով, Միխայիլ Պեսկով, Նիկոլայ Պետրով (նկարիչ), Նիկոլայ Շուստով^[6]։

Որոշելով, որ նոր կանոններն անհավասար պայմաններ են ստեղծում պատմական ու ժանրային գեղանկարիչների համար՝ մրցույթի մասնակիցները 1863 թվականի հոկտեմբերի 8-ին դիմում են ներկայացրել Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի խորհրդին՝ խնդրելով մասնակիցներին թույլ տալ ազատ ընտրել նկարի սյուժեն, եթե խորհրդի ներկայացրած թեման չի համապատասխանում նկարչի անհատական հակումներին^[6]։ Դրանից բացի իրենց դիմումի մեջ նրանք կասկածի տակ էին առնում էսքիզի վրա աշխատելու համար մասնակիցներին 24 ժամով մեկուսացնելու նպատակահարմարությունը^[2]։

Դիմումը քննարկվել է խորհրդի նիստում, որտեղ խորհրդի անդամները, վրդովված լինելով մրցույթի մասնակիցների հանդգնությունից, որոշել են վերականգնել նախկին կանոնները և բոլոր մասնակիցների համար սահմանել մեկ սյուժե աստվածաշնչյան կամ անտիկ թեմայով։ Սակայն այդ որոշման մասին մասնակիցներին չեն հայտնել. գրավոր դիմումը թողնվել է առանց պատասխանի^[5]։

Իվան Կրամսկոյի նախաձեռնությամբ մասնակիցների մի մասը նոր կոլեկտիվ նամակ է հանձնել Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի փոխնախագահ իշխան Գրիգորի Գրիգորևի Գագրինին։ Կոնստանտին Մակովսկին ու Ալեքսանդր Լիտովչենկոն հրաժարվել են ստորագրել նամակը^[2]։ Նոր դիմումը նույնպես մնացել է առանց պատասխանի։

Այդ ժամանակ նախաձեռնող խումբն անձամբ է դիմել Խորհրդի մի քանի ազդեցիկ անդամների, որոնց թվում էին Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի ճարտարապետության գծով ռեկտոր պրոֆեսոր Կոնստանտին Տոնն ու գեղանկարչության և քանդակագործության գծով ռեկտոր պրոֆեսոր Ֆեոդոր Բրունին։ Սակայն այդ ջանքերն էլ արդյունք են տվել։

Խռովության օրը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիրավորված իրենց դիմումների անտեսումից՝ ակադեմիստները մրցույթի նախորդ գիշերը տեղի ունեցած ընդհանուր ժողովում որոշում են, որ իրենց խնդրանքը չբավարարելու դեպքում կհրաժարվեն մրցույթին մասնակցելուց, և իրենցից յուրաքանչյուրը դիմում կգրի՝ ընտանեկան կամ ցանկացած այլ հանգամանքների պատճառով խնդրելով իրեն հանձնել իր դիպլոմը ակադեմիայից մինչ այդ ստացած պարգևների համապատասխան։

Նշանակված ժամանակին՝ 1963 թվականի նոյեմբերի 9-ի (նոր տոմարով՝ նոյեմբերի 21) առավոտյան ժամը 10-ին, բոլոր տասնչորս մասնակիցները հրավիրվել են Ակադեմիայի կոնֆերենց-դահլիճ, որտեղ ակադեմիայի փոխնախագահ իշխան Գրիգորի Գագարինը հայտարարել է մրցույթի թեման սկանդինավյան սագաներից՝ «Խրախճանք Վալգալում». Գահին նստած է Օդին աստվածը՝ շրջապատված աստվածներով ու հերոսներով։ Նրա ուսերին նստած են երկու ագռավներ, իսկ Վալգալա պալատի կամարների արանքից ամպերի մեջ երևում է լուսինը, որին հետապնդում են գայլերը։

Մրցույթի մյուս կանոնները պատի հայտարարեր ակադեմիայի ռեկտոր Ֆեոդոր Բրունին, սակայն նա չի հասցրել անել դա, որովհետև Իվան Կրամսկոյը ելույթ է ունեցել ակադեմիստների անունից.

Խնդրում ենք թույլ տալ Խորհրդի առաջ ասել մի քանի խոսք... Մենք երկու անգամ դիմում ենք ներկայացրել, բայց քանի որ Խորհուրդը հնարավոր չի համարել կատարել մեր խնդրանքը, ապա մենք, մեզ իրավունք վերապահելով էլի պնդել և չհամարձակվելով մտածել ակադեմիական որոշումների փոփոխման մասին, ամենախոնարհ կերպով Խորհրդից խնդրում ենք ազատել մեզ մրցույթին մասնակցելուց և տալ նկարչի կոչման մեր դիպլոմները։

- Վե՞րջ,- հնչում է հարցը ինչ-որ տեղից սեղանի մոտից։

-Վերջ,- ասում է լիազորը խոնարհվելով, ապա հոծ զանգվածը շարժվում է ու սկսում դուրս գալ կոնֆերենց-դահլիճից։

Մեկը մեկի հետևից ակադեմիայի կոնֆերենց-դահլիճից դուրս են գալիս աշակերտները, և յուրաքանչյուրն իր սերթուկի կողքի գրպանից հանում էր քառածալ դիմումն ու դնում գործավարի առաջ, որ նստած էր հատուկ սեղանի մոտ։ Երբ հասավ իմ հերթը, ես նկատեցի, որ արդեն չորս վերշոկ բարձրությամբ կույտ է գոյացել։ Այդ ժամանակ մեկն ասաց՝ մեկը մնաց։ Ո՞վ։ Անցավ մեկ րոպեից ոչ ավելի. իմանում ենք, որ երբ սրահը դատարկվել է մեզնից, անկյունում մնացել է մեկ պատմաբան։

Բնօրինակ տեքստ (ռուս.)

Просим позволения сказать перед Советом несколько слов… Мы подавали два раза прошение, но так как Совет не нашел возможным исполнить нашу просьбу, то мы, не считая себя вправе больше настаивать и не смея думать об изменении академических постановлений, просим покорнейше Совет освободить нас от участия в конкурсе и выдать нам дипломы на звание художников.

— Все? — раздается откуда-то из-за стола вопрос.

— Все, — отвечает уполномоченный кланяясь; и затем компактная масса шевельнулась и стала выходить из конференц-залы.

Один по одному из конференц-залы Академии выходили ученики, и каждый вынимал из бокового кармана своего сюртука вчетверо сложенную просьбу и клал перед делопроизводителем, сидевшим за особым столом. Когда дошла моя очередь, я заметил, что была уже груда в четыре вершка вышиною. Тут же кто-то шепчет: один остался! Кто? Прошло не более минуты: узнаем, что, когда зала от нас очистилась, в самом углу оказался один историк.

Մնացածը եղել է պատմական գեղանկարչության դասարանի սովորող Պյոտր Զաբոլոտսկին, ով ասել է, թե ուզում է մասնակցել մրցույթին։ Սակայն ակադեմիայի խորհուրդը հայտարարել է, որ մեկ մասնակցի դեպքում մրցույթ անցկացվել չի կարող, և նրան առաջարկել են սպասել հաջորդ տարի։ Զաբոլոտսկին հաջորդ տարի մասնակցել է մրցույթին, սակայն հաջողության չի հասել^[7]։

Սակայն Զաբոլոտսկու փոխարեն ակադեմիայից հեռանալու դիմում է ներկայացրել քանդակագործ Վասիլի Կրեյտանը, ով նույնպես նախկինում արժանացել էր ակադեմիայի փոքր ոսկե մեդալի։ Այսպիսով՝ մրցույթին մասնակցելուց հրաժարվել և ակադեմիայից հեռացել են տասներեք գեղանկարիչներ և մեկ քանդակագործ։

Արդյունքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խորհրդային պատմագրությունը «տասնչորսի խռովությունը» դիտարկում է որպես դեմոկրատական տրամադրվածություն ունեցող նկարիների քաղաքական ելույթ, որն ավարտվել է ակադեմիայից մրցույթի մասնակիցների հեռացումով^[8]^[9]։ Մրցույթի չեղարկման մասին զեկուցվել է Ալեքսանդր II-ին։ Բարձրագույն հրամանագրով նախկին ակադեմիստների նկատմամբ սահմանվել է ոստիկանական գաղտնի հսկողություն^[2]։ Սակայն սկանդալի բոլոր մասնակիցների դիմումները բավարարվել են։ Ակադեմիայից հեռացածներին տրվել է երկրորդ աստիճանի դասային նկարի կոչում^[10]^[11]^[12]^[13]^[14]։

Նախկին ակադեմիստները կազմակերպել են Ռուսաստանում առաջին «Նկարիչների արտելը», որ ունեցել է տնտեսական որոշակի հաջողություն։ «Խռովության» տասնչորս մասնակիցներից ութը, այդ թվում նաև Իվան Կրամսկոյը, հետագայում արժանացել են Գեղարվեստի կայսերական ակադեմիայի պատվավոր ակադեմիկոսի կոչման^[2]^[10]^[11]^[12]^[13]^[14]^[15]^[16]՝ ստանալով արքունի խորհրդականի դասային աստիճան^[17]։ «Խռովության» մասնակիցներից մեկը՝ Կիրիլ Լեմոխը, դարձել է Ալեքսանդր III կայսեր երեխաների նկարչության ուսուցիչ՝ այդ թվում դասավանդելով նաև ցարաժառանգ Նիկոլայ Ալեքսանդրովիչին՝ ապագա կայսր Նիկոլայ II-ին^[18]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ Маркина Л. А. Особенности реализма в России(ռուս.) // Теория и история искусства: Музеи мира : Сб. — М: Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова.
↑ ^2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Экштут С. А. Шайка передвижников. История одного творческого союза. — М.: «Дрофа», 2008. — 320 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-358-01904-1
↑ Временный устав Императорской Академии художеств, высочайше утверждённый в 15 день октября 1893 года = Временный уставъ Императорской Академіи художествъ, высочайше утверждённый въ 15 день Октября 1893 года. — С.-Петербурргъ: Типографiя Братьевъ Шумахеръ, 1893. — С. 18. — 26 с.
↑ Годовые оклады жалованья по чинамъ гражданской службы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1897. — Т. XXIA (31) «Нэшвилль – Опацкiй». — С. Приложенiе къ ст. Оклады. — 957 с.
↑ ^5,0 ^5,1 Цомакион А. И. Что вынес Крамской из Академии художеств // Иван Крамской. Его жизнь и художественная деятельность. — СПб.: Флорентия Павленкова, 1891. — 104 с. — (Жизнь замечательных людей).
↑ ^6,0 ^6,1 Ренин, И. Е. Далёкое близкое. Воспоминания. — М.: «Захаров», 2002. — 508 с. — (Воспоминания). — 5000 экз. — ISBN 5-8159-0204-7
↑ «Памятный день». Передвижничество (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 26-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 18-ին.
↑ Т. В. Балицкая, Г. С. Барсенкова, Л. М. Бедретдинова, О. А. Васильева, И. И. Григорьян, Л. В. Давыдова, В. В. Донец, Е. Н. Евстратова, С. Г. Загорская, Т. Г. Игнаткина, Т. В. Ильина, М. В. Мацкевич, О. В. Морозова, М. В. Петрова, В. М. Петюшенко, Е. И. Романова, С. А. Романова, Е. Г. Середнякова, И. В. Шишова, М. С. Яровая. Бунт четырнадцати / Главный редактор А. П. Горкин. — Искусство: Энциклопедия. — М.: «РОСМЭН», 2007. — Т. Часть 1. «А-Г». — 67 с. — (Современная иллюстрированная энциклопедия. Искусство). — ISBN 978-5-353-02798-0
↑ Горина Г. (живопись и графика); Шмидт И. (скульптура и архитектура) Искусство России с 60-х до 90-х годов XIX века // Всеобщая история искусств. В 6 томах (8 книгах). Институт теории и истории изобразительных искусств / Под редакцией Ю. Д. Колпинского и Н. В. Яворской. — М.: Искусство, 1964. — Т. 5 Искусство XIX века. — 1200 с.
↑ ^10,0 ^10,1 Сомов А. И. Морозовъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1896. — Т. ХIXA (38) «Михаила орденъ – Московскiй телеграфъ". — С. 873. — 960 с.(չաշխատող հղում)
↑ ^11,0 ^11,1 Шустовъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1904. — Т. XL (79) «Шуйское – Электровозбудимость». — С. 23. — 468 с.(չաշխատող հղում)
↑ ^12,0 ^12,1 Новицкий А. Петровъ, Николай Петровичъ // Русский биографический словарь: В 25 т. = Русскiй Бiографическiй Словарь / Н. Д. Чечулин и М. Г. Курдюмов. — СПб.: Императорское Русское Историческое Общество, 1902. — Т. 13 «Павелъ, преподобный – Петр (Илейка)». — С. 687. — 711 с.
↑ ^13,0 ^13,1 Сомов А. И. Дмитрiевъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1893. — Т. XA (19) «Десмургiя – Домицiанъ». — С. 781. — 960 с.(չաշխատող հղում)
↑ ^14,0 ^14,1 Сомов А. И. Корзухинъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1895. — Т. XVI (31) «Конкордъ – Кояловичъ». — С. 256. — 480 с.(չաշխատող հղում)
↑ Петрушевский Ф. Ф. Журавлевъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / начатый профессором И. Е. Андреевским, продолжается под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1894. — Т. XII (34) «Жилы – Земпахъ». — С. 52. — 480 с.(չաշխատող հղում)
↑ Лемохъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1896. — Т. XVIIA (34) «Ледье – Лопаревъ». — С. 523. — 960 с.(չաշխատող հղում)
↑ Временный устав Императорской Академии художеств, высочайше утверждённый в 15 день октября 1893 года = Временный уставъ Императорской Академіи художествъ, высочайше утверждённый въ 15 день Октября 1893 года. — С.-Петербурргъ: Типографiя Братьевъ Шумахеръ, 1893. — С. 26. — 26 с.
↑ Корнилаева Ирина. Кирилл Викентьевич Лемох(ռուս.) // Приходская газета «Лампада». — М: Храм иконы Божией Матери «Знамение» в Ховрине, 2005. — № октябрь 6 (43). — С. 6-7.(չաշխատող հղում)

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ф.Ф. Петрушевский (1890–1907). «Товарищество передвижных выставок». Բրոքհաուզի և Եֆրոնի հանրագիտական բառարան: 86 հատոր (82 հատոր և 4 լրացուցիչ հատորներ). Սանկտ Պետերբուրգ.{{cite book}}: CS1 սպաս․ location missing publisher (link)
Артель художников / Гл. ред. А. М. Прохоров. — Большая советская энциклопедия (В 30 томах). Изд. 3-е. — М.: «Советская Энциклопедия», 1970. — Т. 2: «Ангола — Барзас». — С. 260. — 632 с. — 632 тыс. экз.
Т. В. Балицкая, Г. С. Барсенкова, Л. М. Бедретдинова, О. А. Васильева, И. И. Григорьян, Л. В. Давыдова, В. В. Донец, Е. Н. Евстратова, С. Г. Загорская, Т. Г. Игнаткина, Т. В. Ильина, М. В. Мацкевич, О. В. Морозова, М. В. Петрова, В. М. Петюшенко, Е. И. Романова, С. А. Романова, Е. Г. Середнякова, И. В. Шишова, М. С. Яровая. Бунт четырнадцати / Главный редактор А. П. Горкин. — Искусство: Энциклопедия. — М.: «РОСМЭН», 2007. — Т. Часть 1. «А-Г». — 67 с. — (Современная иллюстрированная энциклопедия. Искусство). — ISBN 978-5-353-02798-0

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Володина Светлана. «Система поощрений в Императорской Академии художеств» (ռուսերեն). Российская академия художеств. Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 26-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 16-ին.
Северюхин Д. Я. «Бунт четырнадцати» и Санкт-Петербургская артель художников: уточнение старой истории(ռուս.) // Журнал «Декоративное искусство и предметно-пространственная среда. Вестник МГХПУ». — М: Московская государственная художественно-промышленная академия им. С.Г. Строганова, 2009. — № 1. — С. 144-160. — ISSN 1997-4663.

[1] Маркина Л. А. Особенности реализма в России(ռուս.) // Теория и история искусства: Музеи мира : Сб. — М: Филологический факультет МГУ им. М. В. Ломоносова.

[ekshtut-2] 2,0 ^2,1 ^2,2 ^2,3 ^2,4 Экштут С. А. Шайка передвижников. История одного творческого союза. — М.: «Дрофа», 2008. — 320 с. — 3000 экз. — ISBN 978-5-358-01904-1

[3] Временный устав Императорской Академии художеств, высочайше утверждённый в 15 день октября 1893 года = Временный уставъ Императорской Академіи художествъ, высочайше утверждённый въ 15 день Октября 1893 года. — С.-Петербурргъ: Типографiя Братьевъ Шумахеръ, 1893. — С. 18. — 26 с.

[4] Годовые оклады жалованья по чинамъ гражданской службы // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1897. — Т. XXIA (31) «Нэшвилль – Опацкiй». — С. Приложенiе къ ст. Оклады. — 957 с.

[tsomokion-5] 5,0 ^5,1 Цомакион А. И. Что вынес Крамской из Академии художеств // Иван Крамской. Его жизнь и художественная деятельность. — СПб.: Флорентия Павленкова, 1891. — 104 с. — (Жизнь замечательных людей).

[repin-6] 6,0 ^6,1 Ренин, И. Е. Далёкое близкое. Воспоминания. — М.: «Захаров», 2002. — 508 с. — (Воспоминания). — 5000 экз. — ISBN 5-8159-0204-7

[7] «Памятный день». Передвижничество (ռուսերեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2012 թ․ ապրիլի 26-ին. Վերցված է 2010 թ․ մայիսի 18-ին.

[8] Т. В. Балицкая, Г. С. Барсенкова, Л. М. Бедретдинова, О. А. Васильева, И. И. Григорьян, Л. В. Давыдова, В. В. Донец, Е. Н. Евстратова, С. Г. Загорская, Т. Г. Игнаткина, Т. В. Ильина, М. В. Мацкевич, О. В. Морозова, М. В. Петрова, В. М. Петюшенко, Е. И. Романова, С. А. Романова, Е. Г. Середнякова, И. В. Шишова, М. С. Яровая. Бунт четырнадцати / Главный редактор А. П. Горкин. — Искусство: Энциклопедия. — М.: «РОСМЭН», 2007. — Т. Часть 1. «А-Г». — 67 с. — (Современная иллюстрированная энциклопедия. Искусство). — ISBN 978-5-353-02798-0

[9] Горина Г. (живопись и графика); Шмидт И. (скульптура и архитектура) Искусство России с 60-х до 90-х годов XIX века // Всеобщая история искусств. В 6 томах (8 книгах). Институт теории и истории изобразительных искусств / Под редакцией Ю. Д. Колпинского и Н. В. Яворской. — М.: Искусство, 1964. — Т. 5 Искусство XIX века. — 1200 с.

[Morozov-10] 10,0 ^10,1 Сомов А. И. Морозовъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1896. — Т. ХIXA (38) «Михаила орденъ – Московскiй телеграфъ". — С. 873. — 960 с.(չաշխատող հղում)

[Shustov-11] 11,0 ^11,1 Шустовъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1904. — Т. XL (79) «Шуйское – Электровозбудимость». — С. 23. — 468 с.(չաշխատող հղում)

[Petrov-12] 12,0 ^12,1 Новицкий А. Петровъ, Николай Петровичъ // Русский биографический словарь: В 25 т. = Русскiй Бiографическiй Словарь / Н. Д. Чечулин и М. Г. Курдюмов. — СПб.: Императорское Русское Историческое Общество, 1902. — Т. 13 «Павелъ, преподобный – Петр (Илейка)». — С. 687. — 711 с.

[Dmitr-13] 13,0 ^13,1 Сомов А. И. Дмитрiевъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1893. — Т. XA (19) «Десмургiя – Домицiанъ». — С. 781. — 960 с.(չաշխատող հղում)

[Korz-14] 14,0 ^14,1 Сомов А. И. Корзухинъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1895. — Т. XVI (31) «Конкордъ – Кояловичъ». — С. 256. — 480 с.(չաշխատող հղում)

[15] Петрушевский Ф. Ф. Журавлевъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / начатый профессором И. Е. Андреевским, продолжается под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1894. — Т. XII (34) «Жилы – Земпахъ». — С. 52. — 480 с.(չաշխատող հղում)

[16] Лемохъ // Энциклопедический словарь Брокгауза и Ефрона: В 86 томах = Энциклопедическій словарь / под редакцией К. К. Арсеньева и Ф. Ф. Петрушевского. — СПб.: Ф.А. Брокгауз (Лейпциг), И.А. Ефрон (Санкт-Петербург), 1896. — Т. XVIIA (34) «Ледье – Лопаревъ». — С. 523. — 960 с.(չաշխատող հղում)

[17] Временный устав Императорской Академии художеств, высочайше утверждённый в 15 день октября 1893 года = Временный уставъ Императорской Академіи художествъ, высочайше утверждённый въ 15 день Октября 1893 года. — С.-Петербурргъ: Типографiя Братьевъ Шумахеръ, 1893. — С. 26. — 26 с.

[18] Корнилаева Ирина. Кирилл Викентьевич Лемох(ռուս.) // Приходская газета «Лампада». — М: Храм иконы Божией Матери «Знамение» в Ховрине, 2005. — № октябрь 6 (43). — С. 6-7.(չաշխատող հղում)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]