Պոլոժենիե
| «Պոլոժենիե» | |
|---|---|
| Տեսակ | կանոնադրություն |
| Երկիր | Ցարական Ռուսաստան |
| Իրավասությունը տարածվում է | Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու վրա |
| Վավերացված | 1836 մարտի 11 |
| Վերացման ամսաթիվը | 1917 |
«Պոլոժենիե» (ռուս.՝ “Положение”), կանոնադրություն, որով պետք է առաջնորդվեր Հայ եկեղեցին՝ Արևելյան Հայաստանը 1828 թվականին ռուսական տիրապետության տակ անցնելուց հետո[1]։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
1840 թվականի ապրիլի 10-ի օրենքը հստակորեն ցույց տվեց, որ ցարական կառավարությունն Անդրկովկասում որդեգրել է գաղութային քաղաքանության ընթացք։ Բայց ցարական իշխանությունները մեծ զգուշավորություն էին դրսևորում այդ քաղաքական ընթացքը կիրառելիս։ Մանավանդ, երբ խոսքը վերաբերում էր հայ ժողովրդին։ Բանն Այն է, որ Հայաստանի տարածքի մեծագույն մասը՝Արևմտյան Հայաստանը, շարունակում էր մնալ օսմանյան տիրապետության ներքո, իսկ ցարիզմի ռազմաքաղաքական շահերը, պահանջում էին հաշվի նստել այդ փաստի հետ։ Այս հանգամանքը երկվություն էր մտցնում ռուսական կայսրության քաղաքականության մեջ և ինչպես ցույց տվեցին հետագա իրադարձությունները, մեծիմասամաբ արտաքին քաղաքական իրադարձությունից էին կախված լինում դեպի Արևելյան Հայաստան և արևմտահայությունն ունեցած վերաբերմունքի մեջ կատարվող տեղաշարժերը։ Դա հատկապես ցայտուն կերպով դրսևորվեց հայոց եկեղեցու նկատմամբ ցարական կառավարության որդեգրած քաղաքականության մեջ[2]։
Հայաստանյայց Առաքելական Եկեղեցու դերը խիստ նշանակալի էր հայ ժողովրդի կյանքում։ Հայոց պետականության կորստից հետո դարեր շարունակ հայոց եկեղեցին էր եղել այն միակ համազգային կազմակերպությունը, որը միմյանց էր շաղկապում ինչպես Հայաստան աշխարհի և հայ ժողովրդի տարանջատված հատվածները, այնպես էլ այն հայկական զանգվածներին, որոնք ապաստան էին գտել աշխարհի զանազան կողմերում։ Այդ առումով հայոց եկեղեցին հայ ժողովրդի ազգապահպանման գործում անուրանալի դեր էր կատարում։ Ռուսական պետական գործիչները լավ էին հասկանում այդ կարևոր հանգամանքը, ուստի և հայոց եկեղեցին դիտում էին որպես կարևոր մի հաստատություն, որը կարող էր մեծապես սատարել ռուսական արտաքին քաղաքականության նպատակադրումներին Մերձավոր և Միջին Արևելքում։ Ցարական կառավարությունը ծրագրում էր հայոց եկեղեցու դիրքն օգտագործել ինչպես իր տիրապետությունն Արևելյան Հայաստանում ամրապնդելու, այնպես էլ բազմաթիվ երկրներում սփռված հայկական զանգվածների վրա ազդեցություն նվաճելու նպատակով։ Դրա համար անհրաժեշտ էր, որ մի կողմից՝ Հայոց Եկեղեցին լիովին ենթարկվեր ցարական կառավարությանը, իսկ մյուս կողմից՝ գեթ երևութապես պահպանել իր նախկին ազդեցիկ դիրքը։ Հայոց եկեղեցու հարցում ցարիզմի հետամտած նպատակները ցայտուն կերպով բացահայտվում են օտար դավանանքների հոգևոր գերծերի վարչության պետ Դ․ Բլուդովին, Ի․ Պասկերևիչի 1828թ-ի նոյեմբերի 16-ին հղած նամակից․ «Այժմ պատրիարք Եփրեմը թե՛ իր բնավորությամբ և թե՛ Ռուսաստանին իր անձնվիրությամբ դիմադրություն ցույց չի տա այդ կապակցությամբ անցկացվելիք բարենորոգումներին և անհրաժեշտ կարգ ու կանոնին։ Բայց նրա խորին ծերության պատճառով շուտով երևի նրա տեղը կնշանակվի մեկ ուրիշը, որը կարող է համառ և ըմբոստ անձնավորություն լինել։ Այնժամ կառավարության համար դժվար կլինի հաշտեցնել ընդհանուրի օգտի և հայերի հոգևոր վարչության բարեկարգմանն ուղված իր մտադրությունները նման մի քահանայապետի մասնավոր ձգտումների հետ, քանի որ նա կսկսի հոգ տանել սոսկ իր սեփական օգուտների մասին և կկամենա պաշտպանել իր իշխանությունն ամեն մի օտար ազդեցությունից։ Միաժամանակ չպետք է մոռանալ, որ Էջմիածնում նստող ամբողջ Հայաստանի պատրիարքը, ըստ հին ավանդույթի ու սովորության, հայ հոգևորականության գլուխն է և Հոգևոր Հովիվը ամենայն հայոց, որոնք սփռված են ամբողջ աշխարհում և որոնք որոշ իմաստով համարում են նրան ազգի գլուխը աշխարհիկ գործերում։ Եթե այդ տեղը զբաղեցնի համառ և խարդավանքներին հակված մի ձեռներեց անձնավորություն, ապա կառավարության՝ հայոց հոգևոր գործերի բարելավմանն ուղված բոլոր գործերի դեպքում նա կարող է դիմել Թուրքիայի և Պարսկաստանի հայերին և նրանց հակադրել աշխարհիկ ղեկավարության բարի մտադրություններին»[2]։
Ռուսասական կառավարությունը, հաշվի առնելով Հայ եկեղեցու հետ ունեցած փոխհարաբերությունների կանոնակարգման և հստակեցման անհրաժեշտությունը, Արևելյան Հայաստանի միացումից անմիջապես հետո ձեռնամուխ եղավ եկեղեցու համար իր շահերին համապատասխանող կանոնադրության մշակմանը։ Հենց այդ նպատակով Կովկասի կառավարչապետ Ի․ Ֆ․ Պասկևիչը 1828 թվականի դեկտեմբերիին կազմեց հատուկ գաղտնի հանձնաժողով, որին անդամակցել են իշխան Բ․ Հ․ Բեհբութովը, Սերովբե վարդապետ Արարատյան Կարնեցին, ուսուցիչ Հակոբ Շահան Ջրպետյանը և ռուսական աստիճանավոր, ազգությամբ լեհ Օչկինը։ Սերովբե վարդապետըկաթոլիկությունից էր վերադարձել հայ եկեղեցու գիրկը Հ․ Շահան Ջրպետյանը և Օչկինը կաթոլիկ էին, իսկ Բեհբութովն ընդհանրապես տեղյակ չէր եկեղեցական գործերին։ Չորսի գաղտնի հանձնաժողովը կազմել և 1830 թվականի մարտին Ի․ Ֆ․ Պասկևիչին է ներկայացրել Հայ եկեղեցու կյանքը կարգավորող կանոնադրության նախագիծ, որը Պետերբուրգում վերաքննվելուց և որոշ փոփոխությունների ենթարկվելուց հետո, 1836 թվականի մարտի 11-ին Նիկոլայ Առաջինի հրամանագրով վավերացվել է և գործադրվել է 1837 թվականի հունվարի 1-ից[1]։
Ի․ Պասկևիչի ստեղծած հանձնախմբի մշակած կանոնադրության նախագիծը փոփոխությունների ենթարկվելուց հետո 1836 թվականի մարտի 11-ին հաստատվեց Նիկոլայ Առաջինի կողմից։ Պատմության մեջ «Պոլոժենիե» անունով հայտնի այդ կանոնադրությունը խորը ազդեցություն ունեցավ հայ ժողովրդի կյանքի վրա, քանի որ նրա ընդգրկումը շատ ավելի լայն էր, քան հայոց եկեղեցու ներքին կյանքին վերաբերող հարցերը։ «Պոլոժենիեն» գործադրվեց 1837 թվականի հունվարի 1-ից, առաջին անգամ «Պոլոժենիեի» հայերեն թարգմանության մեջ գործածվեց «Լուսավորչական հայոց եկեղեցի» արտահայտությունը, որը, այնուհետև շրջանառության մեջ դրվելով համընդհանուր տարածում և օգտագործում գտավ՝ հակառակ հայաստանյայց առաքելական եկեղեցու ծագման, բուն էության, ավանդությունների և պաշտոնական անվանման։
«Պոլոժենիեն» բաղկացած էր 141 հոդվածից, որոնք բաժանված էին 10 գլուխների՝
- Առաջին գլուխը վերաբերում էր հայոց եկեղեցու ընդհանուր իրավունքներին ու արտոնություններին
- Երկրորդը՝ Ամենայն հայոց կաթողիկոսին
- Երրորդը՝ սինոդին
- Չորրորդը՝ թեմական առաջնորդներիին
- Հինգերորդը՝ հոգևոր ատյաններին ու հոգևոր կառավարություններին (վարչություններին)
- Վեցերորդը՝ մենաստաններին
- Յոթերորդը՝ ամուսնացած եկեղեցականներին
- Ութերորդը՝ հոգևոր դպրոցականներին
- Իններորդը՝ եկեղեցական կայքի կառավարմանը
- Տասներորդը՝ եկեղեցական պաշտոնյաների եկամուտներին։
Ըստ առաջին գլխի՝ հայաստանյաց առաքելական եկեղեցին վայելելու էր կայսերական հովանավորություն «հավասար այլոց օտարազգի» դավանությունների, կարող էր տիրել անշարժ գույքի և ստանար նորերը։ Հայ եկեղեցականներն ազատորեն կատարելու էին պաշտամունքը ըստ Հայոց եկեղեցու ծեսի և ազատ էին հարկերից։ Կրոնական խնդիրների համար նրանց դատելու էին հոգևոր իշխանությունները, իսկ քաղաքացիական ու քրեական գործերի և օտարազգիների հետ ունեցած խնդիրների համար՝ սովորական դատարանները։ Ամենայն հայոց կաթողիկոսը ճանաչվում էր Հայոց եկեղեցու գլխավոր կառավարիչ, սինոդի նախագահ, պահպանում էր իր հին տիտղոսները, դավանական, պաշտամունքային և նմանօրինակ խնդիրների համար նրան էր պատկանում վերջնական վճիռ արձակելու իրավունքը։ Օրհնում էր մյուռոնը, ձեռնադրում եպիսկոպոսներ, տնօրինում վանական գործերը։ Կաթողիկոսին արգելվում էր իր լիազորություններն ու իրավունքները փոխանցել այլ ատյանի կամ անձի։ Կաթողիկոսի ընտրական ժողովը տեղի էր ունենալու Ս․ Էջմիածնի Մայր տաճարում։ Քվեարկումներն էին սինոդի 8 անդամները։ Ս․ Էջմիածնի միաբանության 7 երիցագույն անդամներ (եպիսկոպոս կամ վարդապետ), յուրաքանչյուր թեմի առաջնորդը կամ նրան ներկայացնող մի եկեղեցական ու ժողովրդի ընտրած մեկ աշխարհական։ Վերջինս կարող էր հաստատել թեկնածուներից մեկին՝ ըստ իր հայեցողության։ Ռուսական կայսրության հայկական և հայաբնակ շրջանները բաժանվում էին 6 եկեղեցական թեմերի՝ Երևանի, Վրաստանի, Ղարաբաղի, Շամախիի (Շիրվանի), Նոր Նախիջևան-Բեսարաբիայի և Աստրախանի։ Թեմական առաջնորդներն օժտված էին համապատասխան կրոնական և հոգևոր իշխանությամբ իրենց թեմի շրջանակներում։ Կաթողիկոսի ներկայացմամբ նրանց նշանակում և ազատում էր «թագավոր-կայսրը»։ Թեմերում ստեղծվում էին հոգևոր ատյաններ՝ կոնսիստորիաներ՝ չորսական անդամներով (1 վարդապես, 3 քահանա)։ Կոնսիստորիայի նախագահը թեմական առաջնորդն էր։ Եկեղեցական ստորին վարչական միավորը ծխական համայնքն էր, որի անդամները ընտրում էին քահանա և երեցփոխ։ Վանքերի միաբանների թվաքանակը 8-ից պակաս չէր կարող լինել։ Միաբան լինելու համար պետք է լրացած լիներ 30 տարին։ Էջմիածնում պետք է բացվեր հոգևոր ճեմարան, իսկ յուրաքանչյուր թեմ ունենալու էր մեկ թեմական դպրոց։ Այդ հիման վրա թեմական դպրոցներ են բացվել Երևանում և Շուշիում։ Բացի այդ՝ պահանջների և միջոցների համեմատ կարող էին բացվել ծխական դպրոցներ։
«Պոլոժենիեն» էապես կրճատում էր Ամենայն հայոց կաթողիկոսի և առհասարակ հայաստանյաց առաքելական եկեղեցու իրավասությունները։ Կաթողիկոսն արտասահմանի հայ համայնքների հետ կարող էր հաղորդակցվել միայն Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարարության միջոցով։ Կաթողիկոսի հաստատման կարգը զրկվում էր նախկին համահայկական բնույթից։ Ըստ վաղեմի ավանդույթի՝ համապատասխան երկրների հայկական համայնքների ներկայացմամբ Ամենայն հայոց կաթողիկոսն իր պաշտոնում հաստատվում էր պարսից շահերի ու օսմանյան սուլթանների, իսկ 19-րդ դարի սկզբից՝ նաև ռուսաց կայսրերի կողմից։ Բացի այդ՝ բոլոր որոշումներն ու կանոնները ենթակա էին պետական հաստատման։ Տեղում ցարական իշխանության կողմից նշանակվող սինոդի դատախազի մշտարթուն հսկողությունից բացի՝ բոլոր փաստաթղթերը պետք է ներկայացվեին ներքին գործերի նախարարություն։ «Պոլոժենիեն», ըստ էության, հայաստանյայց առաքելական եկեղեցին կախման մեջ էր դնում ցարական կառավարությունից։ Հայոց եկեղեցուց պահանջվում էր հարգել կայսրության մեջ առկա մյուս դավանանքները և հրաժարվել «հավատորսությունից», թեև թույլատրվում էր, որ մուսուլմաններն ու հեթանոսները, ցանկության դեպքում ըդնունեն հայոց դավանանքը։ Կաթողիկոսի իշխանությունը սահմանափակում էր նաև սինոդը, որը գրեթե կիսանկախ մի հիմնարկություն էր և ամբողջովին գտնվում էր սինոդի դատախազի անմիջական հսկողության ներքո[2]։
Որպես Ամենայն Հայոց կաթողիկոս՝ Ներսես Ե Աշտարակեցին բուռն ընդդիմացել է 1836-ի Հայոց եկեղեցու կանոնադրությանը և փորձել վերականգնել «Պոլոժենիե»–ով ոտնահարված Հայոց կաթողիկոսի իրավունքները։ Նա անտեսել է «Պոլոժենիեն», անգործության մատնել Սինոդը, գործել է ինքնուրույն և իր ձեռքը կենտրոնացրել եկեղեցական ողջ իշխանությունը՝ վարվելով «ես եմ կանոնադրությունը և օրենքը» նշանաբանով։ Ստեղծել է մի հանձնաժողով, որը նրա գլխավորությամբ կազմել է «Պոլոժենիե»–ին միանգամայն հակառակ Հայոց եկեղեցու նոր կանոնադրություն և գործել ըստ այդմ[3]։ Մատթեոս Ա Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը փորձել է ամբողջովին վերանայել «Պոլոժենիեն», դրա փոխարեն ընդունել տալ իր ներկայացրած նախագիծը, որով վերականգնվելու էր Ամենայն հայոց կաթողիկոսի լիակատար անկախությունը և միանձնյա իշխանությունը։ Կառավարությունը, սակայն, անտեսել է այդ նախագիծը։ Գևորգ Դ Կոստանդնուպոլսեցի կաթողիկոսը հասել է այն բանին, որ 1868-ին հօգուտ եկեղեցու ի վերջո լուծել է կուսակրոն հոգևորականության թոշակների հարցը, 1874-ին բացել է Գևորգյան ճեմարանը, զարկ տվել ծխական դպրոցների ցանցի ընդլայնմանը։ Դպրոցական գործի ծավալման առումով «Պոլոժենիեն» դրական դեր է խաղացել[1]։
Հայաստանյաց առաքելական եկեղեցին դժկամությամբ է ընդունել «Պոլոժենիեն», ժողովուրդն այն իրավամբ համարել է հայոց ազգային իրավունքներն ու ավանդույթները սահմանափակող օրենք։ Դրա հետ մեկտեղ «Պոլոժենիեն» ինչ-որ առումով նպաստել է հայոց եկեղեցու ներսում որոշակի կարգ ու կանոնի հաստատմանը։ Դրվելով ամբողջովին կառավարության հսկողության ներքո՝ հայոց եկեղեցին, սակայն նրանից նյութական օժանդակություն չէր ստանում։ Նրա գոյության նյութական հիմքը ժողովրդի նվիրատվությունն ու եկեղեցական կալվածքներից ստացվող եկամուտն էր։ «Պոլոժենիեն» դադարեց գործելուց 1917 թվականին[2]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 «Քրիստոնյա Հայաստան հանրագիտարան» (PDF). ISBN 5-89700-016-6.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 Հայոց պատմություն. Երևան: Զանգակ-97. 2010. էջեր 268–271. ISBN 978-99941-1-903-5.
- ↑ «Ներսես Ե Աշտարակեցի». ՀԱՅ ԱՌԱՔԵԼԱԿԱՆ ՍՈՒՐԲ ԵԿԵՂԵՑԻ ԱՐԱՐԱՏՅԱՆ ՀԱՅՐԱՊԵՏԱԿԱՆ ԹԵՄ.
{{cite web}}: line feed character in|website=at position 21 (օգնություն)