Մահը

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Մահանալը կյանքի վերջին փուլն է, որը, ի վերջո, հանգեցնում է վախճանի։  Մահվան ախտորոշումը կլինիկական որոշումների կայացման բարդ գործընթաց է, և այս ախտորոշումը հեշտացնող ստուգաթերթերի մեծ մասը հիմնված է քաղցկեղի ախտորոշման վրա[1]։

Մահվան նշանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ում Քաղցկեցի Ազգային Ինստիտուտը նշում է, որ հետևյալ նշաններից մի քանիսի առկայությունը կարող է ցույց տալ, որ մահը  մոտ է[2][3]։

  • Քնկոտություն, քնի ավելացում և/կամ հակազդման բացակայություն (որն առաջանում է հիվանդի նյութափոխանակության խանգարման պատճառով)։
  • Շփոթություն՝ կապված ժամանակի, վայրի և/կամ սիրած մարդկանց ինքնության հետ, տեսիլքներ մարդկանց և վայրերի վերաբերյալ, որոնք չկան, անկողնային սպիտակեղենը քաշելը (մասամբ պայմանավորված է հիվանդի նյութափոխանակության փոփոխություններով)։
  • Սոցիալականացման նվազում և մարդկանցից խուսափում (առաջանում է ուղեղին մատակարարվող թթվածնի նվազումից, արյան շրջանառության դանդաղումից և մեռնելու մտավոր պատրաստությունից)։
  • Սննդի և հեղուկի կարիքի նվազում, ախորժակի կորուստ (առաջանում է մարմնի՝ էներգիան խնայելու անհրաժեշտությունից և սնունդն ու հեղուկը ճիշտ քանակությամբ օգտագործելու ունակության նվազումից)։
  • Միզապարկի կամ աղիների վերահսկողության բացակայություն (առաջանում է կոնքի շրջանում մկանների թուլացումից)։
  • Մուգ մեզ կամ մեզի քանակի նվազում (առաջանում է երիկամների գործառույթի դանդաղումից և/կամ հեղուկի ընդունման նվազումից)։
  • Մաշկը դառնում է սառը, հատկապես՝ ձեռքերը և ոտքերը, մաշկի գույնը կարող է դառնալ կապտավուն, հատկապես մարմնի ստորին հատվածներում (առաջանում է վերջույթներում արյան շրջանառության դանդաղումից)։
  • Շնչելիս խռխռոցի կամ կլկլոցի ձայներ են լսվում, որոնք կարող են բարձր լինել (մահվան ձայներ), անկանոն և մակերեսային շնչառություն, րոպեում շնչառական շարժումների քանակի նվազում, արագից դանդաղ փոխվող շնչառություն (առաջանում է արյունախառման պատճառով հեղուկի սպառման նվազմամբ, մարմնում ավելորդ նյութերի կուտակումից, և/կամ օրգաններում արյան մատակարարման նվազմամբ)։
  • Գլուխը լույսի  աղբյուրի կողմը շրջելը (առաջանում է տեսողության նվազումից)։
  • Ցավը վերահսկելու դժվարություն (առաջանում է հիվանդության բարդացումից)։
  • Ակամա շարժումներ (կոչվում է միոկլոնուս), սրտի հաճախության բարձրացում, հիպերտոնիա, որին հաջորդում է հիպոթենզիան[4], ոտքերի և ձեռքերի ռեֆլեքսների կորուստ, որը մոտալուտ մահվան լրացուցիչ նշան է։

Մահանալու մշակութային տեսակետերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Տարբեր մշակույթներում մարդիկ տարբեր կերպ են հասկանում և մեկնաբանում մահվան գործընթացը[5]։ Որոշ մշակույթներում մահը կյանքի ամբողջական ավարտն է[5]։ Որոշ մշակույթներում մահը կարող է ներառել կեցության որոշակի փոփոխված ձևեր, օրինակ՝ քուն կամ հիվանդություն[5]։ Որոշ ավանդույթներում մահը նշանավորում է անցում այլ տեսակի գոյության կամ ներառում է մահվան և վերածննդի  պարբերական օրինաչափություն[5]։ Այս մշակութային տարբերությունները ազդում են մարդկանց ապրելակերպի, վարքագծի կամ մահվան ու մահանալու նկատմամբ  վերաբերմունքի վրա[5]։

ԱՄՆ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ում «մահվան դեմ›› գերիշխող մշակույթը հանգեցնում է դիմադրության մահանալու  գործընթացին[5]։ Մահն ու հիվանդությունը հաճախ ընկալվում են որպես «ինչ-որ բանի դեմ պայքարելու» ձև[5], և մահվան կամ մահանալու մասին խոսակցությունները համարվում են հիվանդագին կամ տաբու։ Շատ մարդիկ մահանում են հիվանդանացում կամ խնամքի հաստատություններում, և միայն 30%-ն է մահանում տանը[6]։ Քանի որ ԱՄՆ-ն  տարբեր մշակույթներով հարուստ ազգ է, մահվան կամ մահանալու վերաբերյալ վերաբերմունքները տարբերվում են՝ կախված մշակութային և հոգևոր գործոններից[7]։

Չինաստան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինական մշակույթում մահը համարվում է կյանքի ավարտ, մահից հետո կյանք չկա, ինչն էլ հանգեցնում է մահվան բացասական ընկալումների[8]։ Մահվան և մահանալու հանդեպ այս վերաբերմունքը առաջացել է Չինաստանում գերիշխող երեք կրոններից՝ դաոսականությունից, բուդդիզմից և կոնֆուցիականությունից:[9]

Խաղաղ օվկիանոսի հարավային երկրներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Խաղաղ օվկիանոսի հարավային երկրների որոշ մշակույթներում հավատում են, որ կյանքը լքում է մարդուն, երբ նա հիվանդ է կամ քնած՝ առաջացնելով մի քանի «մահ» մի կյանքի ընթացքում[5]։

Մահանալու մասին կրոնական տեսակետերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոնեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քրիստոնեական հավատքում  շատերը համաձայն են, որ հավատացյալները մեկ անգամ են մահանալու, սակայն տարբեր ավանդույթներ տարբեր համոզմունքներ ունեն, թե ինչ է տեղի ունենում միջանկյալ վիճակում՝ մահվան և հարության միջև։ Շատ ավանդույթների համար մահը մարմնի և հոգու բաժանումն է, ուստի հոգին շարունակում է գոյություն ունենալ անմարմին ձևով։ Ըստ այլ ավանդույթների՝ հոգին ու մարմինը անբաժան են, սա նշանակում է, որ մարմնի մահը հոգին դարձնում է անգիտակից մինչև հարության պահը։ Մյուսները կարծում են, որ հոգին լքում է մարմինը՝ դրախտում կամ դժոխքում գոյություն ունենալու համար[5]։

Իսլամ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իսլամական հավատքի մեջ մահվան ժամանակը կանխորոշված է, հետևաբար մահը ընկալվում է որպես Ալլահի կամք։ Սրանից  էլ հետևություն, որ մահը ընդունելի է, և մուսուլմաններին պարբերաբար խրախուսում են մտածել մահվան և մահանալու մասին[10]։ Մուսուլմանների մեծ մասը նախընտրում է մահանալ տանը՝ շրջապատված  սիրելի մարդկանցով, իսկ մեծ թվով մարդիկ սպասում են մահացողի անկողնու մոտ[11]։

Հինդուիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հինդուիզմում  հավատում են, որ մարդիկ մահանում են և վերածնվում նոր ինքնությամբ[5]։

Բուդդիզմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Չինական բուդդիզմում ասվում է, որ մահացող հիվանդները տանջանքի և ցնծության փուլեր են ապրում, և որ խնամակալը պետք է օգնի հիվանդին մնալ ցնծության վիճակում Նիանֆոյի աղոթքների միջոցով։ Մահացածները և ապրողները միասին են ապրում, ընդ որում առաջինները իշխանություն և ազդեցություն ունեն ապրողների վրա[5]։

Բժշկականացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերակենդանացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վերակենդանացումը ինչ-որ մեկին ուշքի բերելու գործողությունն է, և իրականացվում է, երբ ինչ-որ մեկը անգիտակից վիճակում է կամ մահանում է[12]։ Վերակենդանացումը իրականացվում է տարբեր մեթոդների կիրառությամբ, որոնցից ամենատարածվածը սիրտ-թոքային վերակենդանացումն է (ՍԹՎ)։ ՍԹՎ-ն ընթացակարգ է, որը բաղկացած է կրծքավանդակի վրա պարբերական ճնշումներից և օդամղումից՝ մարմնի կարևոր հատվածներում արյան և թթվածնի շրջանառությունը   պահպանելու նպատակով[13]։ Սրտի ռիթմի վերականգնումը կամ ցնցումը նույնպես իրականցվում է ՍԹվ-ից հետո՝ փորձելով վերականգնել սրտի բաբախյունը։ Շտապ բժշկական օգնությունը (ՇԲՕ) հաճախ առաջինն է իրականացնում հիվանդների ՍԹՎ-ն հիվանդանոցից դուրս։ Չնայած ՇԲՕ-ն չի կարող մահվան մասին խոսել, նրանց խնդրում են որոշել մահվան նշանների հստակ առկայությունը և ՍԹՎ-ի անհրաժեշտությունը։ ՍԹՎ չի նշանակվում, եթե փրկարարը ՍԹՎ իրականցնելու ժամանակ վնասվածք ստանալու վտանգի տակ է, եթե առկա են մահվան հստակ նշաններ (վերջույթների պնդացում, մաշկի գույնի փոփոխություն, գլխատում, անդամահատում, փտում) կամ եթե հիվանդը վերակենդանացման կարիք չունի։ ՍԹՎ-ից սովարաբար ազատվում են այն դեպքում, երբ հիվանդը ունի բժշկական կամքի թուղթ կամ «Կյանքի պահպանման համար բժշկի հրահանգներ»-ի ձևաթուղթ, որը ցույց է տալիս, որ վերակենդանացումը ցանկալի չէ, կամ եթե ունի վավերական «Մի Փորձեք Վերակենդանացնել»-ու հրաման:[14]

Կյանքի վերջի խնամք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կյանքի վերջի խնամքը, ի տարբերություն այլ պայմանների, միտված է ապրելու  գործընթացի բնական փուլին։ Հոսփիսի և պալիատիվ խնամքի ազգային կազմակերպությունը պնդում է, որ հոսփիսի խնամքը կամ կյանքի վերջի խնամքը սկսվում է, երբ բուժումներն այլևս ահնարին են, ախտորոշվել է մահացու հիվանդություն, և վեց ամսից քիչ ժամանակ է մնացել ապրելու[15]։ Հոսփիսի խնամքը ներառում է պալիատիվ խնամք, որը միտված է հիվանդների  հարամարվետության և սիրելիների աջակցության ապահովմանը։ Այս գործընթացը ներառում է բժշկական օգնություն, ցավի կառավարում, ինչպես նաև սոցիալական և զգացական աջակցություն, որը տրամադրվում է սոցաշխատողների և  առողջապահական թիմի այլ անդամների կողմից՝ ներառյալ ընտանեկան բժիշկները, բուժքույրերը, խորհրդատուները, վերապատրաստված կամավորները և տնային առողջության օգնականները[16]։ Հոսփիսի խնամքը ներառում է պալիատիվ խնամք, որը միտված է հիվանդների  հարամարվետության և սիրելիների աջակցության ապահովմանը։ Այս գործընթացը ներառում է բժշկական օգնություն, ցավի կառավարում, ինչպես նաև սոցիալական և զգացական աջակցություն, որը տրամադրվում է սոցաշխատողների և  առողջապահական թիմի այլ անդամների կողմից՝ ներառյալ ընտանեկան բժիշկները, բուժքույրերը, խորհրդատուները, վերապատրաստված կամավորները և տնային առողջության օգնականները[16]։

Հոգեբանական հարմարեցման գործընթացներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երբ մարդը գիտակցում է, որ իր կյանքին սպառնում է մահացու հիվանդություն, նա հաշտվում է դրա և մոտեցող վախճանի հետ։ Այս դիմակայությունը նկարագրվել է կյանքի օրագրերում, ինքնակենսագրականներում, բժշկական զեկույցներում,  վեպերում, ինչպես նաև պոեզիայիում։ 20-րդ դարի կեսերից մահվան դեմ «պայքարը» հետազոտվում է հասարակական գիտություններում փորձնական տվյալների և դաշտային հետազոտությունների տվյալների հիման վրա։ Մշակված տեսությունները  և մոդելները հիմնականում նախատեսված են անբուժելի մարդկանց  հետ աշխատող օգնականների համար։

Մահանալու մասին տեսությունները նկարագրում են մահանալու հոգեսոցիալական ասպեկտները, ինչպես նաև մեռնելու գործընթացի մոդելները։ Ընդգծված հոգեսոցիալական ասպեկտներ են ընդհանուր ցավը (Ս. Սանդերս), ընդունումը (Ջ. Է. Հինթոն, Քյուբլեր-Ռոս), իրազեկվածություն/անվստահելիություն (Բ. Գլեյզեր, Ա. Սթրաուս), պատասխան մարտահրավերներին (Է. Ս. Շնիդման), համապատասխանություն (Ա. Դ. Վայսման)[17], ինքնավարություն (Հ. Մյուլլեր Բուշ)[18], վախ (Ռ. Կեստնբաում, Գ. Դ. Բրեյժիո)[19] և երկիմաստություն (Է. Էնգելկի[20])։

Փուլ և փուլային մոդել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մահվան ընթացքի համար շատ փուլեր և փուլային մոդելներ են եղել, որոնք մշակվել են հոգեբանական և հոգեսոցիալական տեսանկյունից[21]։ Տարբերակում ենք երեք և տասներկու փուլեր, որոնց միջով անցնում է մահացող մարդը[22][23][24][25][26]։ Փուլերը հանգեցնում են շոկի, գլխապտույտի, առաջին նշանների և ախտորոշման վերաբերյալ անորոշության, փոփոխական հուզական վիճակի և մտքերի, սեփական կյանքի նկատմամբ վերահսկություն պահպանելու ջանքերի, հեռացման, կորցրած ունակությունների պատճառով վշտի և սեփական գոյության կորստից տառապանքի և վերջապես՝ հոգեֆիզիկական անկման։

Առավել հայտնի է Վշտի մոդելի հինգ փուլերը, որը մշակել է շվեյցարացի-ամերիկացի հոգեբան Էլիզբեթ Քյուբլեր-Ռոսը: Իր աշխատության մեջ Քյուբլեր-Ռոսը հավաքել է Մահագիտության մասին տարբեր տվյալներ՝ հրատարակված Ջոն Հինթոնի, Սեսլի Սանդրսի, Բարնի Գ. Գլեյզերի, Էնսելմ Լ. Սթրաուսի և ուրիշների կողմից[27]։ Դրա շնորհիվ նա հանրության ուշադրությունը հրավիրեց սույն թեմայի վրա, այդ հարցը հետաքրքրում է հանրությանը մինչև օրս։ Նա կենտրոնացավ մահացողի բուժման վրա՝ վշտով և սգով, ինչպես նաև մահվան և մահվանը մոտ փորձառությունների ուսումնասիրությունների միջոցով[28]։ Այս մոդելի հինգ փուլերն են՝ Ժխտում և մեկուսացում, Զայրույթ, Պայմանավորվածություն, Ընկճախտ և Համաձայնություն։ Ըստ Քյուբլեր-Ռոսի՝ հույսը այս հինգ փուլերի մեջ գրեթե միշտ ներկա է, ինչը հուշում է, որ հիվանդները երբեք ամբողջությամբ չեն հանձնվում, և որ հույսը երբեք չպետք է խլել նրանցից։ Ըստ Քյուբլեր-Ռոսի՝ հույսի կորստին հաջորդում է մահը, և ամեն մեկը կարող է հաղթահարել մահվան վախը՝ սկսելով իրենից և ընդունելով սեփական մահը։ Քյուբլեր-Ռոսի հետազոտությունից ելնելով՝ հոգեբույժները նոր ազդակներ են ստեղծել մահացող և վշտի մեջ  գտնվող մարդկանց հետ առնչվելու դեպքում։ Նրա գլխավոր ուղերձն էր, որ օգնող մարդիկ առաջին հերթին պետք է հստակեցնեն իրենց վախերը և կյանքի խնդիրները (անավարտ գործերը) ինչքան հնարավոր է, և ընդունեն իրենց մահը նախքան կկարողանան օգնել մահացող մարդուն։

Քյուբլեր-Ռոսը Մահվան հինգ փուլերը դուրս է բերել անբուժելի հիվանդների հարցազրույցներից, որոնք նկարագրում էին մահվան գործընթացում հոգեբանական հարմարվողականության ընթացքը։ Այս հինգ փուլերը մեծապես հիշատակվում են, չնայած Քյուբլեր-Ռոսը մի քանի անգամ քննադատորեն հարցականի տակ է դրել իր փուլային մոդելի վավերականությունը։ Նրա քննադատություններից մի քանիսն են. փուլերի հաջորդականությունը  հաստատված չէ, դրանք կարող են փոխարինվել կամ կրկնվել, որոշ փուլեր կարող են ընդհանրապես չլինել, սեփական մահի ընդունումը կարող է տեղի ունենալ ոչ ամեն դեպքում[29]։ Կյանքի վերջի խնամքի ժամանակ տեղ է տրվում հոգեբանական կոնֆլիկտին, բայց փուլերը հաղթահարելու վրա արտաքին ազդակները հազվադեպ են[30]։

Մահանալու մասին միջազգային հետազոտություներում կան մի շարք գիտականորեն հիմնավորված առարկություններ փուլային մոդելի և մոդելների համար, որոնք նկարագրում են մահը ընդհանուր բեմականացված վարքագծի տեսանկյունից[31][32]։ Ամենից առաջ փուլային մոդելի միամիտ օգտագործումը դիտարկվում է քննադատորեն և նույնիսկ մասնագիտական գրքերում հույսը, որը Քյուբլեր-Ռոսի փուլային մոդելի հիմնական կողմն է, չի նշվում[33]։

Ազդող գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Փուլային մոդելների գիտականորեն հիմնավորված քննադատության պատճառով մերժվում է մահանալու գործընթացի փուլային մոդելը և փոխարենը մշակվում են գործոններ, որոնք ազդում են մահանալու ընթացքի վրա։ Մի քանի գիտությունների հետազոտական բացահայտումների վրա հիմնվելով՝ Ռոբերտ Ջ Կեստնբաումն ասում է. «Անհատականությունն ու համընդհանրությունը համատեղվում են մահանալու մեջ»[34]։ Կեստնբաումի մոդելում անհատական և սոցիալական վերաբերմունքը ազդում է մեր մահանալու վրա և թե ինչպես ենք մենք վերաբերվում մահանալու և վախճանի մասին գիտելիքներին։ Ազդող գործոններն են տարիքը, սեռը, միջանձնային հարաբերությունները, հիվանդության տեսակը, միջավայրը, որտեղ բուժումն անցկացվում է, կրոնը և մշակույթը։ Այս մոդելը մեռնող մարդու անձնական իրականությունն է, որտեղ վախը, մերժումը և ընդունումը մահացողի՝ մահվանն առճակատելու առանցքն են[35]։

Էռնստ Էնգելկին  Կեստնբաումի մոտեցումը զարգացրել է՝ ձևակերպելով հետևյալ թեզը. «Յուրաքանչյուր մարդու կյանքը եզակի է, ուստի նրանց մահն էլ է եզակի։ Այնուամենայնիվ, բոլոր մարդկանց մահվան մեջ նմանություններ կան։ Համաձայն սրա՝ բոլոր անբուժելի հիվանդների նմանությունն այն է, որ նրանք բախվում են գիտակցումների, պատասխանատվություների և սահմանափակումների, որոնք հատուկ են մահվանը»[36]։ Օրինակ՝ բնորոշ գիտակցումն այն է, որ հիվանդությունը վտանգում է իրենց կյանքը։ Բնորոշ սահմանափակումները պայմանավորված են հիվանդությամբ, թերապիաներով և կողմնակի ազդեցություններով։ Էնգելկիի մոդելում մահվան անձնական և եզակի տեսակետները պայմանավորված են բազմաթիվ գործոնների  փոխազդեցությամբ՝ գիտակցումներին, պատասխանատվություներին և սահմանափակումներին դիմակայելու համար։ Կարևոր գործոններն են գենետիկական կառուցվածքը, անհատականությունը, կյանքի փորձը, ֆիզիկական, հոգեբանական, սոցիալական, ֆինանասական, կրոնական և հոգևոր ռեսուրսները, հիվանդության տեսակը, աստիճանը և տևողությունը, հետևանքները և բուժման կողմնակի ազդեցությունները, բժշկական բուժման և խնամքի որակը, նյութական միջավայրը (բնակարանի կահավորումը, գործնական բժշկությունը, տունը) և հարազատների, խնամակալների, բժիշկների և հասարակության ակնկալիքները, նորմերը և վերաբերմունքը։ Ըստ Էնգելկիի, մահվան դժվարությունը և յուրաքանչյուր մահացող մարդու եզակիությունը ուղեցույցներ են ստեղծում մահացող մարդկանց հետ հաղորդակցման համար[37]։

Իրազեկում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բժշկական մասնագետները և հարազատները, սոցիոլոգները և հոգեբանները նույնպես զբաղվում են այն հարցով,  թե արդյոք բարոյական է մահացող մարդուն հայտնել անբարենպաստ կանխատեսման կամ անորոշ ախտորոշման մասին[38]։ 1965 թվականին սոցիոլոգ Բարնի Գ Գլեյզերը և Էնսելմ Սթրաուսը հրապարակեցին փորձնական ուսումնասիրությունների արդյունքները, որտեղ ստացան մահացող հիվանդների իրազեկման չորս տարբեր տեսակներ՝ փակ իրազեկում, կասկածելի իրազեկում, փոխադարձ կեղծավորության իրազեկում և բաց իրազեկում[39]։ Փակ իրազեկման ժամանակ միայն հիվանդի հարազատները, խնամակալները և բժշկական մասնագետներն են իմանում հիվանդի վիճակի մասին, հիվանդը չի իմանում իր մահվան մասին։ Կասկածելի իրազեկման ժամանակ հիվանդը կասկածում է, որ այն, ինչ գիտեն իրեն շրջապատողները, չեն իմացել հարազատներից կամ բժշկական մասնագետներից։ Փոխադարձ կեղծավորության իրազեկման ժամանակ բոլոր կողմերը գիտեն, որ մարդը մահանում է, բայց նրանք իրենց այնպես են պահում, ասես չգիտեն։ Բաց իրազեկման ժամանակ բոլոր կողմերը վարվում են ըստ իրենց իմացության[40]։

Հոսփիսյան շարժումը հատկապես Մեծ Բրիտանիայում այդ ժամանակվանից հանդես է եկել բաց, ճշմարիտ և վստահելի փոխգործակցության օգտին[41]։ Իրավիճակը չի հեշտանա բոլոր ներգրավածների համար, եթե խուսափեն բարդ խոսակցություններից, այն ավելի շուտ ուժեղանում է, և հնարավոր է՝ հանգեցնի մարդկանց վստահելի հարաբերություների խզման, ինչը հետագա բուժումը կդարձնի ավելի դժվար կամ ահնարին[42]։

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Kennedy, Catriona; Brooks-Young, Patricia; Brunton Gray, Carol; Larkin, Phil; Connolly, Michael; Wilde-Larsson, Bodil; Larsson, Maria; Smith, Tracy; Chater, Susie (2014 թ․ սեպտեմբեր). «Diagnosing dying: an integrative literature review». BMJ Supportive & Palliative Care (անգլերեն). 4 (3): 263–270. doi:10.1136/bmjspcare-2013-000621. ISSN 2045-435X. PMC 4145438. PMID 24780536.
  2. ↑ «Physical Changes as You Near the End of Life». www.cancer.org (անգլերեն). Վերցված է 2020 թ․ ապրիլի 30-ին.
  3. ↑ «End-of-Life Care: Questions and Answers». NCI Factsheet. 2002 թ․ հոկտեմբերի 30.
  4. ↑ Linda LE, Ferris FD, von Gunten C. «The Last Hours of Living: Practical Advice for Clinicians». Medscape. Արխիվացված է օրիգինալից 2017 թ․ հունվարի 28-ին. Վերցված է 2017 թ․ նոյեմբերի 17-ին.
  5. ↑ 5,00 5,01 5,02 5,03 5,04 5,05 5,06 5,07 5,08 5,09 5,10 Gire, James (2014 թ․ դեկտեմբերի 1). «How Death Imitates Life: Cultural Influences on Conceptions of Death and Dying». Online Readings in Psychology and Culture (անգլերեն). 6 (2). doi:10.9707/2307-0919.1120. ISSN 2307-0919.
  6. ↑ Cross, Sarah H.; Warraich, Haider J. (2019 թ․ դեկտեմբերի 12). «Changes in the Place of Death in the United States». New England Journal of Medicine. 381 (24): 2369–2370. doi:10.1056/NEJMc1911892. ISSN 0028-4793. PMID 31826345. S2CID 209330310.
  7. ↑ Kwak, Jennifer J. (2022 թ․ մարտի 16). «Death attitudes among older Asian and Pacific Islander Americans: The role of religiosity, spirituality, and psychosocial health factors». Death Studies. 46 (3): 648–657. doi:10.1080/07481187.2020.1752853. ISSN 0748-1187. PMID 32324111. S2CID 216084601.
  8. ↑ Yu Xu (2007 թ․ օգոստոս). «Death and Dying in the Chinese Culture: Implications for Health Care Practice». Home Health Care Management & Practice (անգլերեն). 19 (5): 412–414. doi:10.1177/1084822307301306. ISSN 1084-8223. S2CID 208318522.
  9. ↑ «The Chinese Approach to Death and Dying». INELDA (անգլերեն). 2017 թ․ հունիսի 23. Վերցված է 2022 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  10. ↑ Sheikh, Aziz (1998 թ․ մարտ). «Death and Dying—a Muslim Perspective». Journal of the Royal Society of Medicine (անգլերեն). 91 (3): 138–140. doi:10.1177/014107689809100307. ISSN 0141-0768. PMC 1296563. PMID 9659326.
  11. ↑ Tayeb, Mohamad A.; Al-Zamel, Ersan; Fareed, Muhammed M.; Abouellail, Hesham A. (2010). «A "good death": perspectives of Muslim patients and health care providers». Annals of Saudi Medicine. 30 (3): 215–221. doi:10.4103/0256-4947.62836. ISSN 0256-4947. PMC 2886872. PMID 20427938.
  12. ↑ «resuscitation», The Free Dictionary, Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 19-ին
  13. ↑ «Cardiopulmonary resuscitation (CPR): First aid». Mayo Clinic (անգլերեն). Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 19-ին.
  14. ↑ Libby, Christopher; Skinner, Robert B.; Rawal, Amit R. (2022), «EMS Termination Of Resuscitation And Pronouncement of Death», StatPearls, Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, PMID 31082157, Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 12-ին
  15. ↑ Huffman, Jaime L.; Harmer, Bonnie (2022), «End of Life Care», StatPearls, Treasure Island (FL): StatPearls Publishing, PMID 31334996, Վերցված է 2022 թ․ սեպտեմբերի 12-ին
  16. ↑ 16,0 16,1 Tatum, Paul E. (2020 թ․ նոյեմբեր). «End-of-Life Care: Hospice Care». FP Essentials. 498: 26–31. ISSN 2159-3000. PMID 33166104.
  17. ↑ Weisman A., On Dying and Denying, Behavioral Publications Inc., New York, pp. 36, 41, 1972.
  18. ↑ https://www.researchgate.net/profile/H-Christof-Mueller-Busch
  19. ↑ Horsley, Jo & Kastenbaum, Robert & Aisenberg, Ruth. (1973). The Psychology of Death. The American Journal of Nursing. 73. 1108. 10.2307/3422766.
  20. ↑ https://www.lovelybooks.de/autor/Ernst-Engelke/
  21. ↑ Erich Stern: Psychologie des Sterbens. In: Die Umschau. Band 37, 1933, S. 21–24.
  22. ↑ E. M. Pattison: The experience of dying. Englewood Cliffs 1977.
  23. ↑ E. Kübler-Ross: Interviews mit Sterbenden. Kreuz, Stuttgart 1972.
  24. ↑ A. D. Weisman: On Dying and Denying: a Psychiatric Study of Terminality. New York 1972.
  25. ↑ P. Sporken: Umgang mit Sterbenden. Medizinische und pastorale Aspekte der Sterbehilfe. Patmos Verlag, 1975.
  26. ↑ J. Morse, J. Johnson: Toward a theory of illness: The Illness Constellation Model. In: The illness experience: Dimensions of suffering. Newbury Park 1991.
  27. ↑ Ernst Engelke: Die Wahrheit über das Sterben: Wie wir besser damit umgehen. Rowohlt, Reinbek bei Hamburg 2015, ISBN 978-3-499-62938-9, S. 63–64.
  28. ↑ Video: Elisabeth Kübler-Ross über Nahtoderfahrungen (1981). retrieved 14 March 2014.
  29. ↑ J. Wittkowski: Zur Psychologie des Sterbens – oder: Was die zeitgenössische Psychologie über das Sterben weiß. In: F.-J. Bormann, G. D. Borasio (Hrsg.): Sterben. Dimensionen eines anthropologischen Grundphänomens. De Gruyter, Berlin 2012, S. 50–64.
  30. ↑ E. Albrecht, S. Roller: Terminalphase und Tod. In: Leitfaden Palliative Care. Palliativmedizin und Hospizbetreuung. Urban & Fischer, München 2010, S. 523.
  31. ↑ J. Wittkowski: Psychologe des Todes. Wissenschaftliche Buchgesellschaft, Darmstadt 1990, S. 117–140.
  32. ↑ N. Samarel: Der Sterbeprozess. In: J. Wittkowski (Hrsg.): Sterben, Tod und Trauer. Kohlhammer Stuttgart 2003, S. 122–151.
  33. ↑ C. Bausewein, S. Roller, R. Voltz: Leitfaden Palliativmedizin. Urban & Fischer, Jena 2004, S. 10.
  34. ↑ R. Kastenbaum (2007), Death, society, and human experience, New York: Routledge, էջեր 126–149
  35. ↑ R. Kastenbaum: Death, society, and human experience. Routledge, New York 2007, ISBN 978-0-205-00108-8.
  36. ↑ E. Engelke: Die Wahrheit über das Sterben. Wie wir besser damit umgehen. Rowohlt Taschenbuch Verlag, Reinbek bei Hamburg 2015, ISBN 978-3-499-62938-9.
  37. ↑ E. Engelke: Gegen die Einsamkeit Sterbenskranker. Wie Kommunikation gelingen kann. Lambertus, Freiburg i. Br. 2012, S. 209–341.
  38. ↑ https://medical-dictionary.thefreedictionary.com/infaust#:~:text=adjective%20Referring%20to%20a%20clinical,an%20uncertain%2C%20often%20poor%20prognosis.
  39. ↑ https://groundedtheoryreview.com/2015/12/19/awareness-of-dying-remains-relevant-after-fifty-years/#:~:text=What%20emerged%20during%20their%20investigation,Glaser%20and%20Strauss%20(1965).
  40. ↑ Barney G. Glaser, Anselm Strauss: Awareness of Dying. Aldine Pub. Co., Chicago 1965.
  41. ↑ https://www.mariecurie.org.uk/blog/what-is-the-hospice-movement/208684#:~:text=Good%20hospice%20care%20helps%20people,matter%20what%20prognosis%20you%20have.
  42. ↑ A. Lübbe, I. Lübbe: Wahrheit und Wahrhaftigkeit beim Umgang mit terminal Kranken. In: Zeitschrift für Palliativmedizin. 3/2012, S. 121.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մահը&oldid=9946626» էջից