Կենտրոնասիական արաբերեն

Կենտրոնասիական արաբերենԱրաբերենի եգիպտական բարբառ ; العربية الآسيوية الوسطى‎
Տեսակ	լեզու և բարբառ
Ենթադաս	արաբերենի տարբերակներ
Երկրներ	Աֆղանստան, Իրան, Տաջիկստան, Ուզբեկստան
Լեզվակիրների թիվը	Աֆղանստան՝ 5000; Տաջիկստան՝ 1000; Ուզբեկստան՝ 700
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ	ոչ նպաստավոր
Գրերի համակարգ	Արաբական այբուբեն
IETF	ar-143
ISO 639-3	abh

Կենտրոնասիական արաբերեն, Արաբերենի կենտրոնասիական բարբառներ (արաբ․՝ العربية الآسيوية الوسطى‎‎), անհետացման եզրին գտնվող արաբերեն լեզվի տարատեսակություն^[3]՝ տարածված Աֆղանստանի, Տաջիկստանի և Ուզբեկստանի արաբների շրջանում։ Կենտրոնական Ասիայի արաբական բարբառները խիստ տարբեր են արաբական այլ հայտնի տարատեսակներից և ձևավորում են բարբառների անկախ խումբ^[4]։

Կենտրոնասիական բարբառները եղել են նստակյաց և քոչվոր կենտրոնասիական արաբների լեզուն, որոնք բնակվել են Սամարղանդում, Բուխարայում, Քաշկադարիայում, Սուրխանդարյայում (ներկայիս Ուզբեկստան), Խաթլոն շրջանում (ներկայիս Տաջիկստան) և ժամանակակից Աֆղանստանի մի քանի շրջաններում։ Կենտրոնասիական բարբառը շատ ընդհանրություններ ունի Արաբական թերակղզու և Իրաքի բեդվինների բարբառների հետ^[5]^[4]։

Առաջին արաբները Կենտրոնական Ասիա են եկել 8-րդ դարում, Արաբական արշավանքների ժամանակ։ Այս տարածքում խալիֆի իշխանության հաստատումից և հողերի բնակիչների կողմից իսլամի ընդունումից հետո արաբերենը դարձավ գրականության և գիտության լեզու։ Կենտրոնասիական արաբների մեծ մասն ապրել է մեկուսացված համայնքներում և չեն խառնվել տեղի բնակչության հետ մինչև 20-րդ դարի 60-ականների վերջը^[6]։ Այս հանգամանքը թույլ տվեց, որ արաբերենը շարունակի պահպանվել մինչև 20-րդ դար։

19-րդ դարի վերջում շատ արաբ հովիվները լքեցին ժամանակակից Ուզբեկստանի և Տաջիկստանի տարածքն այն պատճառով, որ այդ հողերն անցել էին Ռուսական կայսրության տիրապետության տակ և գաղթեցին Աֆղանստանի հյուսիս։ Ներկայումս այդ արաբները արաբերենի չեն տիրապետում և խոսում են դարի կամ ուզբեկերեն^[7]։ ԽՍՀՄ-ի կազմավորումից հետո Ուզբեկստանի և Տաջիկստանի կենտրոնասիական արաբները ստիպված էին հրաժարվել քոչվորական կյանքից և սկսեցին խառնվել ուզբեկների, տաջիկների և թուրքմենների հետ։ 1959 թվականի Մարդահամարի տվյալներով արաբերեն խոսել է կենտրոնասիական արաբների միայն 34%-ը, մյուսներն իրենց մայրենի լեզու են համարել ուզբեկերենը կամ տաջիկերենը։ Ներկայումս Կենտրոնասիական արաբերեն խոսում են Սուրխանդարի, Քաշկադարի և Բուխարայի հինգ գյուղերում։ 1980-ականների սկզբին հաղորդվել էր, որ այդ լեզվի կրողները հիմնականում տարեցներն են^[8]։ Ուզբեկստանում կա կենտրոնասիական արաբերենի երկու ոչ-փոխըմբռնելի բարբառներ` քաշքադարիական և բուխարական։

Տարիներ շարունակ Իսահակ Վիննիկովը ուսումնասիրել է ԽՍՀՄ կենտրոնասիական արաբների մշակույթը, լեզուն և բանահյուսությունը։ «Բուխարայի արաբների լեզուն և բանահյուսություն» աշխատությունում հավաքագրվել է 67 տեքստ, Ջոգարի և Արաբխանա ղշլարներում բնակվող 25-64 տարեկան արաբների խոսքերից^[9]։

Վերջերս ուսումնասիրությունները խորասանի արաբերան բարբառը (խոսում են Իրանի Խորասանի շրջանում) համարում են Կենտրոնական Ասիայի արաբական ընտանիք և գտնում են, որ այն սերտորեն կապված էր քաշքադարիական բարբառի հետ^[10]։

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Советская этнография. — Издательство Академии наук, 1972.
Джарылгасинова Р. Ш., Толстова Л. С. Этнические процессы у национальных групп Средней Азии и Казахстана. — Наука, 1980. — 232 с.
Винников И. Н. Язык и фольклор бухарских арабов. — М., 1969. — 359 с.
Церетели Г. В. Арабские диалекты в Средней Азии // Доклады советской делегации на XXIII Международном конгрессе востоковедов. Секция семитологии. — М, 1954.
Церетели Г. В. Арабские диалекты в Средней Азии. — Тбилиси, 1956. — Т. 1.
Кармышева Б. Х. Очерки этнической истории южных районов Таджикистана и Узбекистана. По этнографическим данным. — Наука, 1976. — 321 с.

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

↑ ^1,0 ^1,1 «Arabic, Tajiki Spoken» (անգլերեն). Ethnologue. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 17-ին.
↑ «Arabic, Uzbeki Spoken» (անգլերեն). Ethnologue. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 17-ին.
↑ Леонов В. П., Муханна Дурра Россия и арабский мир. — Ноах, 2001. — С. 83.
↑ ^4,0 ^4,1 Б. Х. Кармышева, 1976, էջ 250
↑ И. М. Дьяконов, Г. Ш. Шарбатов Афразийские языки. Семитские языки. — Наука, 1991. — С. 253. — ISBN 9785020164253
↑ Р. Ш. Джарылгасинова, Л. С Толстова, 1980, էջ 225
↑ Peter R. Blood Afghanistan: A Country Study. — Washington: GPO for the Library of Congress, 2001.
↑ Р. Ш. Джарылгасинова, Л. С Толстова, 1980, էջ 217
↑ Советская этнография, 1972, էջ 180
↑ Ulrich Seeger, On the Relationship of the Central Asian Arabic Dialects (translated from German to English by Sarah Dickins)

[abh-1] 1,0 ^1,1 «Arabic, Tajiki Spoken» (անգլերեն). Ethnologue. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 17-ին.

[2] «Arabic, Uzbeki Spoken» (անգլերեն). Ethnologue. Վերցված է 2018 թ․ մարտի 17-ին.

[3] Леонов В. П., Муханна Дурра Россия и арабский мир. — Ноах, 2001. — С. 83.

[Б._Х._Кармышева—1976——250-4] 4,0 ^4,1 Б. Х. Кармышева, 1976, էջ 250

[5] И. М. Дьяконов, Г. Ш. Шарбатов Афразийские языки. Семитские языки. — Наука, 1991. — С. 253. — ISBN 9785020164253

[Р._Ш._Джарылгасинова,_Л._С_Толстова—1980——225-6] Р. Ш. Джарылгасинова, Л. С Толстова, 1980, էջ 225

[7] Peter R. Blood Afghanistan: A Country Study. — Washington: GPO for the Library of Congress, 2001.

[Р._Ш._Джарылгасинова,_Л._С_Толстова—1980——217-8] Р. Ш. Джарылгасинова, Л. С Толстова, 1980, էջ 217

[Советская_этнография—1972——180-9] Советская этнография, 1972, էջ 180

[10] Ulrich Seeger, On the Relationship of the Central Asian Arabic Dialects (translated from German to English by Sarah Dickins)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]