Կեյնեու
Կեյնեու[1][2], կեյ նեու[3] (վիետ․՝ Cây nêu), վիետնամական տոնածառ, որը իրենից ներկայացնում է հինգ-վեցմետրանոց բամբուկե փայտ, որի ամենավերևում տերևներ կան։ Դրան կցված են տարբեր իրեր՝ հմայագիրներ, օրիգամի ձուկ, կակտուսի ճյուղեր, աքաղաղի փետուրներ, ծառերի տերևներ, զանգակներ և այլն։ Զարդարանքը տեղադրվում է վիետնամական Ամանորի (Տետ) տոնակատարության ժամանակ՝ համաձայն արևալուսնային օրացույցի։ Հետազոտողների կարծիքով՝ այս սովորույթը կապված է բազմաթիվ ժողովուրդների շրջանում համաշխարհային ծառի տիեզերական կերպարի տարածված պաշտամունքի, ինչպես նաև նախնիների պաշտամունքի հետ։
Ծագման մասին լեգենդ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Վիետնամական ամանորյա ավանդույթի առաջացումը կապված է բուդդայական լեգենդներից մեկի հետ, որը հիմնված է սատանայի և մարդու միջև բերքի բաժանման մասին ընդհանուր բանահյուսական սյուժեի հիման վրա։ Օրինակ՝ հայտնի Ֆրանսուա Ռաբլեի «Գարգանտուա և Պանտագրուել» գրքից, արևելասլավոնական ժողովրդական հեքիաթներից («Գագաթներ և արմատներ», «Մարդն ու արջը»)։ Aarne-Thompson-Uther (ATU) ժողովրդական հեքիաթի սյուժեների ցուցանիշում այս սյուժեն համարակալված է 1030 («Բերքի բաժանում»)[4][5]։
Ըստ լեգենդի՝ վաղուց ոռոգվող բրինձ աճեցնելու համար հողը գտնվում էր չար ոգիների (կուի) հսկողության տակ, և այդ պատճառով մարդիկ օգտագործում էին հողը նրանց թույլտվությամբ և ամեն տարի ստիպված էին վճարել դրա համար բերքի մեծ մասը։ Այս տուրքից ազատվելու համար գյուղացիները օգնություն խնդրեցին Բուդդայից։ Երբ հոգիները պահանջեցին վճարել բույսերի արմատներով, Բուդդան ասաց մարդկանց, որ սկսեն բրինձ աճեցնել։ Երբ բերքը հավաքեցին, գյուղացիները ցողունները պահեցին իրենց համար, իսկ արմատները տվեցին կուիին։ Հաջորդ անգամ հոգիներն ասացին, որ իրենք իրենց համար կվերցնեն բերքի ցողունները, որից հետո Բուդդան գյուղացիներին հրամայեց տնկել քաղցր կարտոֆիլ։ Բերքահավաքից հետո նրանք իրենց համար վերցրեցին կոճղարմատները, իսկ ցողունները տվեցին ոգիներին։ Երրորդ անգամ կուիները պահանջեցին և՛ ցողունները, և՛ արմատները, բայց այս անգամ նրանք խաբվեցին. Բուդդան առաջարկեց, որ եգիպտացորեն տնկեն և իրենց համար վերցնեն կողրերը։ Հոգիները, զայրացած այս արդյունքից, ասացին, որ կվերցնեն հողը։ Այս անգամ ևս Բուդդան օգնության հասավ. նա մարդկանց ասաց, որ մի զամբյուղ կոճը փոխանակեն բուդդայական վանականի հագուստի ստվերի չափ հողատարածքի հետ։ Կուիները որոշեցին, որ դա լավ գործարք է, քանի որ վանական հագուստը փոքր է, և համաձայնեցին փոխանակմանը։ Գարնանը Բուդդան գյուղացիներին հրամայեց բամբուկ աճեցնել և դրա վրա փարաջա կախել։ Բույսը հասավ երկնքի սահմաններին, իսկ հագուստի ստվերը ծածկեց ամբողջ երկիրը։ Վեճի պայմանների համաձայն՝ կուիները այլևս ունեցվածք չունեին, և նրանք հեռացան դեպի Արևելյան ծով։ Այսպիսով, մարդիկ ամբողջ երկիրը ստացան իրենց տրամադրության տակ, և այժմ հոգիները թույլտվություն խնդրեցին տարին գոնե մեկ անգամ այցելել իրենց տարածքը՝ հարգելու իրենց նախնիների գերեզմանները։ Որպեսզի հոգիները չխանգարեն, Բուդդան հրամայեց տների մոտ ձողեր դնել, որոնց մոտ այնպես կրաքար լցնել, որ այն «վերածվի» տան տիրոջ անունը կազմող տառերի։[3]
Ավանդույթներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Տարվա տասներկուերորդ ամսվա քսաներորդ օրը, ըստ արևալուսնային օրացույցի, Տետ տոնի ժամանակ տոնավաճառներից մարդիկ գնում են մոտ 5-6 մետր երկարությամբ բամբուկե ձող։ Դրանից հետո բամբուկից ընձյուղներ են պոկվում, իսկ վերևում մնում են մի քանի տերև, որտեղ կապվում են աքաղաղի փետուրները, բանանի և կոկոսի տերևները։ Ներքևում ամրացնում են օղակ, որից կախված են թղթե ձկան պատկերներ, զանգակներ, կիսալուսնի (Խանի) տեսքով պղնձե թիթեղներ. քամու ընթացքում այս առարկաները մեղեդային ձայն են արձակում։ Ներքևում նրանք կախում են օջախի Հոգու գլխարկը (Տաո Կուան), որը հատկապես հարգված է այս օրերին, թղթե փողի ոսկե շերտեր, բեթելի տերևներ, արքայախնձորի տերևներ կամ վիշապի մեջքը ներկայացնող փշոտ ոստ։ Հենց վերևում տեղադրված է լապտեր, որը մութն ընկնելուն պես միանում է։[6]
Կեյնեուն խորհրդանշում է նախնիների համար նախատեսված «ուղին», որով նրանք «այցելում» են տուն՝ դիմավորելու Նոր տարին ողջ հարազատների շրջապատում։ Գրականությունում նշվում է, որ դեկորատիվ դետալներից յուրաքանչյուրն ունի իր նշանակությունը.
|
Լապտերի լույսն ու մի փունջ տերևները պետք է գրավեն նախնիների հոգիների ուշադրությունը։ Բամբուկն ինքնին հաստատակամության և հաստատակամության խորհրդանիշ է։ Զանգերն ու պղնձե ափսեները ամենափոքր հարվածով ձայն են արձակում, որը պետք է վախեցնի չար ոգիներին, եթե նրանք փորձեն «խանգարել» ընտանեկան տոնակատարությանը։ Գոնգի (խանի) հնչեցրած հնչյունները խորհրդանշում են երջանկությունը, ձուկը՝ ռազմական հաջողություն (քանի որ միայն ձուկը, ըստ հայտնի լեգենդի, կարող էր լողալ տիեզերական օվկիանոսը՝ վու մեն)։ Փշերը դրվել են որպես սպառնալիք (կարծիք կա, որ չար ոգիները վախենում են փշերից և սուր առարկաներից)[7]. | 
|
Վիետնամական տոնածառը տեղադրվում է գարնան մոտենալու, տաք եղանակի սկզբի, արևի, օդի (duong) հետ մոտալուտ հանդիպման, տղամարդկային սկզբունքի անձնավորման ժամանակ։ Ազգագրագետների կարծիքով, կեյնեուն համաշխարհային ծառի տեղական պաշտամունքի տարբերակ է, որը համընդհանուր (տիեզերական) ծառի հայեցակարգի ընդհանուր առասպելական արխետիպ է՝ միավորող տիեզերքի բոլոր ոլորտները:[7]Որոշ հետազոտողներ տեսնում են Օնգ Տաոյի՝ երկրի և օջախի ոգու պաշտամունքը բամբուկե ձողի կանգնեցման մեջ։ Նա երկինք է բարձրանում վիշապների մեջքի վրա՝ դուրս եկող կարպային պատկերներից, որոնք կցված են կենեուին։[2] Կենտրոնական Վիետնամում համաշխարհային ծառի պաշտամունքի փոփոխությունը ներառում է զոհաբերության մատուցած մահացած առաջնորդների հոգիներին, և գոմեշի տեսքով հոգիներին՝ կապված ձողի վրա:[1]
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Никулин, 1995, էջ 131
- ↑ 2,0 2,1 Самозванцев, 2000, էջ 328
- ↑ 3,0 3,1 Коллектив авторов, 1993, էջ 46
- ↑ «Вспахали люди землю, посадили рис, а когда поспел рис, взяли себе вершки, а корешки отдали духам (ср. с русской сказкой)». См. Коллектив авторов, 1993, с. 46.
- ↑ «Совместная работа человека с чертом: человек обманывает черта. Русские народные сказки». www.ru-skazki.ru. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին. Վերցված է 2022 թ․ հոկտեմբերի 16-ին.
- ↑ Коллектив авторов, 1993, էջ 46—47
- ↑ 7,0 7,1 Коллектив авторов, 1993, էջ 47
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Никулин Н. И. Вьето-мыонгский миф о мировом древе и становление литературы // Мифология и литературы Востока / Отв. ред. Е. С. Котляр Е.С., Б. Л. Рифтин. — М.: Наследие, 1995. — С. 126—147. — 208 с. — ISBN 5-86562-016-9
- Самозванцев A. M. Мифология Востока. — М.: Алетейа, 2000. — 384 с. — ISBN 5-89321-054-9
 | Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Կեյնեու» հոդվածին։ |