Քաղաքացիական պատերազմ Գվատեմալայում

Քաղաքացիական պատերազմ Գվատեմալայում
Թվական	13 նոյեմբերի, 1960 — 31 դեկտեմբերի, 1996
Մասն է	Սառը պատերազմ
Վայր	Գվատեմալա
Արդյունք	Խաղաղ հաշտություն
Հակառակորդներ
Գվատեմալայի ազգային ոստիկանություն Գվատեմալայի զինված ուժեր Քաղաքացիական ինքնապաշտպանության պարեկներ Mano Blanca Գաղտնի հակակոմունիստական բանալ	Գվատեմալայի աշխատանքային պարտիա Գվատեմալայի ազգային հեղափոխական միություն
Հրամանատարներ
Կողմերի ուժեր
Ռազմական կորուստներ

Քաղաքացիական պատերազմ Գվատեմալայում (1960—1996, իսպ.՝ Guerra civil de Guatemala), 20-րդ դարի երկրորդ կեսին Գվատեմալայի Հանրապետությունում զինված հակամարտությունների շարք։ Չունի հստակ ժամանակային սահմաններ, բաժանվում է մի քանի ժամանակաշրջանների, ընդհանուր տևողությունը մոտ 36 տարի։

Նախորդող իրադարձություններ

1954 թվականին ԱՄՆ-ի աջակցությամբ իրականացված պետական հեղաշրջումը հանգեցրեց երկրում իրավիճակի ապակայունացմանը, որի արդյունքում պաշտոնանկ արվեց Գվատեմալայի նախագահ Յակոբո Արբենցը։

Պատմություն

1960-ականներ

1960 թվականի նոյեմբերի 13-ին տեղի է ունեցել պետական հեղաշրջման փորձ։ Ապստամբությունը սկսվել է բանակի կենտրոնական զորանոցից։ Ապստամբներին հաջողվել է գրավել Սակապայի ափամերձ դեպարտամենտում և արևելյան ռազմական շրջանի մեծ մասում գտնվող ռազմաբազան, սակայն երկու օր անց կառավարական տանկային ստորաբաժանումների և ռազմաօդային ուժերի օգնությամբ ապստամբությունը ջախջախվել է։ Այնուամենայնիվ, ակտիվիստ սպաների մի զգալի մասին հաջողվում է լքել երկիրը, իսկ հետո սկսել կուսակցական շարժում (Ալեխանդրո դե Լեոն, Մարկո Անտոնիո Յոն Սոսա, Լուիս Տուրսիոս Լիմա, Լուիս Տրեխո Էսկվիվել, Վիսենտե Լոարկա և այլն)՝ միավորվելով այլ ընդդիմադիր խմբերի հետ (ներառյալ կոմունիստական կուսակցությունը) և դառնալով ձևավորվող կուսակցական-ապստամբական ուժերի ղեկավար։

1962 թվականի փետրվարի սկզբին երկրի արևելյան մասում առաջացել է պարտիզանական շարժման առաջին օջախը, մարտի սկզբին՝ երկրորդը (երկրի կենտրոնական մասում)։

Ապստամբական բանակի ղեկավարությունը հարաբերություններ է հաստատել Կուբայի կառավարության և Ազգային ազատագրման Սանդինիստական ճակատի հետ։ 1970-ականներին ռեժիմի դեմ պայքարին միացել են մայաների հնդկացիների մեծ թվով ակտիվիստներ և շուտով մայաների գյուղերը դառնում են պատժիչ ռազմական գործողությունների օբյեկտ։

հակամարտությունը ձեռք է բերել ոչ միայն սոցիալ-տնտեսական, այլև էթնիկական բնույթ, քանի որ եվրոպական ծագում ունեցող հողատերերը և նրանց մոտ գտնվող խառնածինները օգտվել են համընդհանուր անկարգությունից և սկսել են իրականացնել բնիկների հողերի բռնի յուրացում և հնդկացիների ցեղասպանություն։

1980-ականներ

1980 թվականի սկզբին երկրում գործել է ապստամբ ուժերի չորս ճակատ։

• հյուսիսային ճակատ «կապիտան Անդրոկլես Էռնանդես» (Պետենի դեպարտամենտ)
• հարավային ճակատ «կապիտան Սանտոս Սալասար» (Էսկուինտլայի, Սանտա Ռոզայի, Ռետալուլեուի և Սուչիտեպեկեսի դեպարտամենտներ)
• Կենտրոնական ճակատ (մայրաքաղաքը և նրա շրջակայքը)
• արևմտյան ճակատ (Չիմալտենանգոյի դեպարտամենտ)

1982 թվականի փետրվարի 7-ին չորս ապստամբ կազմակերպությունների միավորման արդյունքում ստեղծվել է Գվատեմալայի ազգային հեղափոխական միասնություն դաշինքը։

1982 թվականի հուլիսի 1-ին գեներալ Էֆրային Ռիոս Մոնտը պաշարման դրություն է մտցրել երկրում, ազգային հեռուստատեսությամբ իր ելույթում նա հայտարարել է, որ «այսուհետ զենքը ձեռքին յուրաքանչյուր գերեվարված գնդակահարվելու է»։

Ապստամբների դեմ պայքարելու համար Գվատեմալայի բանակի հրամանատարությունը երկրի լեռնային շրջաններում վարել է «այրված հողի» քաղաքականություն։ Մոտ մեկ միլիոն մարդ միավորվել է Քաղաքացիական ինքնապաշտպանության պարեկներում՝ գյուղական հակաապստամբական կազմավորումներ, որոնք պաշտոնապես օժտված են եղել պարտիզանների դեմ զենք օգտագործելու, ձերբակալությունների և հարցաքննությունների իրավունքով։ Այս կառույցները դառնում են գյուղերում բանակի վերահսկողության և կառավարական ազդեցության միջնորդներ։ Ոչնչացվել են արհմիություններն ու քաղաքական ընդդիմությունը, նրանց ակտիվիստներից շատերը քաղաքական սպանությունների ու «անհետացումների» զոհ են դարձել կամ փախել են երկրից։

1984 թվականին ռազմական խունտան գումարում է Ազգային ժողով, որն ընդունում է նոր Սահմանադրություն։ 1985 թվականի ընտրությունների արդյունքում երկրի նախագահ է դարձել աջ կենտրոնամետ Քրիստոնեա-դեմոկրատական կուսակցության ներկայացուցիչ Վինիսիո Սերեզո Արեվալոն։

1987 թվականին Կենտրոնական Ամերիկայի պետությունների նախագահները հավաքվել են Գվատեմալայի Էսկիպուլաս քաղաքում, որտեղ ընդունվել է Կոստա Ռիկայի նախագահ Օսկար Արիասի առաջարկած քաղաքական հաշտեցման տարածաշրջանային ծրագիրը և ստորագրվել է համաձայնագիր, որը ժողովրդավարության սկզբունքը հռչակել է որպես հակամարտությունների կարգավորման պարտադիր նախադրյալ։

Ի սկզբանե Գվատեմալայում այս համաձայնագրի իրականացումը դժվարությունների է հանառնչվում, քանի որ և՛ ԳԱՀՄ-ը, և՛ բանակը միմյանցից պահանջում էին կատարել մի շարք նախապայմաններ բանակցություններ սկսելուց առաջ։ Կաթոլիկ եկեղեցին առաջատար դեր է խաղացել հասարակական կարծիքի ձևավորման գործում՝ աջակցելով ինչպես ազգային երկխոսությանը, այնպես էլ «պատերազմի մարդկայնացմանը»։ Մասամբ եկեղեցական իշխանությունների հորդորով կառավարության կողմից ձևավորված Ազգային հաշտեցման հանձնաժողովը 1989 թվականին ծրագրում է բանակցություններ, որոնք հայտնի են դառնում որպես «Համազգային մեծ երկխոսություն»։ Հաջորդ տարի հանձնաժողովը բանակցություններ է վարում Նորվեգիայում ԳԱՀՄ-ի հետ՝ Լյութերական միջազգային ֆեդերացիայի հովանու ներքո։

1990-ականներ

1990 թվականի մարտին ստորագրվել են «Օսլոյի համաձայնագրերը», որոնք կողմերին պարտավորեցրել են հակամարտության քաղաքական լուծում փնտրել։ 1991 թվականին կառավարության հետ սկսվել են Գվատեմալայի ազգային հեղափոխական միասնության բանակցությունները, որոնք տեղի են ունեցել սկզբում Գվատեմալայի եպիսկոպոսի, իսկ հետո ՄԱԿ-ի միջնորդությամբ։

1990 թվականի կեսերի դրությամբ ապստամբներն ակտիվորեն գործել են մայրաքաղաքի մերձակայքում և երկրի 22 պրովինցիաներից 14-ում, իսկ մի շարք շրջաններում նրանց կողմից ստեղծվել են վարչական մարմիններ։

1994 թվականի կեսերին պաշտպանության նախարար Մարիո Հենրիկեսը բացահայտորեն խոստովանել է, որ 30 տարվա ռազմական հակամարտությունից հետո Գվատեմալայի ազգային հեղափոխական միասնության ապստամբների նկատմամբ ռազմական հաղթանակն անհնար է («չնայած նրանց թիվը չի գերազանցում 900-ը») և հանդես է եկել խաղաղ բանակցությունների օգտին։

1996 թվականի վերջին կողմերը կնքել են 6 նշանակալից և 5 գործող պայմանագրեր։ Նրանցում նշմարված են եղել ռազմական կոնֆլիկտը դադարեցնելու վերաբերյալ քայլեր և տրվել են ռեֆորմի երաշխիքներ, որոնք ուղղված են եղել որոշ սոցիալական և կառուցվածքային հարցերի լուծմանը, դրանք խմբավորվել են ըստ թեմաների՝ մարդու իրավունքներ, փաստերի հաստատման հանձնաժողով, փախստականների և ստիպված տեղափոխվածների վերադարձ, բնիկ ժողովուրդների կարգավիճակ և իրավունք, սոցիալ-տնտեսական և գյուղատնտեսական հարցեր, քաղաքացիական իշխանության ամրապնդում և ռազմական ուժերի դեր, Սահմանադրության ռեֆորմ և ընտրական համակարգ։

1996 թվականի դեկտեմբերին կառավարության ներկայացուցիչները և պարտիզանների հրամանատարությունը ստորագրել են «Կայուն և երկարատև խաղաղության պայմանագիր», որը վերջ է դրել քաղաքացիական պատերազմին։

Պատերազմի զոհեր

1982 թվականի հուլիսին Reuters-ին տված հարցազրույցում գեներալ Մոնտն ասել է, որ «վերջին տասը տարվա ընթացքում Գվատեմալայում անհետացել է 150.000 մարդ»։ Պատմական տվյալների պարզաբանման հանձնաժողովը ("Comisión para el Esclarecimiento Histórico") հաշվարկել է, որ հակամարտությունում բռնության 93 տոկոսը կատարել են կառավարական ուժերը, իսկ 3 տոկոսը՝ պարտիզանները։

Գրականություն

• Эльфидо Кано. Опыт «страны вечных диктатур» // «Проблемы мира и социализма», № 3, 1989. стр.49-51
• Amnesty International Guatemala: A Government Program of Political Murder. — Amnesty International Publications, 1981. — С. 32. — (An Amnesty International Report Series). — ISBN 9780862100261
• Anderson, Thomas P. Politics in Central America: Guatemala, El Salvador, Honduras, and Nicaragua. — revised. — Greenwood Publishing Group, 1988. — С. 256. — ISBN 9780275928834
• Arévalo Martínez, Rafael^[en] ¡Ecce Pericles!. — Guatemala: Tipografía Nacional, 1945.
• Ball, Patrick; Kobrak, Paul; Spirer, Herbert F.; Chapter 4 (n.d.). «State Violence in Guatemala, 1960–1996: A Quantitative Reflection». AAAS.org. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 5-ին. Վերցված է 2015 թ․ փետրվարի 12-ին.{{cite web}}: CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
• Baily, John Central America; Describing Each of the States of Guatemala, Honduras, Salvador, Nicaragua, and Costa Rica. — London: Trelawney Saunders, 1850. — С. 87.
• Beckett, Ian; Pimlott, John Counter Insurgency: Lessons from history. — Pen and Sword^[en], 2011. — С. 240. — ISBN 9781848843967
• Benz, Stephen Connely Guatemalan Journey. — University of Texas Press, 1996. — ISBN 9780292708402
• Castellanos Cambranes, Julio Tendencias del desarrollo agrario, en 500 años de lucha por la tierra(իսպ.). — Guatemala: FLACSO, 1992. — Т. 1.
• CDI The World at War // The Defense Monitor. — 1998.
• Centeno, Miguel Warfare in Latin America. — Ashgate^[en], 2007. — Т. 2. — (International library of essays on military history). — ISBN 9780754624868
• CIDH (1999). «Organizing and Repression in the University of San Carlos, Guatemala, 1944 to 1996: 1983–1989: The Illusion of Democracy». SHR, AAAS. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ մայիսի 6-ին. Վերցված է 2012 թ․ հոկտեմբերի 12-ին.
• — (1981). «Guatemala 1981, Chapter IX». CIDH. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 18-ին.
• Corte Interamericana de Derechos Humanos (2014 թ․ հունիսի 19). «Scientific Responsibility, Human Rights & Law Program &#124». Shr.aaas.org. Վերցված է 2014 թ․ օգոստոսի 18-ին.
• Corte internacional de La Haya Nottebohm case (second phase). Judgement of April 6th, 1955 (English, French) // I.C.J. Reports. — 1955. — С. 4. Архивировано из первоисточника 10 փետրվարի 2012. «Արխիվացված պատճենը» (PDF). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2012 թ․ փետրվարի 10-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 19-ին.
• Chapman, Peter Bananas: How the United Fruit Company Shaped the World. — Canongate Books Ltd., 2007. — ISBN 978-1-84195-881-1
• Chomsky, Noam; Herman, Edward The Washington Connection and Third World Fascism: The Political Economy of Human Rights. — Haymarket Books^[en], 2014. — Т. I. — С. 462. — ISBN 9781608464487
• Collectif (2011). «Perenco: explotar petróleo cueste lo que cueste» (PDF). Une seule planète (իսպաներեն). Guatemala. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2015 թ․ փետրվարի 18-ին. Վերցված է 2018 թ․ դեկտեմբերի 29-ին.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 13 Caso ilustrativo No. 13(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 44 Caso ilustrativo No. 44(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 60 Caso ilustrativo No. 60(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 61 Caso ilustrativo No. 61(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 73 Caso ilustrativo No. 73(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 77 Caso ilustrativo No. 77(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 78 Caso ilustrativo No. 78(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 92 Caso ilustrativo No. 92(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 97 Caso ilustrativo No. 97(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 107 Caso ilustrativo No. 107(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Caso No. 110 Caso ilustrativo No. 110(իսպ.) // Guatemala: Memoria del Silencio. — 1999. Архивировано из первоисточника 6 Մայիսի 2013.
• Comisión para el Esclarecimiento Histórico: Conclusions Conclusions: The Tragedy of the Armed Confrontation(անգլ.) // Guatemala: Memoria del Silencio : journal. — 1999.
• Compagnie Belge de Colonisation Colonisation du district de Santo-Thomas de Guatemala par la Communauté de l'Union(ֆր.) // Collection de Renseignements Publiés Ou Recueillis Par la Compagnie. — 1844.
• Cullather, Nicholas CIA and Assassinations: The Guatemala 1954 Documents(անգլ.) : journal. — George Washington University: National Security Archive^[en], 1997. — Т. Briefing Book No. 4.
• Cullather, Nicholas Secret History: The CIA's Classified Account of its Operations in Guatemala 1952–54. — 2nd. — Stanford University Press, 2006. — ISBN 9780804754682
• De los Ríos, Efraín Ombres contra Hombres. — México: Fondo de la Cultura de la Universidad de México, 1946.
• Diario de Centro América Entrevista a Walter Overdick, alcalde de Panzós(իսպ.) // Diario de Centro América, Periódico Oficial de la República de Guatemala. — 1978.
• Dosal, Paul Doing Business with the Dictators: A Political History of United Fruit in Guatemala, 1899–1944. — Nueva York: Rowman and Littlefield, 1995.
• Dunkerley, James Title Power in the Isthmus: A Political History of Modern Central America. — Verso^[en], 1988. — С. 691. — ISBN 9780860919124
• ECURED (n.d.). «Masacre de Panzós». Ecured. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ հունվարի 15-ին. Վերցված է 2014 թ․ նոյեմբերի 1-ին.
• Forster, Cindy The time of freedom: campesino workers in Guatemala's October Revolution. — University of Pittsburgh Press, 2001. — ISBN 9780822941620
• El Periódico (2012 թ․ հունվարի 31). «Quema de embajada española». elPeriódico (իսպաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ հոկտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
• Esparza, Marcia; Huttenbach, Henry R.; Feierstein, Daniel State Violence and Genocide in Latin America: The Cold War Years. — Routledge, 2009. — ISBN 9781135244958
• Evans; Jacobson; Putnam Double-Edged Diplomacy: International Bargaining and Domestic Politics. — 1993. — С. 337.
• Figueroa, Luis (2011). «Bombazo en el Palacio Nacional». Luis Figueroa Blog (իսպաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հունիսի 26-ին. Վերցված է 2014 թ․ հոկտեմբերի 25-ին.
• Fried, Jonathan L. Guatemala in rebellion: unfinished history. — Grove Press^[en], 1983.
• Garcia Ferreira, Roberto The CIA and Jacobo Arbenz: The story of a disinformation campaign(անգլ.) // Journal of Third World Studies : journal. — 2008. — Т. XXV. — № 2. — С. 59.
• * Gobernatura Departamental de Baja Verapaz Audiencia del 5 de mayo de 1978. — Cobán, Guatemala, 1978.. — «signatories: colonel Benigno Álvarez S., Alta Verapaz governor, and Flavio Monzón, Héctor Monzón, Raúl Aníbal Ayala, Joaquín González, Mario Cazs and José María Borges».
• Gleijeses, Piero^[en] Shattered hope: the Guatemalan revolution and the United States, 1944–1954. — Princeton University Press, 1992. — ISBN 9780691025568
• Grandin, Greg; Klein, Naomi The Last Colonial Massacre: Latin America in the Cold War. — Chicago, IL: University of Chicago Press, 2011. — ISBN 9780226306902
• Hey, Hilde Gross Human Rights Violations: A Search for Causes. A Study of Guatemala and Costa Rica. — Martinus Nijhoff, 1995. — Т. 43. — ISBN 9789041101464
• Immerman, Richard H. The CIA in Guatemala: The Foreign Policy of Intervention. — University of Texas Press, 1983. — ISBN 9780292710832
• Informe REHMI Recuperación de la Memoria Histórica: Tomo II. Los Mecanismos de la violencia(իսպ.) // Derechos Humanos Website. — n.d.. Архивировано из первоисточника 15 Հունիսի 2012.
• Jonas, Susanne The battle for Guatemala: rebels, death squads, and U.S. power. — 5th. — Westview Press, 1991. — С. 22. — ISBN 9780813306148
• Justice Republic Entrevista completa Ríos Montt: Yo controlo al ejército(իսպ.) // YouTube. — 2013.
• Koeppel, Dan Banana: The Fate of the Fruit That Changed the World. — New York: Hudson Street Press^[en], 2008. — С. 153. — ISBN 9781101213919
• Krehm, William Democracies and Tyrannies of the Caribbean in the 1940's. — COMER Publications, 1999. — ISBN 9781896266817
• LaFeber, Walter Inevitable revolutions: the United States in Central America. — W. W. Norton & Company, 1993. — С. 77—79. — ISBN 9780393309645
• La Hora (2013). «Una crónica impactante en el aniversario de la quema de la Embajada de España tras 33 años de impunidad». Diario La Hora (իսպաներեն). Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 8-ին.
• «Guatemala, viudas y huérfanos que dejó el comunismo». La otra memoria histórica (իսպաներեն). Guatemala. 2011 թ․ դեկտեմբերի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2013 թ․ դեկտեմբերի 7-ին. Վերցված է 2013 թ․ հոկտեմբերի 10-ին.
• Latin America Working Group Central American Update. — 1991. — Т. 1–7.
• Longan, John Memo of 1966 from Longan to Byron Engle, Director of OPS, re: consultation in Guatemala and plans. — George Washington University: National Security Archive^[en]. — Т. Briefing Book No. 11. — (National Security Archive Electronic).
• Lopes, Paul D. The Agrarian Crises in Modern Guatemala. — Madison, WI: University of Wisconsin, 1985.
• Loveman, Brian; Davies, Thomas M. The Politics of antipolitics: the military in Latin America. — 3rd, revised. — Rowman & Littlefield, 1997. — ISBN 9780842026116
• Martínez Peláez, Severo La Patria del Criollo. — México: Ediciones En Marcha, 1990. — С. 858.
• McClintock, Michael State Terror and Popular Resistance in Guatemala // The American Connection. — London, UK: Zed, 1985. — Т. 2.
• McCleary, Rachel Dictating Democracy: Guatemala and the End of Violent Revolution. — Illustrated. — University Press of Florida^[en], 1999. — ISBN 9780813017266
• McCreery, David Rural Guatemala, 1760–1940. — Stanford University Press, 1994. — ISBN 9780804723183
• Menton, Seymour; Goodsell, James Nelson; Jonas, Susanne Report from Ad Hoc committee on Guatemala. — Latin American Studies Association, 1973.
• Minority Rights Group International Minority Rights Group International Report. — The Group, 1994. — С. 1981.
• NACLA NACLA Report on The Americas. — North American Congress on Latin America^[en], 1987. — Т. 21.
• Paterson, Thomas G. et al. American Foreign Relations: A History, Volume 2: Since 1895. — Cengage Learning^[en], 2009. — ISBN 978-0547225692
• Pike, John (n.d.). «Guatemala». Globalsecurity.org. Վերցված է 2009 թ․ սեպտեմբերի 3-ին.
• Platero Trabanino, Oscar German La farsa del genocidio en Guatemala(իսպ.) // Fundación Contra el Terrorismo. — 2013.
• Rabe, Stephen G. Eisenhower and Latin America: The Foreign Policy of Anticommunism. — Chapel Hill: University of North Carolina Press^[en], 1988. — ISBN 9780807842041
• Rakosy, Betsy (2002 թ․ մայիսի 23). «Victimization – the EXMIBAL Story». MAC: Mines and communities. Արխիվացված է օրիգինալից 2014 թ․ հոկտեմբերի 6-ին. Վերցված է 2014 թ․ սեպտեմբերի 17-ին.
• Ramcharan, B.G. The Right to Life in International Law. — Hague Academy of International Law: Center for Studies and Research, 1985. — ISBN 9789024730742
• Richards, Michael Cosmopolitan world-view and counterinsurgency in Guatemala(անգլ.) // Anthropological Quarterly : journal. — 1985. — Т. 58. — № 3. — С. 94.
• Sabino, Carlos Guatemala, la historia silenciada (1944–1989). Tomo 1: Revolución y Liberación. — Guatemala: Fondo Nacional para la Cultura Económica, 2007.
• Schirmer, Jennifer The Guatemalan Military Project: A Violence Called Democracy. — Philadelphia, PA: University of Pennsylvania Press, 1988. — ISBN 978-0-8122-3325-4
• Solano, Luis Contextualización histórica de la Franja Transversal del Norte (FTN). — Centro de Estudios y Documentación de la Frontera Occidental de Guatemala, CEDFOG, 2012.
• Streeter, Stephen M. Managing the counterrevolution: the United States and Guatemala, 1954–1961. — Ohio University Press^[en], 2000. — ISBN 9780896802155
• Striffler, Steve; Moberg, Mark Banana wars: power, production, and history in the Americas. — Duke University Press, 2003. — ISBN 9780822331964
• The American Watch Committee Human Rights in Guatemala: no neutrals allowed; an American Watch Report. — The American Watch Committee, 1982.
• The Council of Hemispheric Affairs Guatemala and El Salvador, Latin America's worst human rights violators in 1980 * Central America replaces Southern Cone as epicenter of the region's most repressive regimes : Argentina, Chile, Haiti, Uruguay, Bolivia, Paraguay and Guyana also denounced for excessive violations of human rights. — Washington, D.C.: Council of Hemispheric Affairs, 1981.(չաշխատող հղում)
• Torres Rivas, Edelberto Guatemala: Crisis and Political Violence // NACLA Report on the Americas. — North American Congress on Latin America^[en], 1980. — Т. 14–18.
• Uekert, Brenda Rivers of Blood: A Comparative Study of Government Massacres. — Greenwood Publishing Group, 1995. — С. 240. — ISBN 9780275951658
• Uppsala Conflict Data Program^[en] Guatemala, Government of Guatemala – civilians // Conflict Encyclopedia. — n.d.. «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2016 թ․ մարտի 5-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 19-ին.
• US Department of State Guatemala: A Counter-Insurgency Running Wild?. — George Washington University: National Security Archive^[en], 1967. — Т. Briefing Book No. 32. — С. 1. — (National Security Archive Electronic).
• US State Department Guatemala // Assignment terror: The Army's Special Unit. — George Washington University: National Security Archive, 1967. — Т. Briefing Book No.. — (National Security Archive Electronic).
• US Department of State Guatemala's Disappeared: 1977–86. — George Washington University: Department of State, secret report, 1986.
• US State Department Subject: Internal Security: "Death Squad" Strikes. — George Washington University: U.S. Department of State, Secret cable, 1974.
• Velásquez, S. Crímenes de la Guerrilla(իսպ.) // Revista Crónica. — 1997.
• Vice President's Task Force on Combating Terrorism Terrorist Group Profiles. — Illustrated. — Washington, D.C.: DIANE, 1989. — С. 86. — ISBN 9781568068640
• Wilhelm of Sweden^[en] Between two continents, notes from a journey in Central America, 1920. — London, UK: E. Nash and Grayson, Ltd., 1922. — С. 148—209.

Արտաքին հղումներ

• Էնրիկե Ալվարես և Տանյա Պալենսիա Պրադո. Խաղաղ գործընթաց Գվատեմալայում. Համատեքստ, վերլուծություն և գնահատում
• Նոամ Հոմսկի, Ջւն Փերի. Ինչպես է մահացել Մայա քաղաքակրթությունը
• Guatemala After the War – Photographs by Jorge Uzon
• Key agreements in the Guatemalan peace process
• Guatemala Memory of Silence report by the Historical Clarification Commission (Truth Commission)
• "State Violence in Guatemala, 1960–1996: A Quantitative Reflection"
• Guatemala Documentation ProjectԱրխիվացված 2012-07-16 Wayback Machine of the National Security Archives
• Digital Archive of the Guatemalan National Police Historical Archive, hosted by the University of Texas at Austin
• https://www.pbs.org/newshour/bb/latin_america/december96/guatemala_12-30.html Արխիվացված 2013-10-26 Wayback Machine
• 18 Guatemalan Ex-Military Leaders Arrested for Crimes Against Humanity During U.S.-Backed Dirty War. Democracy Now! January 8, 2016
• The Secrets in Guatemala’s Bones. The New York Times, June 30, 2016.