Սևագիր:Հուամբո

Huambo, նախկինում Nova Lisboa (անգլ․՝ New Lisbon), Անգոլայի բնակչության թբով երրրորդ քաղաքն է՝մայրաքաղաք Լուանդայից և Լուբանգոյից հետո ՝595,304 բնակչությամբ  և Հումբայի մունիցիպալիտետում՝713,134 բնակչությամբ։ Քաղաքը Հուամբո նահանգի կենտրոնն է և գտնվում է Բունգուելայից մոտ 220կմ արևելք և Լուանդայից 600կմ հարավ։ Հուամբոն հիմնական հանգույցն է Կամինյո դե ֆէրրո դե Բունգուելայի (Բունգուելայի երթուղի),որը ձգվում է Լոբիտո նավահանգստից միբչեւ Կոնգո ամենահարավային նահանգ՝Կատանգա Դեմոկրատական Հանրապետություն։Հուանբոն սպասարկում է Ալբանո Մաչադո օդանավակայանը (նախկինում ՝Նովա Լիսբոա օդանավակայան)։

Բովանդակություն

• 1Պատմություն
  • 1.1Վաղ պատմություն
  • 1.2Անկախությունից հետո
  • 1.321-րդ դար
• 2Աշխարհագրություն
  • 2.1Ջերմաստիճան
• 3Կրթություն և գիտություն
• 4Նշանավոր բնակիչներ

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վաղ պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուամբան իր անունը ստացել է Վամբուից՝ կենտրոնական Անգոլայի բարձրավանդակի 14 Հին Օվիմբունդու թագավորություններից մեկից։Օվիմբունդուները,էթնիկ խումբը,որբ ի սկզբանե ժամանել է Արևելյան Աֆրիկայից հիմնել էր իրենց կենտրոնական Բայլունդու թագավորությունը դեռևս 15-րդ դարում։Վամբուն փոքր թագավորություններց մեկն էր և Հիերարխիկորեն գտնվում է Բայլունդուի թագավորի ներքո,թեև այն վայելում էր զգալի անկախություն։

Մինչ Բայլուդոն հիշատակվում է 18-րդ և 19-րդ դարերի որոշ տարեգրություններում կապված առևտրային ուղու հետ,որը կապում է այն Վիեյի (ԲԻԵԻ) հետ,Վամբուն իրականում հայտնի էր միայն պորտուգալացիների կողմից Բենգուելա երկաթուղու կառուցման ժամանակ։Թեև Բայլունդուի և Վամբուի արքաները (մասնավորապես Էկուիկուի 2 և Կատարինաա 1) դեմ էին դարանակալած բանվորների կողմից երկաթուղու ներթափանցմանը,նրանք ի վերջե ենթարկվեցին պետուգալիական բանակի կողմից,ևՀուամբոն պաշտեբապես հիմնադրվեց 1912 թբականի օգոստոսի 8-ին Գոներալ- նահանգապետ կողմից։Անգոլա Նորտոն դե Մատոս։

Հուամբոյի ծագումը և այն տնտեսական նշանակությունը,որը բա ձեռք բերել Պորտուգալիայի կառավարման ներքո,շատ սերտորեն կապված Caminho de Ferro de Benguela(Բենգուելա երկաթուղի )շինարարության հետ,որը սկսվել է ծովափնյա Լոբիտո քաղաքում 1902 թվականին։Այս երկաթուղին ստեղծվել է Բրիտաբացի ձոռբարկատեր սըր Ռոբերտ Ուիլյամը որպես աեահեշտ և ամենաէժան միջոց՝կապելու բելգիական Կոնգոյի Կատանգայի հարուստ պղնձի հանքերը ափի մի կետի հետ,որտեղից հանքանյութը կարելի էր արտահանել։Լոբիտո ծովածոցը,անկասկած,լավագույն բնական ծովային բավահանգիստն էր ամբողջ մայրցամաքում։

Երկաթուղու շինարարությունը սկզբում մեծ դժվարությամբ է առաջ գնացել՝ կապված տեղանքի խորդուբորդության, մալարիայի տարածվածության և որոշ չափով տեղաբնակների դիմադրության հետ։ Huambo-ն համարվում էր ռազմավարական վայր շատ պատճառներով: Բարորակ կլիման (մեծապես շնորհիվ իր բարձր բարձրության՝ 1700 մ) և ջրային առատ ռեսուրսների առկայության պատճառով, այն իդեալական վայր է երկաթուղու վրա հանգույց ունենալու համար: Երբ դա ձեռք բերվեց, աշխատանքները համեմատաբար ավելի արագ առաջացան, և Բելգիական Կոնգոյի սահմանի հետ կապն ավարտվեց 1929 թվականին: Այդ ժամանակ Հուամբոն դարձել էր Աֆրիկայի ամենակարևոր երկաթուղային արհեստանոցի վայրը:

1920-ականներին Հուամբոն արդեն պերտուգալական Անգոլայի հիմմնական տնտեսական շարժիչներից մեկն էր։ Այն ուներ սննդի վերամշակման մի քանի կարևոր գործարաններ,ծաւռայում էր որպես գավառի զգալի գյուղատնտեսական հարստության կետ և հայտնի էր նաև իր բազմաթիվ կրթական գաստատություններով,հատկապես գյուղատնտեսական գիտահետազոտական ինստիտուտով ներկայումս գյուղատնտեսական գիտությունների քոլեջի մաս։

1928 թվականին Հուամբոն վերանվանվեց Nova Lisboa(Նոր Լիսաբոն,Պորտուգլիայի մայրաքաղաք Լիսաբոնի անունով )ինչը ցույց է տալիս, որ գաղութային վարչակազմը մտադիր է այն ինչ-որ պահի դարձնել գաղութի մայրաքաղաք։

1966 թվականին Նովա Լիսաբոայում տեղադրվում են Անգոլայի ընդհանուր համալսարանական ուսումնասիրությունների (Անգոլայի համալսարան,1986 թվականից)անասնաբուժության ագրոնոմիայի և անտառային բաժնի ավարտականները։

Մոտոսպորտում,1960-ականների վերջին,Նովա Լիսբոա քաղաքը հայտնի դարձավ իր միջազգային Nova Lisboa 6 ժամ սպորտային մեքենաների մրցավազքով։ Մինչև Անգոլայի անկախացումը 1975 թվականին,Նովա Լիսբոա քաղաքն ընդլայնվեց և բրա տնտեսական աճն ու զարգացումը ՝այն դարձնելով այն ժամանակվա Պորտուգալիայի Անդրծովյան Անգոլայի նահանգի կարևորագույն քաղաքային կենտրոններից մեկը։.

Անկախությունից հետո[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1975 թվականին Պորտուգալիայից անկախանալուց հետո Նովա Լիսաոային վերադարձվեց իր սկզբնական անունը Հուամբո։Անգոլայի քաղաքացիական պատերազմը 1975-ից մինչև 2002 թվականը դադարեցրեց Անգոլայի և Հուամբոյի զարգացումը՝ոչնչացնելով նրա ենթակառուցվածքների մեծ մասը։

Հուամբոն դարձավ դաժան 55-օրյա պատերազմի և այլ մարտերի վայրը MPlA-ի և UNITA-ի միջև արյունալի քաղաքացիական պատերազմի ժամանակ,որը տևեց անկախությունից 1975-ին մինչև ապստամբ UNITA -ի առաջնորդ Յոնաս Սավիմբիի մահը 2002-ին։Քաղաքը պաշարված էր,մեծապես տուժել և նրա խաղաղ բնակիչները զանգվածաբար կոտորվեցին կամ փախան քաղաքից։

1975 թվականին անկաղանալուց հետո Սամիմբին Հուամբոն հռչակեց Անգոլայի ժողովրդադեմեկրատական հանրապետության մայրաքաղաք՝ որպես UNITA-ի մրցակից MPLA-ի Անգոլայի ժողվրդական հանրապետությանը։Այնուամենայնիվ,MPLA-ն քաղաքը հետ վերցրեց 1976 թվականի փետրվարի 8-ին Կուբայի զորքերի օգնությամբ,չնայած շրջակա տարածքների մեծ մասը մնաց UNITA-ի վերահսկողության տակ։

1976-ի կեսերին Կուբայի արշավաղումբը հիմնեց իր կարևորագույն կատռույցները Հուամբո նահանգում՝Սան Պեդրո,Լյուֆեֆենա և Կրուզեյրո շրջաններում,և Հզոր կայազորներ մյուս քաղաքային մայրաքաղաքներում և հիմնական քաղաքներում,բայց UNIT-ն վերահսկում էր,միջակայքում գտնվող գրեթե ողջ տարածքը։

Տեղահանվացները սկսեցինն կենտրոնանալ քաղաքներում՝փնտրելով ֆիզիկական պաշտպանություն և մարդասիրական օգնություն։Այս համատեքստում Հումբո նահանգ ժամանած առաջին մարդասիրական գործակալություններից մեկը Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն (ԿԽՄԿ) Էր 1979թ։

1984 թվականին հակամարտությունը կտրուկ սրվեց,ինչպես նաև տեղահանությունները դեպի քաղաքներ։Օգնության խոշոր օպերացիա է սկսվել կենտրոնական բարձրավանդակի մայրաքաղաքներում և մի շարք քաղաքապետարաններում, որոնք դեռ հասանելի են ինքնաթիռներով։Այդ ժամանակ ճանապարհների մեծ մասը վերահսկվում էր UNITA-ի կողմից և մեծապես ականապատված։

1991 թվականի մայիսին MPLTA-ի UNITA-ի միջև կնքվեց խաղաղության հմաձայնագիր։Միավորված ազգերի կազմակերպության գործակալությունները և հասարակական կազմակերպությունները աստիճանաբար տեղափոխվեցին 1991 թվականի կեսերից մինչև 1992 թվականը ։Իրավիճակը աստիճանաբար բարելավվեց և 1992 թվականի սեպտեմբերին նշանակվեցին համընդհանուր ընտրություններ։Հուզումները շատ արագ հասան Հուամբո,քանի որ UNITA-ն գավառը ինչ-որ կերպ համարում էր իրենց քաղաքական սրբավայրը։Նրանք քաղաքում կենտրոնացել են իրենց ղեկավարների մեծ մասը և իրենց զորքերի մեծ մասը ընտրություններում պարտությունից անմիջապես հրապարակվելուց հետո ։

Քաղաքը դեռևս պաշտոնապես կմնա MPLA-Ի կառավարական վերահսկողության տակ,սակայն լարվածությունն աստիճանաբար աճում է բռնի գործողությունների աճի պատճառով։ 1992 թվականի վերջին բոլոր օտարերկրյա օգբության գործակալությունները դուրս էին եկել Huambo-ից։UNITA-ն ամբողջությամբ վերցրեց քաղաքը 1992 թվականի Սուրբ Ծննդյան տոներից անմիջապես հետո սկսված սարսափելի փողոց առ փողոց մարտերի ընթացքում և իր գագաթնակետին հասավ 1993 թվականի հունվարի կեսերին։Դաժան մարտերը HUAMBO-ոմ և շրջակայքում տևեցին 55օր,մինչև MPLAԿ կառավարությունը ,զորքերը նահաջեցին և UNITA-Ն լիովին վերահսկվեց քաղաքը։ Կենտրոնական բարձրավանդակի մյուս քաղաքների մեծ մասը նույնպես այն ժամանակ գրավված էր UNITA-ի կողմից։

Զինված հակամարտությունը կրկին բռնկվեց 1994թ․օգոստոսին։Նոյեմբերի 9-ին խոշոր հարձակումը կառավարությանը վերադարձրեց Հուամբոյի հսկողությունը,իսկ շուտով բոլոր գավառական մայրաքաղաքները։Այնուհետւ UNITA-Ի կենտրոնակայանը տեղափոխվել է Կուանդո Կուբանգո նահանգի Ջամբա։

Պատերազմը պաշտոնապես ավարտվեց 1994 թվականի նոյեմբերի 20-ին Լուսակայի արձանագրության ստորագրմամբ։Այս քայլը մեծապես նշանակում էր քայլ դեպի նորմալություն,և HUAMBO-ում ընդունվեց չափավոր լավատեսությամբ։UNITA-ն արձանագրությունը ստորագրելուց անմիջապես հետո նորից տեղափոխվեց իր կենտրոնակայանը,այս անգամ Բեյլունդո,գավառի մայրաքաղաքից մոտ 50 կմ հյուսիս։Այս տեղափոխումը լուրջ մտահոգություններ առաջադրեց դիտորդների մոծ մասի մոտ։

1995 թվականի նահանգում բավակնին վերականգնվեց մարդկանց և ապրանքների անվճար տարանցումը։Մինչև տարեվերջ միավորված ազգերի կազմակերպության խաղաղապահները (UNAVEM 3)տեղակայվել էին Հուամբոյում՝հետևելով Լուսակայի արձանագրուրյան դրույթներին 1996 և 1997 թվականները Huambo-ում խաղաղ բնակիչների կենսապայմանների հարաբերական բարելավման տարիներ էին,թեև վերադարձի տեղաշարժերը միայն չափավոր էին,վերակառուցումը դանդաղ էր,և առևտրային գործունեությունը չվերադարձրեց իր անցյալի ուժը։

Այն բանից հետո,երբ ՄԱԿ-ի անվտանգության խորհուրդը պատժամիջոցներ կիրառեց UNITA-ի դեմ (1997թ․հոկտեմբերի 29)Լուսակայի արձանագրության իրագործման ձգձումների և ապառազմականացնելու և նրա հենակետերը հանձնելու դժկամության պատճառով,Հուամբոյի անապահովությունը աստիճանաբար աճեց,հատկապես 1998 թվականի երկրորդ կեսին։Դեկտեմբերի սկզբին կառավարությունը հարձակում սկսեց՝նպատակ ունենալով գրավել UNITA-Ի վերջին հենակետերը Հուամբոյում և Կուիտոյում,այս նոր պատերազմի բռնկումը շուտով կտարածվի երկրի այլ շրջաններում։

Բնակչության հսկայական տեղաշարժերը կրկին սկսվել են գյուղական շրջաններից դեպի Հուամբո,Կույտո և Կաալա։Այնուհետև այս քաղաքներում տեղադրվեցին ներքին տեղահանվածների մեծ ճամբարներ,քանի որ Մարդասիրական համայնքը ստիպված եղավ հեռանալ UNITA-ի կողմից վերահսկվող տարածքներից՝մինչև տարեվերջ ամբողջությամբ դուրս գալով և կենտրոնանալով Հուամբոյում,Կաալայում,իսկ ավելի ուշ՝ՈՒկումայում։

Անվտանգության իրավիճակը ծայրահեղ անկայուն է դարձել մինչ Հուամբոն ւ սարահաևթի մյուս խոշոր քաղաքները գնդակոծվում էին Բեյլունդոյից և UNITA-ի տակ գտնվող այլ դիրքերից,ՄԱԿ-ի կողմից վարձակալված երկու c-130 Hercules ինքնաթիռներ,որոնցում եղել է 23 մարդ,կործանվեցին Վիլա Նովայի վրա,(դեկտ․26,1998թ․և 1999թ․հունվարի 2-ին),երբ նրանք փորձում էին Լուանդա տարհանել Հուամբոյում գտնվող UNAVEM 3 առաքելության վերջին մնացորդները։

Կառավարությունը 1999թ․հոկտեմբերին վերադարձրեց Բայլունդոն քաղաքը։Լոնդուիմբալին,Վիլա Նովան և նահանգի որոշ այլ խոշոր քաղաքներ արդեն գտնվում էին կառավարության տիրապեդության տակ,իսկ 1999թ դեկտեմբերին նահանգի կառավարումը վերականգնվեց բոլոր մունիցիպալ մայրաքաղաքներում։Այս շրջանում սովորական պատերազմը,որին հատնի էր նահանգը,իր տեղը զիջեց պարտիզանական պատերազմին,UNITA-ն դեռ վերահսկում էր գյուղական շրջանների մեծ մասը և պատահականորեն հարվածներ հասցնում կառավարության ռազմական կամ ոստիկանական կառույցներին,հաճախ նաև քաղաքացիական համայնքներին։

Քաղաքացիների արտագաղթը դեպի Հուամբո և Կաալա նոր բոմ ապրեց։

21-րդ դար[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2000 թվականի սկզբին Կաալա գյուղում կար ավելի քան 25,000 տեղահանված մարդ,իսկ Հուամբո քաղաքում՝ավելի քան 40,000։Երբ միջազգային պատժամիջոցները խստացան UNITA-ի շուրջ,նրանց ռազմական գործողությունները Հուամբոյում ավելի հաճախակի և կործանարար դարձան՝հասնելով բռնության գագաթնակետին մինչև 2000 թվականի վեըջը։

2001 թվականի հոկտեմբերին կառավարությունը նոր հարձակում սկսեց UNITA-Ի դեմ նահանգի հյուսիսից և հարավից՝այս անգամ համակցելով խիստ ռազմական գործողությունների հետ,որոնք հայտնի էին որպես operacoes de limpeza,բառացիորեն՝ մաքրման գործողություն,որը բաղակացած էր գյուղական տարածքներից մեծ խմբերի հեռացումից,բնակչությունը,որը հետագայում ստիպված եղավ մտնել մի քանի,հստակ կենտրոնաղման կետեր։Այս ռազմավարության հիմքում ընկած գաղափարը պարտիզաններին զրկելն էր պոտենցիալ աջակցությունից,որը նա դեռ կարող է գտնել այն գյուղերում,որոնք նրանք նախկինում էին թփուտում,ինչը նրանց բնական միջավայրը դարձնում էր անբնակելի։

Կարճաժամկետ կտրվածքով դա հանգեցրեց նոր ճնշման առկա ռեսուրսների վրա քաղաքի և Հուամբո նահանգի անվտանգ տարածքներում,և շատ դեպքերում սովից մահացան այն խմբերը,որոնք հայտնվեցին հակամարտությունից կամ խոչընդոտվեցին այդ գոտիներից երևէ մեկին հասնելու համար։Այս կետը,հավանաբար,ներկայացնում է այն դժվարությունների գագաթնակետը,որի միջով անցել է գյուղական քաղաքացիական բնակչությունը Հուամբո նահանգում պատերազմի ընթացքում։

2002 թվականի փետրվարին Յոնաս Սավիմբիի մահը և դրան հաջորդած նոր զինադադարի ստորագրումը հանգստություն բերեցին գավառին,պայմաններ ստեղծեցին ներկայիս ընթացող խաղաղ գործընթացի համար և սկիզբ դրեցին զարգացման դարաշրջանին։

Խաղաղության գալուստը վերակառուցման և վերածննդի նոր դարաշրջան բերեց Հումբոյում և ամբողջ Անգոլայում։

Աշխարհագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գտնվում է Անգոլայի կենտրոնական լեռնաշխարհում, Հումամբո-ն գտնվում է Կունեն գետի ակունքների մոտ։ . Հուամբոի բարձրությունը 1721 մետր է (5646 ft),քանի որ այն գտնվում է բարձր սարահարթի վրա։

Ջերմաստիճան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուանբո-ն ունի մերձարևադարձային բարձրլեռնային կլիմա (Koppen:Cwb),խոնավ սեզոնով հոկտեմբեր-ապրիլ ամիսներին և չոր սեզոնով մայիս-սեպտեմբեր ամիսներին։Չնայած իր դիրքին արևադարձային գոտում,բարձր բարձրության պատճառով,Հուամբո-ն ունի մեղմ,գարնանային ջերմաստիճաններ տարվա ընթացքում,ինչը բնորոշ է այս կլիմայական քաղաքների համար։Սեպտեմբերին ամենատաք ամիսն է՝միջինը 21,0 C(69,8 F),ԻՍԿ Հունիսը՝ 16,2 C միջին ջերմաստիճանով (61,2F)։Քաղաքում տարվա ընթացքում առատ տեղումներ են՝միջինը գրեթե 1400 միլիմետր( 55դյոյմ) անձրև,թեև չոր սեզոնի պատճառով մայիս-սեպտեմբերը զգալիորեն ավելի քիչ տեղումներ են ստանեում,հունիս և հուլիս ամիսներին ընդհանրապես անձրև չի տեղացել։Ավելի բարձր նարձրության պատճառով Հուամբո-ում ջերմաստիճանը միայն մի փոքր ավելի բարձր է քան Պրետորիա քաղաքում,որը գտնվում է գրեթե 2000կմ հարավ-արևելք։Չոր սեզոնին մասնավորապես հունիս և հուլիս ավելի շատ արև կա,քան խոնավ սեզոնին,և Հուամբո-ն ընդհանուր առմամբ ստանում է 2273 արևային ժամ։

Կրթություն և գիտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հուամբո-ում գործում են երկու պետական բարձրագույն ուսումնական հաստատություններ,մասնավորապես Խոսե Էդուարդո դոս Սանտոսի համալսարանը Հուամբոյի կրթական գիտությունների բարձրագույն ինստիտուտը ։Կան նաև անասնաբուժական գիտահետազոտական ինստուտի և գյուղատնտեսական գիտահետազոտական ինստիտւտի և հյուղատնտեսական գիտահետազոտական ինստիտուտի կենտրոնական գրասենյակը,որոնք նվիրված են բացառապես հետազոտություններին և ընդլայմանը։

Ծանոթագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1. ↑ Citypopulation.de Population of the major cities in Angola
2. ↑ W. Martin James, Historical Dictionary of Angola, Rowman & Littlefield, USA, 2018, p. 167
3. ↑ Maria da Conceição Neto, In Town and out of Town: A Social History of Huambo (Angola), 1902–1975, PhD thesis, School of Oriental and African Studies/University of London, 2012
4. ↑ 6h Huambo 1973, youtube.com
5. ↑
6. ↑ Britannica, Huambo, britannica.com, USA, accessed on June 30, 2019
7. ↑ NovaLisboaAnosOuro.wmv, a film of Nova Lisboa, Overseas Province of Angola, before 1975.
8. ↑ New Lisbon's Ghost, images of Nova Lisboa, Portuguese Angola/Huambo, Angola (a few are from other places in the territory) before and after the Angolan Civil War, youtube.com
9. ↑
10. ↑ "Stories from Huambo" Radio Netherlands Archives
11. ↑ C.Michael Hogan. 2012. Kunene River. eds. P.Saundry & C.Cleveland. Encyclopedia of Earth. National Council for Science and the Environment. Washington DC.
12. ↑ Instituto de Investigação Agronómica (IIA). Ciência Angola. 2014