Ուղղափառ հուդայականություն
| Ենթակատեգորիա | Rabbinic Judaism  | |
|---|---|---|
| Կրոն | հուդայականություն | |
Ուղղափառ հուդայականություն Հուդայականության ավանդական շարժումների ընդհանուր անվանումը։ Պատմական տեսանկյունից այն հրեական կրոնական աշխարհայացքի շարունակությունն է, որը վերջնականապես ձևավորվել է ուշ միջնադարի դարաշրջանում և նորագույն դարաշրջանի սկզբում։ Ուղղափառ հուդայականության կրոնական հայեցակարգում կենտրոնական տեղը զբաղեցնում են Թորան և Հալախան այն ձևով, որով այն արձանագրված է Բանավոր օրենքում (Միշնայում և Գեմարայում, այսինքն՝ Թալմուդում) և ծածկագրված Շուլչան Արուչում[1]:
Ձևավորման փուլեր
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Որպես կրոնական շարժում, ուղղափառ հուդայականությունը ի հայտ եկավ 19-րդ դարի առաջին կեսին, որպես արձագանք հուդայականության մեջ ռեֆորմիզմի առաջացմանը, Հասկալայի տարածմանը և հրեական կյանքի աշխարհիկացմանն ազատագրման ընթացքում։ «Ուղղափառ հրեաներ» տերմինը օգտագործվել է 19-րդ դարի սկզբին և կեսերին գերմանացի հրեաների կողմից, որոնք համահունչ էին լուսավորչական գաղափարներին և բարեփոխական հուդայականությանը, որպես նվաստացուցիչ տերմին այն հրեաների համար, ովքեր դիմադրում էին համայնքի կրոնական և սոցիալական կյանքի փոփոխություններին: Նման փոփոխությունների հակառակորդներն իրենք իրենց անվանում էին Ջերեյմ («բարեպաշտ») կամ Հարեդիմ («Աստվածավախ»), և միայն 19-րդ դարի կեսերից նրանք նույնպես երբեմն սկսեցին իրենց անվանել «ուղղափառ»[1][2] ։
Հոսանքներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ուլտրա-ուղղափառ հուդայականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Շատ հրեաներ, ովքեր դավանում են ուլտրաուղղափառ հուդայականություն, նախընտրում են Հարեդի ինքնաանվանումը[3]։
Լիտվակներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Դասական ուղղության ներկայացուցիչներ են հուդայականության աշքենազական ճյուղում։ Նրանք կոչվում են «Լիտվակներ», քանի որ նրանց հիմնական հոգևոր կենտրոնները՝ յեշիվները, մինչև Երկրորդ համաշխարհային պատերազմը, հիմնականում գտնվում էին Լիտվայի նախկին Մեծ Դքսության տարածքում: Լիտվակները Վիլնայի գաոն ռաբբի Էլիահու բեն Շլոյմե Զալմանի հետևորդներն են, ով դեմ էր հասիդիզմին, ինչի համար հասիդները մինչ օրս նրանց անվանում են misnagdim («դիմադրողներ»): Իսրայելի ուլտրաուղղափառների մոտ մեկ երրորդը լիտվացիներ են[4] ։
Հասիդիմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Խոշոր կրոնական և առեղծվածային շարժում, որն առաջացել է 18-րդ դարում և ի սկզբանե հալածվել է լիտվակների կողմից, մինչև 19-րդ դարում երկու շարժումների հաշտեցումը[5]։ Ներառում է տարբեր հասիդական դինաստիաներ («դատարաններ»)՝ Լյուբավիչ Հասիդիմ (Չաբադ), Գուր Հասիդիմ, Սաթմար Հասիդիմ և մի շարք այլ դինաստիաներ։ Հասիդիզմի կենտրոնները գտնվում են Իսրայելում, ԱՄՆ-ում և Ուկրաինայում։ Ներկայումս Հասիդիմները կազմում են աշխարհի բոլոր հրեաների մոտ 5%-ը[6]։
Ուղղափառ մոդեռնիզմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Ուղղափառ մոդեռնիզմը հավատարիմ է ուղղափառ հուդայականության բոլոր սկզբունքներին` միաժամանակ ինտեգրելով դրանք ժամանակակից մշակույթին և քաղաքակրթությանը, ինչպես նաև սիոնիզմի կրոնական ըմբռնմանը: Իսրայելում նրա հետևորդները հանդիսանում են ուղղափառ հրեա բնակչության կեսից ավելին[7]։
19-րդ դարում ուղղափառ մոդեռնիզմի սկզբնական ձևերը ստեղծվել են ռաբբիների կողմից՝ Ազրիել Հիլդեշայմերը (1820-1899)[8] և Շիմշոն-Ռաֆայել Հիրշը (1808-1888), ովքեր հռչակել են Torah ve-derech eretz-ի սկզբունքը՝ Թորայի շրջապատող (ժամանակակից) աշխարհի հետ ներդաշնակ։համադրությունը։
Կրոնական սիոնիզմ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Հուդայականության ուղղափառ մոդեռնիզմի ուղղություններից հատկապես Իսրայելում տարածվածներից մեկը կրոնական սիոնիզմն է։ Այս շարժման հիմնադիրը, հուդայականությունը սիոնիզմի հետ համատեղելով, համարվում է ռաբբի Զվի Կալիշերը։ 20-րդ դարի սկզբին այն մշակվել և տարածվել է Աբրահամ Յիցչակ Կուկի կողմից՝ Պարտադիր Պաղեստինի առաջին աշքենազի գլխավոր ռաբբիի կողմից: Ինչպես ասաց Ռավ Կուկը, «Աստվածը ցանկանում է, որ Իսրայելի զավակները վերադառնան իրենց տուն, որպեսզի ստեղծեն հրեական անկախ պետություն, որտեղ հրեաները կարող են ապրել Թորայի օրենքների համաձայն»[9] ։
20-րդ դարի երկրորդ կեսին շարժման հիմնական գաղափարախոսներն էին ռաբին Զվի Յեհուդա Կուկը, Ահարոն Լիխտենշտեյնը և Աբրահամ Շապիրան (Իսրայել), ինչպես նաև Յոսեֆ Դով Սոլովեյչիկը (ԱՄՆ)։
Կրոնական սիոնիզմի հայտնի ժամանակակից ռաբբիներ են՝ Մորդեխայ Էլոն, Շլոմո Ռիսկին, Յեհուդա Ամիտալին։
Ռուսալեզու հրեական համայնքում կրոնական սիոնիզմի սկզբունքներին հետևում է «Մահանայմ» կազմակերպությունը։
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ 1,0 1,1 Ортодоксальный иудаизм՝ հոդվածը Հրեական էլեկտրոնային հանրագիտարանում
- ↑ Jeffrey C. Blutinger “So-called Orthodoxy”: The History of an Unwanted Label in: Modern Judaism - A Journal of Jewish Ideas and Experience. — 2007-10. — Vol. 27, Issue 3. — С. 310—328.
- ↑ Tzvi Freeman and Menachem Posner. «17 Facts Everyone Should Know About Hasidic Jews». Chabad (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-11-21-ին. Վերցված է 2023-11-21-ին.
- ↑ «Understanding haredi society: Litvak culture». The Jerusalem Post | JPost.com (ամերիկյան անգլերեն). 2021-11-18. Արխիվացված օրիգինալից 2023-11-21-ին. Վերցված է 2023-11-21-ին.
- ↑ «Великое противостояние: хасиды и митнагеды». Лехаим. 2019-11-11. Արխիվացված օրիգինալից 2023-11-21-ին. Վերցված է 2023-11-21-ին.
- ↑ Marcin Wodziński, Waldemar Spallek Historical Atlas of Hasidism. — Princeton University Press, 2018. — С. 192—205. — ISBN 978-0-691-17401-3
- ↑ Daniel J. Elazar. «Religion in Israel: A Consensus for Jewish Tradition». Jerusalem Center for Public Affairs (անգլերեն). Արխիվացված օրիգինալից 2023-11-20-ին. Վերցված է 2023-11-20-ին.
- ↑ Azriel Hildesheimer Արխիվացված է Նոյեմբեր 21, 2007 Wayback Machine-ի միջոցով: անգլ.՝ Azriel Hildesheimer
- ↑ «Религиозный сионизм и движение Мизрахи — «вязаные кипы»». Toldot.com — Иудаизм и евреи (ռուսերեն). Վերցված է 2023-11-24-ին.