Ոճաբանություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Ոճաբանություն (անգլ.՝ Stylistics) կիրառական լեզվաբանության բաժին, ուսումնասիրում և մեկնաբանում է բոլոր տեսակի տեքստերը և/կամ բանավոր խոսքը՝ դրանց լեզվական և հնչերագային աճի տեսանկյունից, որտեղ ոճը լեզվի որոշակի տեսակ է՝ օգտագործվելով տարբեր անհատների կողմից կամ տարբեր իրավիճակներում ու միջավայրերում։ Օրինակ՝ ժողովրդական կամ առօրյա լեզուն կարող է գործվածվել ընկերների շրջանում, մինչդեռ ավելի պաշտոնական լեզուն՝ քերականության, արտասանության կամ առոգանության, բառապաշարի կամ բառերի ընտրության առումով, հաճախ ուղեկցող նամակում և ինքնակենսագրականում, աշխատանքային հարցազրույցի ժամանակ խոսելիս է օգտագործվում։

Որպես գիտություն՝ ոճաբանությունը կապում է գրական քննադատությունը լեզվաբանության հետ։ Ինքնուրույն չի գործում որպես ինքնավար տիրույթ և կարող է կիրառվել գրականության և լրագրության, ինչպես նաև լեզվաբանության մեկնաբանության մեջ[1][2][3]։ Ոճաբանության ուսումնասիրության աղբյուրները կարող են ընդգրկել ավանդական գրական գործերից մինչև հանրամատչելի տեքստեր, գովազդային տեքստերից մինչև նորություններ[4], ոչ գեղարվեստական գրականությունից և հանրամատչելի մշակույթից մինչև քաղաքական և կրոնական խոսույթներ[5]։ Իրոք, ինչպես պարզ է դարձել, բազմամեթոդ ոճաբանության[6] , մուլտիմոդալ ոճաբանության[7] և միջնորդավորված ոճաբանության[8] վերջին հետազոտություններից, ոչ գրական տեքստերը կարող են նույնքան հետաքրքրել ոճաբաններին, որքան գրականները։ Այլ կերպ ասած, գրական ոճը, ոճաբանության մեջ ընկալվում է որպես «կետ սանդղակի վրա, այլ ոչ բացարձակ միավոր»[9][10]։

Ոճաբանությունը որպես հայցակարգային գիտակարգ կարող է փորձել հաստատել սկզբունքներ, որոնք կարող են բացատրել անհատների և սոցիալական խմբերի կողմից լեզվի օգտագործման որոշակի ընտրությունը, օրինակ՝ ժանրի ստեղծման և ընկալման մեջ, ժողովրդական արվեստի ուսումնասիրությունում, բարբառների և ռեգիստրի օգտագործման մեջ, և կարող է կիրառվել այնպիսի ոլորտներում, ինչպիսիք են խոսույթի վերլուծությունը, ինչպես նաև գրական քննադատությունը։

Պարզ լեզուն տարբեր հատկանիշներ ունի։ Ընդհանուր ոճական առանձնահատկություններն են երկխոսությունը, տարածաշրջանային ակցենտները և անհատական խոսելաոճը (իդիոլեկտ)։ Ոճաբանորեն՝ նաև նախադասության երկարության գերակշռությունը և լեզվական ռեգիստրի կիրառումը։

Քսաներորդ դարի սկիզբ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Գրական ոճի վերլուծությունը ծագում է դասական հռետորաբանության ուսումնասիրությանից, թեև ժամանակակից ոճաբանության արմատները գալիս են ռուսական ֆորմալիզմից[11] և քսաներորդ դարասկզբի Պրահայի դպրոցից։

1909 թվականին Չարլզ Բալլին առաջարկեց ոճաբանությունը որպես հստակ ակադեմիական գիտակարգ՝ լրացնելու Սոսյուրյան լեզվաբանությանը։ Բալիի համար Սոսյուրի լեզվաբանությունն ինքնին չէր կարող ամբողջությամբ նկարագրել անհատի լեզուն[12]։ Բալլիի առաջադրածը ավելի շատ համապատասխանում է Պրահայի դպրոցի նպատակներին[13]։

Առաջ քաշելով ռուս ֆորմալիստների գաղափարները՝ Պրահայի դպրոցը հիմնվեց առաջին պլանի հասկացույթի վրա, որտեղ ենթադրվում է, որ բանաստեղծական լեզուն առանձննանում է ոչ գրական լեզվից (առօրյա լեզվի նորմերից շեղվելու կամ զուգահեռականության միջոց)[14]։ Այնուամենայնիվ ըստ Պրահայի դպրոցի, գրական լեզուն հաստատուն չէ, և բանաստեղծական և առօրյա լեզվի հարաբերությունները, հետևաբար, միշտ փոխվում են[15]։

Քսաներորդ դարի վերջ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռոման Յակոբսոնը եղել է ռուս ֆորմալիստների և Պրահայի դպրոցի ակտիվ անդամ, նախքան 1940-ականներին Ամերիկա արտագաղթելը։ 1958 թվականին Ինդիանայի համալսարանում ոճաբանության թեմայով գիտաժողովի ժամանակ նա միավորել է ռուսական ֆորմալիզմը և ամերիկյան նոր քննադատությունը իր եզրափակիչ խոսքում[16] : Լեզվաբանություն և պոետիկա անվանումով 1960 թվականին հրատարակված Յակոբսոնի դասախոսությունը հաճախ համարվում է ոճաբանության առաջին հստակ ձևակերպումը, և նրա պնդումն այն էր, որ բանաստեղծական լեզվի ուսումնասիրությունը պետք է լինի լեզվաբանության ենթաճյուղ[17]։ Բանաստեղծական գործառույթը լեզվի վեց ընդհանուր գործառույթներից մեկն էր, որը նա նկարագրեց դասախոսության մեջ։

Մայքլ Հալիդեյը բրիտանական ոճաբանության զարգացման կարևոր գործիչ է եղել[18]։ Նրա 1971 թվականի «Լեզվի գործառույթ և գրական ոճ Ուիլյամ Գոլդինգի հետազոտություն»ը կարևոր աշխատություն է[19]։ Հալիդեյի ներդրումներից մեկը ռեգիստր եզրույթի օգտագործումն է՝ բացատրելու լեզվի և համատեքստի միջև կապը[20]։ Քանի որ Հալիդեյի համարում էր, որ ռեգիստրը տարբերվում է բարբառից։ Բարբառը վերաբերում է որոշակի օգտագործողի սովորական լեզվին որոշակի աշխարհագրական կամ սոցիալական համատեքստում։ Ռեգիստրը նկարագրում է խոսողի կատարած ընտրությունները[21], որոնք կախված են երեք փոփոխականներից՝ ոլորտ («ինչով են մասնակիցները իրականում զբաղվում», օրինակ՝ կոնկրետ թեմայի քննարկում)[22], տենոր (ով է մասնակցում փոխանակմանը) և կերպ (ինչու է կիրառվում լեզվի եզրը)։

Ֆաուլերը մեկնաբանում է, որ տարբեր ոլորտներ ունեն տարբեր լեզուներ, առավել ակնհայտորեն բառապաշարի մակարդակում (Fowler. 1996, 192): Լեզվաբան Դեյվիդ Քրիսթալը նշում է, որ Հալիդեյի «տենորը» մոտավորապես համարժեք եզրույթ է «ոճին», որն ավելի կոնկրետ է և օգտագործվում է լեզվաբանների կողմից երկիմաստությունից խուսափելու համար (Crystal. 1985, 292): Հալիդեյի երրորդ կարգը՝ ռեժիմը, այն է, ինչ նա անվանում է իրավիճակի խորհրդանշական կազմակերպում։ Դաունսը ճանաչում է երկու հստակ ասպեկտներ ռեժիմի կարգի մեջ և ենթադրում է, որ այն ոչ միայն նկարագրում է կապը միջոցի «մեդիում» հետ գրավոր, բանավոր և այլն, նաև նկարագրում է տեքստի ժանրը (Downes. 1998, 316): Հալիդեյը ժանրին վերաբերում է որպես նախապես կոդավորված լեզու, որը նախկինում պարզապես չի օգտագործվել, այլ կանխորոշում է տեքստային իմաստների ընտրությունը։ Լեզվաբան Ուիլյամ Դաունսը նշում է, որ ռեգիստրի հիմնական հատկանիշը, անկախ նրանից, թե որքան յուրահատուկ կամ բազմազան է, այն է, որ այն ակնհայտ է և անմիջապես ճանաչելի (Downes. 1998, 309):

Գրական ոճաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

The Cambridge Encyclopedia of Language-ում Քրիսթալը նկատում է, որ գործնականում ոճական վերլուծության մեծ մասը փորձել է զբաղվել գրականության մեջ բարդ և «արժեքավոր» լեզվով, այսինքն՝ «գրական ոճաբանությամբ»։ Նա շարունակում է ասել, որ նման քննության ժամանակ շրջանակը երբեմն նեղանում է՝ կենտրոնանալով գրական լեզվի առավել ցայտուն հատկանիշների վրա, օրինակ՝ նրա «շեղված» և ոչ նորմալ հատկանիշների, այլ ոչ թե ավելի լայն կառույցների, որոնք հանդիպում են ամբողջ տեքստերում կամ խոսույթներում։ Օրինակ, պոեզիայի հակիրճ լեզուն ոճաբանին ավելի հավանական է ավելի շատ բան կբացահայտի իր կառուցման գաղտնիքների մասին, քան պիեսների և վեպերի լեզուն (Crystal. 1987, 71):

Պոեզիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ինչպես լեզվի ավանդական ոճերը, կան ոչ ավանդականներ ևս, որոնցից ամենաակնառուն պոեզիան է։ Գործնական ոճաբանության մեջ Հ.Գ. Վիդոուսոնը ուսումնասիրում է էպատաժի ավանդական ձևը, որը հայտնաբերվել է գերեզմանատան տապանաքարերի վրա։ Օրինակ՝

Նրա հիշատակն այսօր թանկ է

Ինչպես այն ժամին, երբ նա մահացավ։
(Ernest C. Draper 'Ern'. Մահացել է 4.1.38)
(Widdowson. 1992, 6)

Վիդոուսոնը նշում է, որ նման զգացմունքները սովորաբար այնքան էլ հետաքրքիր չեն և ենթադրում է, որ դրանք կարող են նույնիսկ անտեսվել որպես «կոպիտ խոսքային փորագրություններ» և կոպիտ խոսքային խանգարումներ (Widdowson, 3): Այնուամենայնիվ, Վիդոուսոնը գիտակցում է, որ դրանք շատ իրական են՝ մարդկային կորստի զգացմունքները փոխանցելու և պահպանելու սիրելի ընկերոջ կամ ընտանիքի անդամի սիրելի հիշողությունները։ Այնուամենայնիվ, այն, ինչ կարելի է բանաստեղծական համարել այս լեզվում, այդպիսին չէ դարձվածքաբանության մեջ է, որտեղ այն հայտնվում է։ Բանստեղծությանը կարող է անտեղի ակնածանք տրվել այն տխուր համատեքստի շնորհիվ, որտեղ օգտագործվում է։ Ուիդոուսոնն առաջարկում է, որ, ի տարբերություն գերեզմանոցում քարի վրա դրված բառերի, պոեզիան անսովոր լեզու է, որը լի է միջտեքստային ենթատեքստերով (Widdowson. 1992, 4):

Պոեզիայի ոճական վերլուծության հետ կապված երկու խնդիր է նշվում վարչապետ Ուեթերիլի կողմից «Գրական տեքստ։ Քննադատական մեթոդների քննություն» գրքում։ Առաջինն այն է, որ կարող է լինել չափից ավելի կոնկրետացում մեկ կոնկրետ հատկանիշ վրա, որը կարող է նվազագույնի հասցնել մյուսների նշանակությունը, որոնք նույնքան կարևոր են (Wetherill. 1974, 133): Երկրորդն այն է, որ տեքստը որպես պարզապես ոճական տարրերի հավաքածու տեսնելու ցանկացած փորձ հակված է անտեսելու այլ միջոցներ, որոնցով իմաստ է արտահայտվում (Wetherill. 1974, 133):

Ենթատեքստ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Գրական գործաբանության բանաստեղծական էֆեկտներ» գրքում լեզվաբան Ադրիան Փիլկինգթոնը վերլուծում է «ենթատեքստի» գաղափարը, ինչպես առաջ էր քաշված Դեն Սպերբերի և Դեյդր Ուիլսոնի նախորդ աշխատանքներում։ Ենթատեքստը կարելի է բաժանել երկու կարգի՝ «ուժեղ» և «թույլ» ենթատեքստ, սակայն երկու ծայրահեղությունների միջև կան մի շարք այլընտրանքներ։ Ամենաուժեղ ենթատեքստը այն է, ինչ ընդգծված կերպով ակնարկվում է բանախոսի կամ գրողի կողմից, մինչդեռ ավելի թույլ ենթատեքստերը իմաստի ավելի լայն հնարավորություններն են, որոնք լսողը կամ ընթերցողը կարող է եզրակացնել։

Փիլքինգթոնի «բանաստեղծական էֆեկտները», ինչպես նա է անվանում հասկացույթը, նրանք են, որոնք առավել կարևորություն են ձեռք են բերում թույլ ենթատեքստերի լայն շրջանակի միջոցով, և ոչ այն իմաստները, որոնք պարզապես «հասկանում» են լսողը կամ ընթերցողը։ Այնուամենայնիվ, խիստ սուբյեկտիվ է մնում այն պահը, երբ թույլ ենթատեքստերը և լսողի կամ ընթերցողի կողմից իմաստի ենթադրությունը տարբերվում են։ Ինչպես ասում է Փիլքինգթոնը. «Չկա հստակ սահմանակետ ենթադրությունների միջև, որոնք խոսողը առաջադրում է, և ենթադրությունների միջև, որոնք բխում են զուտ լսողի պատասխանատվությունից»։ (Pilkington. 1991, 53) Բացի այդ, պոեզիայի ոճական որակները կարող են դիտվել որպես պոեմի իմաստը հասկանալու համար Փիլքինգթոնի բանաստեղծական էֆեկտներին հավելում։

Ժամանակաձև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Վիդոուսոնը նկատում է, որ երբ պոեզիայի բովանդակությունն ամփոփվում է, այն հաճախ հանգում է շատ ընդհանուր և ոչ տպավորիչ դիտարկումներին, ինչպես օրինակ՝ «բնությունը գեղեցիկ է, սերը մեծ է, կյանքը միայնակ է, ժամանակն անցնում է» և այլն (Widdowson. 1992, 9): Բայց ասել.

Ինչպես ալիքներն են վազում դեպի քարքարոտ ափը,

Այնպես էլ, մեր րոպեները շտապում են դեպի ավարտ ...
Ուիլյամ Շեքսպիր, «60».

Կամ՝

Սերը, ոչ եղանակ գիտի, ոչ էլ կլիմա,

Ոչ էլ ժամեր, օրեր, ամիսներ, որոնք ժամանակի լաթերն են...
Ջոն Դոն, «Արևը ծագում է», բանաստեղծություններ (1633)

Այս լեզուն ընթերցողին տալիս է ծանոթ թեմաների նայելու նոր տեսանկյուն և թույլ է տալիս մեզ նայել դրանց առանց անձնական կամ սոցիալական հանգամանքների, որոնք մենք անգիտակցաբար զուգորդում ենք դրանց հետ (Widdowson. 1992, 9): Այսպիսով, թեև ընթերցողը կարող է դեռ օգտագործել նույն հնացած բառերն ու անորոշ տերմինները, ինչպիսիք են «սերը», «սիրտը» և «հոգին» մարդկային փորձին անդրադառնալու համար, այս բառերը նոր և թարմացնող համատեքստում դնելը բանաստեղծին հնարավորություն է տալիս ներկայացնելու մարդկությանը և ազնվորեն հաղորդակցվելու։ Սա մասամբ ոճաբանություն է, և սա, ըստ Վիդոուսոնի, պոեզիայի իմաստն է (Widdowson. 1992, 76):

Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • David Crystal . 1998. Language Play (London: Penguin)
  • ed. David Birch. 1995. Context and Language: A Functional Linguistic Theory of Register (London, New York: Pinter)
  • Michael Burke. 2010. Literary Reading, Cognition and Emotion: An Exploration of the Oceanic Mind (London and New York: Routledge)
  • Richard Bradford. 1985. A Dictionary of Linguistics and Phonetics, 2nd edition (Oxford: Basil Blackwell)
  • Richard Bradford. 1997. Stylistics (London and New York: Routledge)
  • Richard Bradford. 1997. The Cambridge Encyclopedia of Language, 2nd edition (Cambridge: Cambridge University Press)
  • Roger Fowler. 1996. Linguistic Criticism, 2nd edition (Oxford: Oxford University Press)
  • William Downes. 1995. The Language of George Orwell (London: Macmillan Press)
  • William Downes. 1998. Language and Society, 2nd edition (Cambridge: Cambridge University Press)
  • A McIntosh and P Simpson. 1964. The Linguistic Science and Language Teaching (London: Longman)
  • Adrian Pilkington. 1991. 'Poetic Effects', Literary Pragmatics, ed. Roger Sell (London: Routledge)
  • Brian Lamont. 2005. First Impressions (Edinburgh: Penbury Press)
  • ed. Jean Jacques Weber. 1996. The Stylistics Reader: From Roman Jakobson to the Present (London: Arnold Hodder)
  • ed. Thomas A. Sebeok. 1960. Style in Language (Cambridge, MA: MIT Press)
  • Geoffrey Leech and Michael H. Short. 1981. Style in Fiction: A Linguistic Introduction to English Fictional Prose (London: Longman)
  • George Orwell. 1949. Nineteen Eighty-Four (London: Heinemann)
  • Henry Widdowson|H. G. Widdowson]]. 1992. Practical Stylistics (Oxford: Oxford University Press)
  • Hernández-Campoy, Juan M. (2016). Sociolinguistic Styles. Wiley-Blackwell. ISBN 978-1-118-73764-4.
  • Katie Wales. 2001. A Dictionary of Stylistics, 2nd edition, (Harlow: Longman)
  • MAK Halliday. 1964. Inside the Whale and Other Essays (London: Penguin Books)
  • MAK Halliday. 1978. Language as Social Semiotic: The Social Interpretation of Language and Meaning (London: Edward Arnold)
  • Michael Toolan. 1998. Language in Literature: An Introduction to Stylistics (London: Hodder Arnold)
  • PM Wetherill. 1974. Literary Text: An Examination of Critical Methods (Oxford: Basil Blackwell)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Widdowson, H.G. 1975. Stylistics and the teaching of literature. Longman: London. ISBN 0-582-55076-9
  2. ↑ Simpson, Paul. 2004. Stylistics : A resource book for students. Routledge p. 2: "Stylistics is a method of textual interpretation in which primacy of place is assigned to language".
  3. ↑ Attenborough, F. (2014). "Rape is rape (except when it's not): the media, recontextualisation and violence against women". Journal of Language Aggression and Conflict. 2(2): 183-203.
  4. ↑ Davies, M. (2007) The attraction of opposites: the ideological function of conventional and created oppositions in the construction of in-groups and out-groups in news texts, in L. Jeffries, D. McIntyre, D. Bousfield (eds.) Stylistics and Social Cognition. Amsterdam: Rodopi.
  5. ↑ Simpson, Paul. 2004. Stylistics: A resource book for students. Routledge p. 3: "The preferred object of study in stylistics is literature, whether that be institutionally sanctioned 'literature' as high art or more popular 'non-canonical' forms of writing.".
  6. ↑ Jeffries, L. (2010) Critical Stylistics. Basingstoke: Palgrave.
  7. ↑ Montoro, R. (2006) Analysting literature through films, in G. Watson, S. Zyngier (eds.) Literature and Stylistics for Language Learners: Theory and Practice. Basingstoke: Palgrave, pp. 48-59.
  8. ↑ Attenborough, F. (2014) Jokes, pranks, blondes and banter: recontextualising sexism in the British print press, Journal of Gender Studies, 23(2): 137-154.
  9. ↑ Jeffries, L., McIntyre, D. (2010) Stylistics. Cambridge: Cambridge University Press, p. 2.
  10. ↑ Carter, R., Nash, W. (1990) Seeing through Language: a guide to styles of English writing. Oxford: Blackwell.
  11. ↑ Lesley Jeffries, Daniel McIntyre, Stylistics, Cambridge University Press, 2010, p 1. ISBN 0-521-72869-X
  12. ↑ Talbot J. Taylor, Mutual Misunderstanding: Scepticism and the Theorizing of Language and Interpretation, Duke University Press, 1992, p 91. ISBN 0-8223-1249-2
  13. ↑ Ulrich Ammon, Status and Function of Languages and Language Varieties, Walter de Gruyter, 1989, p 518. ISBN 0-89925-356-3
  14. ↑ Katie Wales, A Dictionary of Stylistics, Pearson Education, 2001, p 315. ISBN 0-582-31737-1
  15. ↑ Rob Pope, The English Studies Book: an Introduction to Language, Literature and Culture, Routledge, 2002, p 88. ISBN 0-415-25710-7
  16. ↑ Richard Bradford, A Linguistic History of English Poetry, Routledge, 1993, p 8. ISBN 0-415-07057-0
  17. ↑ Nikolas Coupland, Style: Language Variation and Identity, Cambridge University Press, 2007, p 10. ISBN 0-521-85303-6
  18. ↑ Raman Selden, The Cambridge History of Literary Criticism: From Formalism to Poststructuralism, Cambridge University Press, 1989, p83. ISBN 0-521-30013-4
  19. ↑ Paul Simpson, Stylistics: a Resource Book for Students, Routledge, 2004, p75. ISBN 0-415-28104-0
  20. ↑ Helen Leckie-Tarry, Language and Context: a Functional Linguistic Theory of Register, Continuum International Publishing Group, 1995, p6. ISBN 1-85567-272-3
  21. ↑ Nikolas Coupland, Style: Language Variation and Identity, Cambridge University Press, 2007, p 12. ISBN 0-521-85303-6
  22. ↑ Christopher S. Butler, Structure and Function: a Guide to Three Major Structural-Functional Theories, John Benjamins Publishing Company, 2003, p 373. ISBN 1-58811-361-2

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Ոճաբանություն&oldid=9492775» էջից