Նեգիդալերեն
 Ӈе̄ғидал туйэ̄н | |
|---|---|
| Տեսակ | լեզու և կենդանի լեզու |
| Ենթադաս | Northwestern Tungusic? |
| Երկրներ |  Ռուսաստան |
| Խոսողների քանակ | 74 մարդ (2010)[1] |
| Լեզվակիրների թիվը | 74[2] |
| ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի լեզվի կարգավիճակ | ոչնչացման եզրին[3] |
| Դասակարգում | Եվրասիայի լեզուներ
Տունգուս-մանջուրական լեզվաընտանիք
|
| Գրերի համակարգ | Կյուրեղագիր |
| IETF | neg |
| ISO 639-3 | neg |
Նեգիդալերենը կամ նեղիդալերենը (նգդլ.` Ӈе̄ғидал туйэ̄н (Նյեեղիդալ տույէէն)) նեգիդալների լեզուն է։ Այն խոսվում է Ռուսաստանի Խաբարովսկի երկրամասում, Ամուր գետի ստորին և Ամգուն գետի միջին հոսանքներում[4]։ Պատկանում է տունգուս-մանջուրական լեզվընտանիքի հյուսիսային ճյուղին, որի մեջ են մտնում նաև էվենկերենն ու էվեներենը։ Նեգիդալերենը մոտ է էվենկերենին և երբեմն ներկայացվում է որպես դրա մի բարբառ[5]։
Կարգավիճակ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]2002 թվականի մարդահամարի տվյալներով Ռուսաստանում բնակվում էր 567 նեգիդալ, որից 147 մարդ տիրապետում էր նեգիդալերեն լեզվին։ 2010 թվականի մարդահամարի տվյալներով 513 նեգիդալցիներից ընդամենը 74-ն են տիրապետում լեզվին[6][7]։ Սակայն լեզվաբանների կարծիքով լեզվին տիրապետում է ընդամենը 3 հոգի, իսկ մնացածները` լեզվի պասիվ կրողներ են[8]։ 2017 թվականի տվյալներով կա վերին նեգիդալերեն իմացող 6 հոգի, իսկ ստորին նեգիդալերենով խոսողներ չկան[6][9]։ Նեգիդալերենը համարվում է ծայրահեղ վտանգված և ակնկալվում է, որ այն կմարի առաջիկա տասնամյակում[9]։ Նեգիդալերեն լեզուն օգտագործվում է սահմանափակ կենցաղային և արտադրական շփման ժամանակ և ֆոլկլորի բանավոր հաղորդման համար։ Ժամանակակից բոլոր նեգիդալցիները տիրապետում են ռուսերենին։
Բարբառներ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նեգիդալերեն լեզուն բաղկացած է երկու` վերին և ստորին բարբառներից։ Վերին բարբառը խոսվում է Ամգուն գետի հովտում` Վլադիմիրովկայում, իսկ արդեն անհետացած ներքին բարբառը` Ամուր գետի մոտակա Տիր և Բելոգլինկա բնակավայրերում։ Ներքին նեգիդալերենը շատ մոտ էր էվենկերենին։
Կառուցվածք
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նեգիդալերենն ունի 8 ձայնավոր հնչյուններ` /i, ɛ, a, ɘ, u, ɯ, o, ɔ/: Ձայնավորների երկարացումը նշվում է մակրոններով։ Նեգիդալերենին հատուկ է ձայնաներդաշնակությունը։ Բառակազմության, բառափոխության և ձևակազմության տեսակետից նեգիդալերենը կցական լեզու է` դրանում բառի քերականական ձևերը կազմվում են մեկական քերականական կարգ արտահայտող առանձին մասնիկներով։
Այբուբեն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]Նեգիդալերենի այբուբենը 1992 թվականին ստեղծել է Մարինա Խասանովան։ Այն ստեղծվել է կյուրեղագրի հիման վրա և ունի 37 տառ։ Թեև Խաբարովսկի երկրամասի իշխանություններն այն հաստատել են 1993 թվականին, սակայն մինչև 2010 թվականն այբուբենը լայն կիրառություն չի ունեցել[10][11]։ 2016 թվականին տպագրված նեգիդալերեն այբբենարանում կա Њ њ տառը, փոխարենը` չկա Ө ө տառը[12][13]։
| Տառը | Հնչյունը |
|---|---|
| А а | Ա |
| Б б | Բ |
| В в | Վ |
| Г г | Գ |
| Ғ ғ | Ղ |
| Д д | Դ |
| Е е | Ե |
| Ё ё | Յո |
| Ж ж | Ժ |
| З з | Զ |
| Ӡ ӡ/Ӟ ӟ | Ջ |
| И и | Ի |
| Й й | Յ |
| К к | Կ |
| Л л | Լ |
| М м | Մ |
| Н н | Ն |
| Њ њ | Նյ |
| Ӈ ӈ | Նգ |
| О о | Օ |
| Ө ө | ըՕ |
| П п | Պ |
| Р р | Ր |
| С с | Ս |
| Т т | Տ |
| У у | Ու |
| Ф ф | Ֆ |
| Х х | Խ |
| Ц ц | Ց |
| Ч ч | Չ |
| Ш ш | Շ |
| Щ щ | ՇՉ |
| ъ | «կոշտ նշան» |
| Ы ы | ըԻ |
| ь | «փափուկ նշան» |
| Э э | Է |
| Ю ю | Յու |
| Я я | Յա |
Ծանոթագրություններ
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- ↑ http://www.gks.ru/free_doc/new_site/population/demo/per-itog/tab6.xls
- ↑ «Արխիվացված պատճենը». Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ փետրվարի 6-ին. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 31-ին.
- ↑ Անհետացման եզրին գտնվող աշխարհի լեզուների ատլաս
- ↑ Lewis, M. Paul (ed.), 2009. Ethnologue: Languages of the World, Sixteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International.
- ↑ Janhunen, Juha (1996) Manchuria: An ethnic history. Helsinki: Finno-Ugrian Society, p. 73
- ↑ 6,0 6,1 Pakendorf, Brigitte & Natalia Aralova. 2018. The endangered state of Negidal: A field report. Language Documentation & Conservation 12: 1-14. http://hdl.handle.net/10125/24760
- ↑ Simons, G. F. & C. D. Fennig (eds.). 2017. Ethnologue: Languages of the World, Twentieth edition. Dallas, Texas: SIL International. Online version: https://www-ethnologue-com/language/neg
- ↑ Калинина Е.Ю. Этюд о гармонии гласных в негидальском языке, или негласные презумпции о гласных звуках, Москва: Языки славянских культур, 2008
- ↑ 9,0 9,1 «Negidal - The Endangered Languages Project». Endangered Languages (անգլերեն). Վերցված է 2018 թ․ փետրվարի 17-ին.
- ↑ А. М. Певнов, М. М. Хасанова. Негидальцы и негидальский язык // Acta Linguistica Petropolitana. — 2006. — Т. 2, часть 1. — С. 447—542.
- ↑ Российская газета. Негидальский букварь
- ↑ Первый негидальский букварь издали в Хабаровском крае
- ↑ «Тридцать семь негидальских букв << Наука, История, Образование, СМИ | Дебри-ДВ» (ռուսերեն). debri-dv.com. Վերցված է 2017 թ․ մարտի 25-ին.
Գրականություն
[խմբագրել | խմբագրել կոդը]- Schmidt P. The language of the Negidals // «Acta Universitatis Latviensis», V. Riga, 1923.
- 風間 伸次郎, ネギダール語 テキストと文法概説, 京都, 2002.
- Казарова А. В., Надеина Д. И., Берелтуева Д. М. Неғида хэсэнин. Электронное фонетическое справочное пособие по негидальскому языку. Хабаровск: По заказу министерства природных ресурсов Хабаровского края ООО «Портал Хабаровск», 2009. ([1](չաշխատող հղում))
- Калинина Е. Ю. Этюд о гармонии гласных в негидальском языке, или негласные презумпции о гласных звуках // Фонетика и нефонетика. К 70-летию Сандро В. Кодзасова. / Архипов А. В. и др. (ред.). М.: Языки славянских культур, 2008. Сс. 272—282.
- Колесникова В. Д., Константинова О. A. Негидальский язык // Языки народов СССР. Т. 5. Л., 1968.
- Мыльникова K. M., Цинциус В. И. Материалы по негидальскому языку // Тунгусский сборник, 1. Л., 1931.
- Цинциус, Вера Ивановна. Негидальский язык // Языки мира: Монгольские, тунгусо-маньчжурские, японский и корейский языки. М., 1997.
- Цинциус В. И. Негидальский язык. Исследования и материалы. Л., 1982.