Յաա Ասանտևա
| Յաա Ասանտևա | |
|---|---|
| Ծնվել է | մոտ 1832 կամ 1840[1] |
| Ծննդավայր | Besease, Կենտրոնական շրջան, Գանա |
| Մահացել է | հոկտեմբերի 17, 1921 |
| Մահվան վայր | Սեյշելյան կղզիներ |
| Քաղաքացիություն | .svg){kind=small} Ոսկե Ափ |
| Մասնագիտություն | կառավարիչ, զորավար և Դիմադրության մարտիկ |
| Զբաղեցրած պաշտոններ | Queen Mother? և Queen mothers in Africa? |
 Yaa Asantewaa Վիքիպահեստում | |
Յաա Ասանտևա (անգլ.՝ Yaa Asantewaa, մոտ 1832 կամ 1840[1], Besease, Կենտրոնական շրջան, Գանա - հոկտեմբերի 17, 1921, Սեյշելյան կղզիներ), Եջիսուի (ժամանակակից Գանայի մասն է) մայր-թագուհին։ 1900 թվականին նա ղեկավարել է Աշանտի ապստամբությունն ընդդեմ Բրիտանական կայսրության, որը հայտնի է նաև Ոսկե գահի պատերազմ անունով, կամ Յաա Ասանտևայի պատերազմ անուններով[2]։
Վաղ տարիներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծնվել է 1840 թվականին, Գանայի կենտրոնում գտնվող Բեսիս քաղաքում։ Երկու երեխաներից ամենամեծն էր։ Նրա եղբայրը՝ Աֆրեն Փանինը, դարձել է մոտակա համայնքի՝ Էդվեդոյի կառավարիչը։ Նրա առանց միջադեպի անցած մանկությունից հետո, նա բույսեր է աճեցրել Բոանկրայի շուրջը։ Նա բազմակնության ամուսնություն է ունեցել Կումսայիից մի տղամարդու հետ, ումից ունեցել է մի դուստր[3]։
Ապստամբության պատճառը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Յաա Ասանտևան իր եղբոր կառավարության ժամանակ տեսել է, թե ինչպես է Աշանտիի Ֆեդերացիան բազմաթիվ փորձություններ անցել, ինչպես նաև քաղաքացիական պատերազմը (1883-1888), որոնք վտանգում էին վերջինիս գոյությունը։ Յաա Ասանտևան եղբոր մահից հետո Եջիսուի կառավարիչ է նշանակել իր թոռանը։ Երբ բրիտանացիները 1896 թվականին նրան Աշանտի Փրեմեհ I-ի և Աշանտիի կառավարության մնացած անդամների հետ աքսորեցին Սեյշելյան կղզիներ, Յաա Ասանտևան դարձավ Եջիսու-Ջուաբենի շրջանի գահապահը։ Փրեմեհ I-ի վտարումից հետո Ոսկե Ափի բրիտանացի գեներալ-նահանգապետ Ֆրեդերիկ Միտչելլ Հուսոնը պահանջել է նրանց տեսնել պետության խորհրդանիշ Ոսկե գահը (Ոսկե աթոռ)[3]։ Նման անհարգանքը գաղտնի հավաքի պատճառ դարձավ Աշանտիի և Կումասիի կառավարության անդամների կողմից, որի նպատակը աքսորում գտնվող իրենց թագավորի ապահով վերադարձի քննարկումն էր։ Հավաքվածները չկարողացան գալ վերջնական համաձայնության։ Յաա Ասանտևան, ով այդ հանդիպման ներկաներից էր, կանգնեց և Խորհրդին դիմեց հետևյալ խոսքերով, որն այժմ էլ մեծ ճանաչում ունեն Աֆրիկայում[4].
«Հիմա ես տեսնում եմ, որ ձեզանից ոմանք վախենում են առաջ գնալ և պայքարել հանուն մեր կառավարչի։ Օսեյ Տուտուի, Օկոմֆո Անոկիի և Օպոկու Վերեի ժամանակներում պետերը թույլ չէին տալիս ոչ մի կրակոցով գրավել իրենց կառավարիչներին։ Ոչ մի սպիտակամորթ իրենց չէր էլ կարող թույլ տալ խոսել Աշանտիի կառավարիչների հետ այնպես, ինչպես այսօր առավոտյան խոսեց նահանգապետը։ Մի՞թե Աշանտիում իրոք քաջություն չի մնացել։ Ես չեմ հավատում։ Դա լինել չի կարող։ Ես պետք է հասնեմ հետևյալը. «Եթե դուք, Աշանտիի տղամարդիկ, առաջ չգնաք, այլապես դա մենք կանենք»։ Մենք՝ կանայք, կանենք դա։ Ես կոչ եմ անում մեր կանանց։ Մենք պետք է պայքարենք սպիտակամորթ տղամարդկանց դեմ։ Մենք կմնանք ճակատամարտի դաշտում մինչև վերջին պահը»[5]։
Հաջորդ առավոտյան՝ 1900 թվականի մարտի 28-ին, Յաա Ասանտևան հավաքեց կականց մի խումբ, որոնց հետևում էին տղամարդկանց ամոթխած դեմքերը։ Մոտ հինգ հազար բանակով նա ղեկավարել է Ասանտեի ապստամբությունը, որը հայտնի է նաև Ոսկե աթոռի պատերազմ անունով։ Ասանտեի ազնվականությունից աջակցություն ստանալով, նա բրիտանացիների դեմ քաջաբար մարտնչում էր[5][6]։
Պատմական վայր և մշակութային ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Յաա Ասանտևան դարձել է Ասանտեի պատմության, ինչպես նաև Գանայի պատմության ամենասիրված գործիչներից մեկը, որպես մի ամբողջություն, ով մեծ դերակատարություն ունի բրիտանացիների գաղութացման քաղաքականությանը դիմակայելու գործում։ Նա հավերժացվել է հետևյալ երգում.
- Koo koo hin koo
- Yaa Asantewaa ee!
- Obaa basia
- Ogyina apremo ano ee!
- Waye be egyae
- Na Wabo mmode
- ("Yaa Asantewaa
- The woman who fights before cannons
- You have accomplished great things
- You have done well")[7]
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 Dictionary of African Biography / E. K. Akyeampong, Henry Louis Gates, Jr. — NYC: OUP, 2012. — ISBN 978-0-19-538207-5
- ↑ Appiah, Kwame Anthony, and Henry Louis Gates, Jr. (eds), Africana: The Encyclopedia of the African and African American Experience, p. 276.
- ↑ 3,0 3,1 Korsah, Chantal (2016 թ․ հուլիսի 22). «Yaa Asantewaa». Dangerous Women. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 20-ին.
- ↑ «Queen Mother Nana Yaa Asantewaa of West Africa's Ashanti Empire». Black History Heroes. Վերցված է 2017 թ․ փետրվարի 20-ին.
- ↑ 5,0 5,1 Oforka, Venatius Chukwudum (2015). The Bleeding Continent: How Africa Became Impoverished and Why It Remains Poor. Xlibris Corporation. էջեր 97–. ISBN 978-1-5144-2972-3.
- ↑ Commey, Pusch Komiete (2012). 100 Greatest African Kings And Queens ( Volume One ). BookBaby. էջեր 53–. ISBN 978-1-62488-777-2.(չաշխատող հղում)
- ↑ "Yaa Asantewaa", in The Oxford Encyclopedia of Women in World History, 2008, quoting Arhin, p. 97.