Մասնակից:DAVID AREVYAN/Ավազարկղ 2

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից


Կորոնար անոթների հիվանդություն (ԿԱՀ) , նաև հայտնի է սրտի իշեմիկ հիվանդություն (ՍԻՀ ) [1], որը իր մեջ ներառում է սրտամկանի արնամատակարարման նազում , սրտի զարկերակների մեջ խոլեստերինային վահանիկների առաջացմամբ [2][3][4] ։ Այն սիրտանոթային հիվանդությունների ամենատարածված ձևն է[5]: Տեսակները ներառում են կայուն ստենոկարդիա, անկայուն ստենոկարդիա, սրտամկանի ինֆարկտ եւ հանկարծակի սրտային մահ[6]: Ընդհանուր ախտանիշը համարվում է կրծքավանդակի ցավը կամ անհանգստությունը, որը կարող է ճառագայտել ուսագոտի, վերին վերջույթ, մեջք, պարանոց կամ ծնոտ[7]: Երբեմն կարող է զգացվել այրոց։ Ախտանիշները սովորաբար առաջանում է է ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությունից կամ էմոցիոնալ սթրեսից, տևում է 5 րոպեից պակաս եւ անցնում հանգիս ժամանակ[7]: Նաև կարող է լինել հևոց և երբեմն առանց ախտանիշ[7]։ Շատ դեպքերում առաջին նշանը սրտի ինֆարկտն է[2]։ Այլ բարդություններ ներառում են՝ սրտային անբավարարություն կամ սրտի ռիթմի խանգարում[2]:

Ռիսկի գործոնները ներառում են բարձր զարկերակային ճնշումը, ծխելը, դիաբետը, ցածր ֆիզիկական ակտիվությունը, ճարպակալումը, արյան բարձր խոլեստերինը, անբավարար սնունդ , դեպրեսիան, և ալկոհոլի չարաշահում[4][8][9] ։ Մի շարք թեստեր կարող են օգնել ախտորոշմանը՝ էլեկտրոկարդիոգրամա, սրտի ստրեսային թեստ, կորոնար համակարգչային տոմոգրաֆիկ անգիոգրաֆիա, և կորոնար անգիոգրամա[10]։

ԿԱՀ-ի հավանականության իջեցման մեթոդները ներառում են առողջ սննդակարգ, կանոնավոր ֆիզիկական վարժություններ, առողջ քաշի պահպանում, և ծխելուց հրաժարվելը[11]։ Երբեմն օգտագործվում են դեղամիջոցներ դիաբետի, բարձր խոլեստերինի, բարձր զարկերակային ճնշման համար[11]։ Հասանելի են սահմանափակ քանակով տվյալներ սքրինինգի և ախտանիշներ չունեցող մարկանց համար[12]։ Բուժումը ներառում է այնպիսի միջոցներ, ինչպիսիք են կանխարգելումը[13][14] : Կարող են առաջարկվել հավելյալ դեղեր , ինչպիսիք են հակաագրեգանտները(ասպիրին), բետա-պաշարիչներ և նիտրոգլիցերին[13]։ Ծանր հիվանդություների ժամանակ կարող են օգտագործվել այնպիսի միջամտություններ, ինչպիսիք են միջմաշկային կորոնար միջամտությունը(ՄԿՄ)կամ կորոնար զարկերակի շունտավորում (ԿԶՇ)[13][15]։ ԿԱՀ - ով հիվանդների մոտ անհասկանալի է , թե ՄԿՄ և ԿԶՇ բարելավում են այլ բուժումների կյանքի տևողությունը , թե նվազեցնում են սրտի կաթվածի ռիսկը։[16]

2015-ին ԿԱՀ-ից տուժել է 110 միլիոն մարդ եւ արդյունքում 8,9 միլիոն մահ է գրանցվել[17][18]:: Այն կազմում է բոլոր մահերի 15.6% -ը `դարձնելով այն ամենատարածված մահվան պատճառը աշխարհում[18]: ԿԱՀ-ից մահվան ռիսկը նվազել է տվյալ տարիքում ՝1980-ից մինչեւ 2010 թվականը, հատկապես զարգացած երկրներում[19]: 1990-2010թթ. ընթացքում ԿԱՀ-ի դեպքերի թիվը նույնպես նվազել է[20]: Միացյալ Նահանգներում 2010 թ.-ին 65 տարեկանից ավելի մարդկանց մոտ 20% -ը ունեցել է ԿԱՀ, մինչդեռ այն 45-64 -ից 7% -ը եւ 18-45 -ից 1.3% -ը[21], տղամարդկանց շրջանում ավելի բարձր էր, քան նույն տարիքի կանանց շրջանում[21]:

Նշաններ եւ ախտանիշներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կրծքավանդակի ցավը, որը պարբերաբար առաջանում է ֆիզիկական ակտիվության ժամանակ, ճաշից հետո կամ այլ կանխատեսելի ժամանակներում, կոչվում է կայուն ստենոկարդիա եւ կապված է սրտի զարկերակների նեղացման հետ: Ստենոկարդիան, որը փոխվում է ինտենսիվությամբ, բնույթով կամ հաճախականությամբ, կոչվում է անկայուն: Անկայուն ստենոկարդիան կարող է նախորդել սրտամկանի ինֆարկտին։ Մեծահասակների մոտ, ովքեր շտապ օգնության բաժանմունք են գնում ցավերի անհասկանալի պատճառներով, շուրջ 30% -ով ցավ են զգում սրտի կորոնար հիվանդության պատճառով[22]:

Ռիսկի գործոններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սրտի իշեմիկ հիվանդությունը ունի մի քանի հստակ ռիսկի գործոններ։ Այն ներառում է արյան բարձր ճնշումը, ծխելը, դիաբետը, ցածր ֆիզիկական ակտիվությունը, ճարպակալումը, արյան բարձր խոլեստերինը, անբավարար սնուննդը, դեպրեսիան, ընտանեկան պատմությունը, և ալկոհոլի չարաշահումը[4][8][9]: Դեպքերի շուրջ կեսը կապված են գենետիկայի հետ[23]: Ծխելն ու գիրությունը կապված են մոտ 36% եւ 20% դեպքերի հետ համապատասխանաբար[24]: Օրական մեկ ծխախոտի ծխելը մոտավորապես կրկնապատկում է ԿԱՀ-ի առաջացման ռիսկը[25]։ Ցածր ֆիզիկական ակտիվության հետ կապված է դեպքերի 7-12% -ը[24][26] ։ Հերբիցիդային Agent Orange-ի ազդեցությունը ավելացնում է ռիսկը[27]։ Ռեւմատոլոգիական հիվանդությունները, ինչպիսիք են ռեւմատոիդ արթրիտը, համակարգային կարմիր գայլախտը, պսորիազը, և պսորիատիկ արթրիտը անկախ ռիսկային գործոններ են[27][28][29][30]:

Աշխատանքային սթրեսը հավանաբար երկրորդական դեր է խաղում, հաշվի առնելով դեպքերի մոտ 3% -ը[24]: Մի ուսումնասիրությունում կանայք, որոնք չեն ենթարկվել աշխատանքային կյանքի սթրեսներին, նկատվել է արյան անոթների լուսանցքների լայնացում , ինչը հանգեցնում է հարաճուն աթերոսկլերոզի նվազման[31]։ ԵՎ հակառակը այն կանայք , որոնք ենթարկվել են բարձր մակարդակի աշխատանքային սթրեսների, նրանց մոտ նկատվել է արյան անոթների լուսանցքների նեղացում, որը հանգեցնում է հարաճուն հիվանդության զարգացմանը[31]։ Տիպ A վարքագծի մոդելի, անհատականության բնութագրերի մի խումբ, ներառյալ հրատապությունը, մրցունակությունը, թշնամանքը եւ անհամբերությունը[32], կապված է կորոնար հիվանդության բարձր ռիսկի հետ[33]։

Արյան ճարպեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Արյան բարձր խոլեստերին (մասնավորապես, ՑԽԼ- ի կոնցենտրացիաները)․ ԲԽԼ (բարձր խտության լիպոպրատիններ) ունեն պաշտպանողական ազդեցություն սրտի իշեմիկ հիվանդության զարգացման վրա[33]
  • Արյան բարձր տրգլիցերիդներ կարող են դեր խաղալ[34]
  • Լիպոպրոտեին (a) բարձր մակարդակ ,[35][36][37] ՑԽԼ-ի հետ կապվում է սպիտակուց, որը կոչվում է ապոպրոտեին (a)

Դիետիկ խոլեստերինը, ըստ երեւույթին, զգալի ազդեցություն չի ունենում արյան մեջ խոլեստերինի մակարդակի վրա, եւ, հետեւաբար, դրա օգտագործման վերաբերյալ առաջարկություններy կարող են անհրաժեշտ չլինել[38]: Խիտ խոլեստերինը կարող է լինել քաղցկեղածին[38]։

Գենետիկա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կորոնար անոթների հիվանդության ժառանգականությունը գնահատվել է 40-60%[39]: Գենոմային ասոցիացիայի ուսումնասիրությունները ցույց են տվել մոտավորապես 60 լոկուսի զգայունությունը կորոնար անոթների նկատմամբ[40]։

Այլ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Էնդոմետրիոզ 40 տարեկանից ցածր կանանց մոտ[41]
  • Դեպրեսիան եւ թշնամանքը համարվում են ռիսկեր[42]
  • Մանկական տարիքում տարած հոգեբանական տրավմաների (հոգեբանական, ֆիզիկական կամ սեռական բռնության, մոր նկատմամբ բռնության կամ ընտանեկան մտավոր հիվանդ անդամների հետ , ինքնասպանների կամ բանտարկվածների) և այս հիվանդւթյունների մեջ կա հայտնաբերված կապ ներառյալ ՝ԿԱՀ[43]
  • Հեմոստատիկ գործոններ: Ֆիբրինոգենի եւ մակարդման գործոն VII- ի բարձր մակարդակները կապված են կորոնար հիվանդության զարգացման հետ:
  • Ցածր հեմոգլոբին[44]
  • Ասիական պոպուլացիայում ֆիբրինոգեն b-ի գեն G-455A պոլիմորֆիզմը համարվում է ԿԱՀ-ի ռիսկի գործոն[45]

Պաթաֆիզիոլոգիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սրտամկանի արյան մատակարարման վատացումը բերում Է իշեմիայի (բջիջների երկրորդային քաղցը առաջանում է թթվածնի պակասից)։ Կարդիոմիոցիտները մահանում են թթվածնաքաղցի հետևանքով և դա առաջացնում սրտամկանի ինֆարկտ ։Սա հանգեցնում է սրտամկանի վնասվածքների, մահվան եւ սրտի մկանների հնարավոր բացասական հետեւանքների, առանց սրտի մկանային բջիջների վերարտադրության: Կորոնար զարկերակների քրոնիկ բարձր մակարդակի նեղացումը կարող է առաջացնել անցողիկ իշեմիա, ինչը հանգեցնում է փորոքների առիթմիանների առաջացմանը, ինչը կարող է հանգեցնել սրտի վտանգավոր ռիթմի, որը հայտնի է որպես սրտամկանի ֆիբրիլյացիա, որը հաճախ հանգեցնում է մահվան[46]:

Որպես կանոն, ԿԱՀ-ն զարգանում է այն ժամանակ, երբ կորոնար զարկերակների ենդոթելում առաջանում է աթերոսկլերոզ։ Աթերոսկլերոզի ժամանակ զարկերակների ենդոթելային շերտը կարծրանում է , դառնում պինդ և կուտակում է կալցիում, ճարպային լիպիդներ և աննորմալ բորբոքային բջիջներ վահանիկի տեսքով։ Արյան անոթների մկանային շերտում կալցիումի ֆոսֆատի նստվածքը (հիդրոքսիապատիտե) զգալի դեր են խաղում զարկերակների ամրապնդման եւ կորոնարային աթերոսկլերոզի վաղ փուլ ներթափանցելու համար: Սա կարելի է դիտել կալցիֆիկացիայի այսպես կոչված մետաստաթիկ մեխանիզմում, որը առաջանում է երիկամների քրոնիկական հիվանդության եւ հեմոդիալիզի (Rainer Liedtke 2008) ժամանակ: Թեեւ այդ մարդիկ տառապում են երիկամների դիսֆունկցիայից, նրանց գրեթե հիսուն տոկոսը մահանում է սրտի կաթվածի պատճառով: Վահանիկները կարող են դիտվել որպես խոշոր «պզուկներ», որոնք առաջանում են զարկերակների խողովակների մեջ, ինչը հանգեցնում է արյան հոսքի մասնակի խանգարմանը: Սրտի իշեմիկ հիվանդությամբ հիվանդ մարդկանց մոտ կարող է լինել միայն մեկ կամ երկու վահանիկ, կամ տասնյակներով, որոնք կարող են կարող են տեղակայված լինել կորոնար զարկերակների ընթացքով: Ավելի բարդ ձեւ է քրոնիկ ամբողջական անանցանելիությունը (ՔԱԱ), երբ կորոնար զարկերակը լիովին փակվում է ավելի քան 3 ամիս[47]:

Սրտային X համախտանիշն կրծքավանդակի ցավն է (ստենոկարդիա) եւ կրծքավանդակի անհանգստություն այն մարդկանց մոտ, որոնք չեն ցուցաբերում խցանմանման նշաններ իրենց սրտի խոշոր կորոնար զարկերակներում, երբ կատարվում է անգիոգրամա (կորոնար անգիոգրաֆիա)[48]: Սրտային X համախտանիշի առաջացման պատճառն անհայտ է: Բացատրությունները ներառում են միկրոանոթային դիսֆունկցիան կամ էպիկարդիալ աթերոսկլերոզը[49][50] : Այն պատճառները, որոնք լիովին հասկանալի չեն , կանայք ավելի հաճախ են հիվանդանում , քան տղամարդիկ: սակայն կանանց համար առանձնահատուկ հորմոնները եւ այլ ռիսկի գործոնները կարող են դեր խաղալ[51]:

Ախտորոշում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ախտանիշներ ունեցող մարդկանց համար սթրեսային էխոկարդիոգրաֆիան կարող է օգտագործվել խանգարող կորոնար անոթների հիվանդության ախտորոշման համար[52] : Էխոկարդիոգրաֆիայի օգտագործումը, սրտի սթրես եւ / կամ առաջադեմ ոչ ինվազիվ մեթոդներով պատկերումը օգտագործելը խորհուրդ չի տրվում այն անձանց համար, ովքեր չունեն ախտանիշներ եւ որոնք հակառակ դեպքում ունեն կորոնար անոթների հիվանդության զարգացման ցածր ռիսկ.[52][53]:

Սրտային X համախտանիշի ախտորոշումը - կորոնար զարկերակների հազվադեպ հիվանդություններից է, որոնք, ինչպես արդեն նշվեց, հաճախ հանդիպում են կանանց մոտ: Հետեւաբար, հիմնականում օգտագործվում են նույն թեստերը, որոնք և ցանկացած մարդկանց՝ կորոնար անոթների հիվանդության կասկածանքով:

  • էլեկտրասրտագրություն (ԷՍԳ)
  • ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությամբ ԷՍԳ - Սթրես թեստ
  • Ռադիոիզոտոպային թեստը ֆիզիկական ծանրաբեռնվածությամբ (միջուկային սթրեսային թեստ, սրտամկանի սինտիգաֆիա)
  • Էխոկարդիոգրաֆիա (ներառյալ սթրեսային էխոկարդիոգրաֆիա)
  • Կորոնար անգիոգրաֆիա
  • Ներանոթային ուկտրաձայնային հետազոտություն
  • Մագնիսառեզոնանսային շերտագրություն (ՄՌՇ)

Կոնկրետ ախտանիշներից բխող կորոնար հիվանդության ախտորոշումը հիմնականում կախված է ախտանիշների բնույթից: Առաջին հետազոտությունն՝ էլեկտրակարդոգրաֆիան(ԷԿԳ / ԷԿԳ), ինչպես «կայուն» ստենոկարդիայի, այնպես էլ սուր կորոնար համախտանիշի համար է:Կարող են կատարվել նաև կրծքավանդակի ռենտգեն եւ արյան քննություն:

Կայուն ստենոկարդիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

«Կայուն» ստենոկարդիայի ժամանակ, կրծքավանդակի ցավը տիպային ախտանիշներով, առաջանում են կանխատեսելի ծանրաբեռնվածության մակարդակներում: Կարող են օգտագործվել տարբեր տեսակի սրտային սթրես թեստեր, որոնք առաջացնում են երկու ախտանիշները եւ հայտնաբերել փոփոխությունները էլեկտրասրտագրության (օգտագործելով ԷՍԳ), էխոկարդիոգրաֆիա (օգտագործելով սրտի ուլտրաձայնային հետազոտություն) կամ սինտիգրաֆիա (օգտագործելով ռադիոնուկլիդի ներթափանցումը սրտամկան) միջոցով: Եթե սրտի մի մասում կարծես առկա է իշեմիա, ապա կորոնարային անգիոգրաֆիան կարող է օգտագործվել կորոնար անոթի ստենոզի հայտնաբերման եւ անգիոպլաստիկայից կամ ծունտավորումից խուսափելու համար[54]:

Կորոնար զարկերակների կայուն հիվանդությունը (ԿԶԿՀ) հաճախ անվանում են սրտի իշեմիկ կայուն հիվանդություն(ՍԻԿՀ)[55]: 2015-ի մենագրությանը բացատրվում է, որ «Անկախ նոմենկլատուրայից, կայուն ստենոկարրդիան ՍԻԿՀ -ի կամ ԿԶԿՀ - ի հիմնական դրսեւորումն է[55]: Կան ՍԻԿՀ / ԿԶԿՀ- ի ամերիկյան եւ եվրոպական կլինիկական պրակտիկայի ուղեցույցները[56][57]

Սուր կորոնար համախտանիշ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սուր կորոնար համախտանիշի ախտորոշումը սովորաբար իրականացվում է անհետաձգելի բուժօգնության բաժանմունքում, որտեղ ԷՍԳ- ները կարող են կատարվել հերթականությամբ `հայտնաբերելու « զարգացող փոփոխություններ » (ինչը ցույց է տալիս շարունակական վնասումը սրտամկանի համար): Ախտորոշումը պարզ է, եթե ԷԿԳ-ն ցույց է տալիս «ST հատվածի» բարձրացում, որը տիպիկ ծանր կրծքավանդակի ցավի համատեքստում սուր սրտամկանի ինֆարկտի (ՄԻ) ուժեղ ցուցանիշ է; սա կոչվում է STEMI (սրտամկանի ինֆարկտ ST հատվածի բարձրացումով) եւ համարվում է անհետաձգելի վիճակ `անհետաձգելի կորոնար անգիոգրաֆիայով եւ միջմաշկային կորոնար միջամտությամբ (անգիոպլաստիկա` առանց ստենտի տեղադրման) կամ թրոմբոլիզով (թրոմբալույծ դեղամիջոց), կախված նրանից ինչ հայտնի է: ST բարձրացման բացակայության դեպքում սրտի վնասումը հայտնաբերվում է սրտի մարկերների միջոցով (արյան թեստեր, որոնք հայտնաբերում են սրտի մկանային վնասը): Եթե առկա է վնասման նշաններ (ինֆարկտի), կրցքավանդակի ցավ, որը բացատրվում է «սրտամկանի ինֆարկտ առանց ST սեգմենտի բարձրացումով » (NSTEMI). Եթե չկա վնասման նշաններ, ապա օգտագործվում է «անկայուն ստենոկարդիա» տերմինը: Այս գործընթացը սովորաբար պահանջում է հոսպիտալացում եւ խիստ հսկողություն, կորոնար թերապիայի բաժանմունքում, հնարավոր բարդությունների նկատմամբ (օրինակ, սրտային առիթմիա `սրտի ոիթմի խանգարում): Կախված ռիսկի գնահատումից, սթրես թեստը կամ անգիոգրաֆիան կարող են օգտագործվել NSTEMI-ի կամ անկայուն ստենոկարդիայով հիվանդների շրջանում սրտի իշեմիկ հիվանդությունը հայտնաբերելու եւ բուժելու համար:

Ռիսկի գնահատում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կան տարբեր ռիսկի գնահատման համակարգեր կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկի որոշման համար `տարբեր շեշտադրումներով վերը նշված տարբեր փոփոխականներով: Վառ օրինակ է Ֆրամինգհամի գնահատականն, որն օգտագործվում է Ֆրեմինգհամի սրտի ուսումնասիրության մեջ: Այն հիմնականում կախված է տարիքից, սեռից, շաքարախտից, ընդհանուր խոլեստերինից, ԲԽԼ խոլեստերինից, ծխախոտից եւ սիստոլիկ արյան ճնշումից:

Կանխարգելում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սրտանոթային հիվանդությունների 90% -ը կարելի է կանխել `խուսափելով ռիսկային գործոններից[58][59] : Կանխարգելումը ներառում է համապատասխան վարժություններ, ճարպակալման նվազեցում, բարձր արյան ճնշման բուժում, ճիշտ սննունդ, խոլեստերինի նվազեցում եւ ծխելու դադարեցում: Դեղորայքներն ու ֆիզիկական վարժությունները հավասարապես արդյունավետ են[60]: Ֆիզիկական ակտիվության բարձր մակարդակը նվազեցնում է կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկը մոտ 25% -ով[61]:

Շատ ղեկավարություններ խորհուրդ են տալիս համատեղել այդ կանխարգելիչ ռազմավարությունները: 2015-ի Cochrane Review- ը որոշ ապացույցներ է գտել, որ վարքագծային փոփոխության վերաբերյալ խորհրդատվությունը եւ կրթությունը կարող են օգնել բարձր ռիսկային խմբերին: Սակայն մահացության կամ իրական սիրտ-անոթային հիվանդությունների վրա ազդեցությունը ցույց տալու համար բավարար ապացույցներ չկան[62]:

Շաքարախտով հիվանդների մոտ քիչ են ապացույցները, որ շաքարի շատ հստակ վերահսկողությունը արյան մեջ սրտային ռիսկի բարելավում է, չնայած շաքարի վերահսկողության բարելավումը կարծես թե նվազեցնում է այլ խնդիրներ, ինչպիսիք են երիկամների անբավարարությունը եւ կուրությունը: Առողջապահության համաշխարհային կազմակերպությունը (ԱՀԿ) առաջարկում է «ցածր եւ չափավոր մակարդակի ալկոհոլի օգտագործում», որպեսզի նվազեցնել կորոնար անոթների հիվանդության վտանգը, իսկ շատ քանակի օգտագործումը մեծացնում է ռիսկը[63]:

Սննդակարգ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մրգերի եւ բանջարեղենի բարձր օգտագործումով սննդակարգը նվազեցնում է սրտանոթային հիվանդությունների եւ մահվան վտանգը[64]: Բուսակերները ունեն սրտային հիվանդությունների ցածր ռիսկ[65][66] , որը հնարավոր է նրանց պտուղների եւ բանջարեղենի ավելի բարձր օգտագործման պատճառով[67]: Տվյանները նաեւ ենթադրում են, որ միջերկրածովյան սննդակարգը[68] եւ բարձր բուսական սննդակարգը նվազեցնում են ռիսկը[69][70]:

Տրանս ճարպերի օգտագործումը (ընդհանուր առմամբ հայտնաբերված է հիդրոգենացված սննդամթերքներում, ինչպիսիք են մարգարին), առաջացնում է նախաաթերոսկլերոտիկ վիճակ[71] եւ բարձրացնում է կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկը[72]:

Փաստացի տվյալները չեն հաստատում սրտանոթային հիվանդությունների կանխարգելման մեջ օմեգա-3 ճարպաթթուների դրական դերը (այդ թվում, սրտամկանի ինֆարկտը եւ հանկարծակի սրտային մահը): Կան նախնական ապացույցներ, որ մենաքինոնի (վիտամին K2)օգտագործումը, բայց ոչ ֆիլլոքինոնի(վիտամին K1)[73][74] , կարող է նվազեցնել ԿԱՀ-ից մահացության ռիսկը:

Երկրորդային կանխարգելում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Երկրորդային կանխարգելումն արդեն հաստատված հիվանդության հետագա բարդությունների կանխարգելումն է: Արդյունավետ ապրելակերպի փոփոխությունները ներառում են `

  • Քաշի կառավարում
  • Հրաժարվել ծխելուց
  • Խուսափել տռանս ճարպերի օգտագործումից (մասնակիորեն հիդրոգենացված յուղերի)
  • Հոգեբանական սթրեսի նվազեցում
  • Ֆիզիկական վարժություններ

Ֆիզիկական վարժություններ, ինչպիսիք են քայլելը, վազելը կամ լողալը, կարող են նվազեցնել ԿԱՀ-ից մահացության ռիսկը: Ֆիզիկական վարժությունները կարող են նպաստել արյան ճնշման եւ արյան խոլեստերինի իջեցմանը: Այն նաեւ բարձրացնում է ԲԽԼ խոլեստերինի մակարդակը, որը համարվում է «լավ խոլեստերին»: Չնայած վարժությունները օգտակար են, պարզ չէ, թե բժիշկները պետք է ժամանակ տրամադրեն հիվանդներին ֆիզիկական խորհրդատվություն անցկացնելու համար: ԱՄՆ-ի կանխարգելիչ ծառայությունների խումբը գտնում է, որ «բավարար ապացույցներ չկան», որպեսզի խորհուրդ տալ բժիշկներին խորհրդատվություն տրամադրելու հիվանդներին , սակայն «նա չի դիտարկել ֆիզիկական գործունեության արդյունավետության մասին վկայությունը, քրոնիկ հիվանդությունների, հիվանդացությունների եւ մահացության կրճատման համար», այլ միայն խորհրդատվության արդյունավետությունը: Ամերիկյան սրտաբանական ասոցիացիան, ոչ համակարգային վերլուծության հիման վրա, առաջարկում է, որ բժիշկները խորհուրդ տան հիվանդներին ֆիզիկական ակտիվության վերաբերյալ:

Բուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կան սրտի իշեմիկ հիվանդությունների բուժման մի քանի տարբերակներ:

  • Ապրելակերպի փոփոխություն
  • Բժշկական բուժում - դեղեր ( Օր.՝ խոլեստերինի քանակը նվազեցնող դեղեր, բետա-պաշարիչներ, նիտրոգլիցերին, կալցիումական անցուղիների պաշարիչներ և այլն)
  • Կորոնար միջամտությունները `որպես անգիոպլաստիկա եւ կորոնար ստենտ
  • Կորոնար շունտավորում (ԿՇ)

Դեղամիջեցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ստատիններ, որոնք իջեցնում են խոլեստերինը, իջեցնեում են կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկը
  • Նիտրոգլիցերին
  • Կալցիումական անցուղիների պաշարիչներ և/կամ բետա-պաշարիչներ
  • Հակաթրոմբոցիտային դեղեր ինչպիսին ասպիրինն է

Խորհուրդ է տրվում նվազեցնել արյան ճնշումը 140/90 մմ. ս.ս.-ից պակաս: Այնուամենայնիվ, դիաստոլիկ արյան ճնշումը չպետք է լինի 60 մմ ս.ս.-ից ցածր: Այս նպատակով խորհուրդ է տրվում օգտագործել բետա-պաշարիչներ:

Ասպիրին[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նրանց համար, ովքեր նախկինում չեն ունեցել սրտի հիվանդություն, ասպիրինը նվազեցնում է սրտամկանի ինֆարկտի ռիսկը, սակայն չի փոխում մահվան ընդհանուր ռիսկը: Այսպիսով, խորհուրդ է տրվում միայն մեծահասակների համար, ովքեր ունեն կորոնար անոթների հիվանդության զարգացման ռիսկ, որտեղ ավելի մեծ ռիսկը սահմանվում է որպես «90-ամյա տղամարդկանց, հետդաշտանադադարով կանանց եւ երիտասարդ անձանց , կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկի գործոններով (օրինակ` հիպերտոնիկ հիվանդություն, դիաբետ կամ ծխելը) սրտանոթային հիվանդությունների բարձր ռիսկի մեջ է եւ կարող է ցանկանալ ասպիրինային թերապիայի անցկացում»: Մասնավորապես, բարձր ռիսկային անձինք են, ովքեր ունեն 5% տարեկան վտանգ, ≥ 3% :

Հակաթրոմբոցիտային թերապիա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Կլոպիդոգրելը և ասպիրինը (երկակի հակաթրոմբոցիտային թերապիա) կրճատում են սրտանոթային հիվանդությունները, ավելի քան մեկ ասպիրինը ՄԻՀ-ով հիվանդների մոտ: Բարձր ռիսկի ենթարկված այլ մարդկանց մեջ, սակայն չունենալով սուր դեպքեր , ապացույցները թույլ են: Մասնավորապես, դրա օգտագործումը չի փոխում այս խմբի մահվան ռիսկը: Նրանք, ովքեր ավելի քան 12 ամիս ստենտ են ունեցել, կլոպիդոգրելը և ասպիրինը չեն ազդում մահվան ռիսկի վրա:

Վիրաբուժություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ռեվասկուլյարիզացիան, սուր կորոնար համախտանիշի ժամանակ, առավելություն ունի մահացության մեջ: Ներմաշկային ռեվասկուլյարիզացիան, կայուն սրտային իշեմիկ հիվանդության ժամանակ, դեղամիջոցների նկատմամբ չունի որեւէ առավելություն: Հիվանդների մոտ մեկից ավելի զարկերակների կորոնար շունտավորումը ավելի լավ է , քան ներմաշկային կորոնար միջամտությունը: Ավելի նոր՝ «անաորտային» կամ ոչ կոնտակտային կորոնար զարկերակների ռեվասկուլյարիզացիայի մեթոդները ցույց են տվել հետվիրահատական ինսուլտների ցածր ցուցանիշներ, համեմատած ներմաշկային կորոնար միջամտության հետ: Հիբրդային կորոնար ռեվասկուլյարիզացիան, ինչպես եղել է, այնպես նաեւ ցույց է տրվել, անվտանգ եւ հարմար միջամտություն է, որը կարող է առաջարկել որոշակի առավելություններ սովորական ԿՇ-ի նկատմամբ, թեեւ դա ավելի թանկ է:

Համաճարակաբանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2010 թ.-ի դրությամբ, ԿԱՀ- ը աշխարհում մահվան գլխավոր պատճառն էր, որի արդյունքում մահացավ ավելի քան 7 միլիոն մարդ: 1990 թ.-ից 5,2 միլիոն ԿԱՀ-ով հիվանդների թիվը ամբողջ աշխարհում աճել է: Այն կարող է ազդել ցանկացած տարիքի մարդկանց վրա, սակայն այն զգալիորեն աճում է աստիճանաբար աճող տարիքում, մոտ երեք անգամ `կյանքի ամեն տասնամյակի ընթացքում: Տղամարդիկ հիվանդանում են ավելի հաճախ, քան կանայք:

Սիրտ-անոթային հիվանդությունների 60 %-ը աշխարհում ընկնում է հյուսիսային ասիայի տարածաշրջանի բնակչությանը, չնայած նրան, որ այն կազմում է աշխարհի բնակչության ընդամենը 20 %-ը: Այն կարող է երկրորդական լինել գենետիկական նախատրամադրվածության եւ շրջակա միջավայրի համակցությամբ: Կազմակերպությունները, ինչպիսիք են Հնդկաստանի սրտի ասոցիացիան, աշխատում են Սրտաբանության համաշխարհային ֆեդերացիայի հետ `բարձրացնելու այդ հարցի վերաբերյալ իրազեկությունը:

Կորոնարի անոթների հիվանդությունը մահացության հիմնական պատճառն է թե տղամարդկանց, թե կանանց համար, եւ տարեկան մոտավորապես 600.000 մահանում են Միացյալ Նահանգներում: ԱՄՆ-ում ընթացիկ միտումների համաձայն, 40-ամյա առողջ տղամարդկանց կեսը հետագայում կունենա ԿԱՀ, և յուրաքանչյուր երրորդ առողջ 40-ամյա կինը։ Սա Միացյալ Նահանգներում 20 տարեկանից բարձր տղամարդկանց եւ կանանց մահվան ամենատարածված պատճառն է:

Հասարակություն և մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Անուններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այլ տերմիններ, որոնք երբեմն օգտագործվում են այս պայմանի համար, «զարկերակների ամրացում» եւ «զարկերակների նեղացում» են: Լատիներենում հայտնի է որպես morbus ischaemicus cordis (MIC):

Աջակցության խմբեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Infarct Combat Project- ը (ICP) 1998 թ.-ին հիմնադրված միջազգային ոչ առեւտրային կազմակերպություն է, որը փորձում է նվազեցնել կորոնար անոթների հիվանդությունը կրթության եւ հետազոտության միջոցով:

Արդյունաբերության ազդեցությունը հետազոտության վրա[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

2016 թ.-ին ԱՄՆ-ում շաքարային արդյունաբերության առեւտրային ասոցիացիայի արխիվի ուսումնասիրությունը հովանավորվել է 1965 թ.-ին New England Medical Journal- ում տպագրված հեղինակային գրականության վերանայման վրա, որը նվազեցրեց շատ շաքար պարունակող սննդակարգի դերը ԿԱՀ- ի զարգացման եւ շեշտեց ճարպի կարեւոր դերի մասին: Այս վերանայումն ազդել է տասնամյակների հետազոտական ֆինանսավորման եւ առողջ սնուցման ուղեցույցների վրա:

Հետազոտություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հետազոտության ջանքերը կենտրոնացած են նոր անոթային բուժման մեթոդների եւ տարբեր (չափահաս) ցողունային բջիջներով բուժման վրա: 17 քրոմոսոմի հատվածը սահմանափակվում էր շատ ինֆարկտներ տարած ընտանիքներում։ Այլ ընդհանուր գենոմային հետազոտությունները ցույց են տվել կայուն տարբերակ 9 քրոմոսոմի համար (9p21.3)։ Այնուամենայնիվ, այս եւ այլ լոկուսներ տեղակայված են միջգենային հատվածներում եւ կարիք ունեն հետագա հետազոտությունների հասկանալու համար, թե ինչպես են ազդում ֆենոտիպի վրա:

Ավելի վիճելի փաստ է Chlamydophila pneumoniae և աթերոսկլերոզի միջև եղած կապը։ Թեև այս ներբջջային օրգանիզմը հայտնաբերվել է աթերոսկլերոտիկ վահանիկներում, ապացույցները համոզիչ չեն, թե արդյոք դա կարող է համարվել պատճառական գործոն: Ապացուցված աթերոսկլերոզով հիվանդների մոտ հակաբիոտիկների բուժումը չի ցուցաբերել սրտի կաթվածի կամ այլ կորոնար անոթների հիվանդության ռիսկի նվազեցում:

1990-ական թվականներից սրտի իշեմիկ հիվանդությունների հետ կապված նոր բուժման տարբերակների որոնումը, հատկապես այսպես կոչված, «առանց տարբերակ» սրտային անբավարարությամբ հիվանդների, համարվում է անգիոգենեզի օգտագործումը և եւ (չափահաս) ցողունային բջիջներով բուժումը։ Բազմաթիվ կլինիկական փորձեր են իրականացվել կամ օգտագործելով սպիտակուցային թերապիա (անոթային աճի գործոն), ինչպիսիք են FGF-1 կամ VEGF կամ բջջային թերապիա, օգտագործելով չափահաս ցողունային բջիջների տարբեր տեսակների պոպուլյացիաներ: Հետազոտությունները դեռ շարունակվում են `առաջին խոստումնալից արդյունքներով, հատկապես FGF-1- ի եւ էնդոթելիար նախորդ բջիջների օգտագործմամբ:

Միելոպերօքսիդազը առաջարկվել է որպես բիոմարկեր:

Սննդակարգային փոփոխությունները կարող են նվազեցնել կորոնար անոթների հիվանդությունը: Օրինակ, ապացույցները պաշտպանում են բույսերի վրա հիմնված սննդակարգի օգուտները եւ ագրեսիվ լիպիդների իջեցումը սրտանոթային հիվանդությունների բարելավման համար:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Bhatia, Sujata K. (2010). Biomaterials for clinical applications (Online-Ausg. ed.). New York: Springer. էջ 23. ISBN 9781441969200. Արխիվացված է օրիգինալից 10 January 2017-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  2. ↑ 2,0 2,1 2,2 «Coronary Artery Disease (CAD)». 12 March 2013. Արխիվացված է օրիգինալից 2 March 2015-ին. Վերցված է 23 February 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  3. ↑ «Ischemic Heart Disease». National Heart, Lung, and Blood Institute (NHLBI). Վերցված է 2 February 2019-ին.
  4. ↑ 4,0 4,1 4,2 Mendis, Shanthi; Puska, Pekka; Norrving, Bo (2011). Global atlas on cardiovascular disease prevention and control (PDF) (1st ed.). Geneva: World Health Organization in collaboration with the World Heart Federation and the World Stroke Organization. էջեր 3–18. ISBN 9789241564373. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 17 August 2014-ին. {{cite book}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  5. ↑ GBD 2013 Mortality and Causes of Death, Collaborators (17 December 2014). «Global, regional, and national age-sex specific all-cause and cause-specific mortality for 240 causes of death, 1990–2013: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». Lancet. 385 (9963): 117–171. doi:10.1016/S0140-6736(14)61682-2. PMC 4340604. PMID 25530442. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  6. ↑ Wong, ND (May 2014). «Epidemiological studies of CHD and the evolution of preventive cardiology». Nature Reviews. Cardiology. 11 (5): 276–89. doi:10.1038/nrcardio.2014.26. PMID 24663092.
  7. ↑ 7,0 7,1 7,2 «What Are the Signs and Symptoms of Coronary Heart Disease?». 29 September 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 24 February 2015-ին. Վերցված է 23 February 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  8. ↑ 8,0 8,1 Mehta, PK; Wei, J; Wenger, NK (16 October 2014). «Ischemic heart disease in women: A focus on risk factors». Trends in Cardiovascular Medicine. 25 (2): 140–151. doi:10.1016/j.tcm.2014.10.005. PMC 4336825. PMID 25453985.
  9. ↑ 9,0 9,1 Charlson, FJ; Moran, AE; Freedman, G; Norman, RE; Stapelberg, NJ; Baxter, AJ; Vos, T; Whiteford, HA (26 November 2013). «The contribution of major depression to the global burden of ischemic heart disease: a comparative risk assessment». BMC Medicine. 11: 250. doi:10.1186/1741-7015-11-250. PMC 4222499. PMID 24274053.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  10. ↑ «How Is Coronary Heart Disease Diagnosed?». 29 September 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 24 February 2015-ին. Վերցված է 25 February 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  11. ↑ 11,0 11,1 «How Can Coronary Heart Disease Be Prevented or Delayed?». Արխիվացված է օրիգինալից 24 February 2015-ին. Վերցված է 25 February 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  12. ↑ Desai, CS; Blumenthal, RS; Greenland, P (April 2014). «Screening low-risk individuals for coronary artery disease». Current Atherosclerosis Reports. 16 (4): 402. doi:10.1007/s11883-014-0402-8. PMID 24522859.
  13. ↑ 13,0 13,1 13,2 «How Is Coronary Heart Disease Treated?». 29 September 2014. Արխիվացված է օրիգինալից 24 February 2015-ին. Վերցված է 25 February 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  14. ↑ Boden, WE; Franklin, B; Berra, K; Haskell, WL; Calfas, KJ; Zimmerman, FH; Wenger, NK (October 2014). «Exercise as a therapeutic intervention in patients with stable ischemic heart disease: an underfilled prescription». The American Journal of Medicine. 127 (10): 905–11. doi:10.1016/j.amjmed.2014.05.007. PMID 24844736.
  15. ↑ Deb, S; Wijeysundera, HC; Ko, DT; Tsubota, H; Hill, S; Fremes, SE (20 November 2013). «Coronary artery bypass graft surgery vs percutaneous interventions in coronary revascularization: a systematic review». JAMA. 310 (19): 2086–95. doi:10.1001/jama.2013.281718. PMID 24240936.
  16. ↑ Rezende, PC; Scudeler, TL; da Costa, LM; Hueb, W (16 February 2015). «Conservative strategy for treatment of stable coronary artery disease». World Journal of Clinical Cases. 3 (2): 163–70. doi:10.12998/wjcc.v3.i2.163. PMC 4317610. PMID 25685763.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  17. ↑ GBD 2015 Disease and Injury Incidence and Prevalence, Collaborators. (8 October 2016). «Global, regional, and national incidence, prevalence, and years lived with disability for 310 diseases and injuries, 1990–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1545–1602. doi:10.1016/S0140-6736(16)31678-6. PMC 5055577. PMID 27733282. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  18. ↑ 18,0 18,1 GBD 2015 Mortality and Causes of Death, Collaborators. (8 October 2016). «Global, regional, and national life expectancy, all-cause mortality, and cause-specific mortality for 249 causes of death, 1980–2015: a systematic analysis for the Global Burden of Disease Study 2015». Lancet. 388 (10053): 1459–1544. doi:10.1016/S0140-6736(16)31012-1. PMC 5388903. PMID 27733281. {{cite journal}}: |first1= has generic name (օգնություն)CS1 սպաս․ թվային անուններ: authors list (link)
  19. ↑ Moran, AE; Forouzanfar, MH; Roth, GA; Mensah, GA; Ezzati, M; Murray, CJ; Naghavi, M (8 April 2014). «Temporal trends in ischemic heart disease mortality in 21 world regions, 1980 to 2010: the Global Burden of Disease 2010 study». Circulation. 129 (14): 1483–92. doi:10.1161/circulationaha.113.004042. PMC 4181359. PMID 24573352.
  20. ↑ Moran, AE; Forouzanfar, MH; Roth, GA; Mensah, GA; Ezzati, M; Flaxman, A; Murray, CJ; Naghavi, M (8 April 2014). «The global burden of ischemic heart disease in 1990 and 2010: the Global Burden of Disease 2010 study». Circulation. 129 (14): 1493–501. doi:10.1161/circulationaha.113.004046. PMC 4181601. PMID 24573351.
  21. ↑ 21,0 21,1 Centers for Disease Control and Prevention, (CDC) (14 October 2011). «Prevalence of coronary heart disease—United States, 2006–2010». MMWR. Morbidity and Mortality Weekly Report. 60 (40): 1377–81. PMID 21993341.
  22. ↑ Kontos, MC; Diercks, DB; Kirk, JD (Mar 2010). «Emergency department and office-based evaluation of patients with chest pain». Mayo Clinic Proceedings. 85 (3): 284–99. doi:10.4065/mcp.2009.0560. PMC 2843115. PMID 20194155.
  23. ↑ Dai, Xuming; և այլք: (2016). «Genetics of coronary artery disease and myocardial infarction». World Journal of Cardiology. 8 (1): 1–23. doi:10.4330/wjc.v8.i1.1. PMC 4728103. PMID 26839654.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  24. ↑ 24,0 24,1 24,2 Kivimäki M, Nyberg ST, Batty GD, Fransson EI, Heikkilä K, Alfredsson L, Bjorner JB, Borritz M, Burr H, Casini A, Clays E, De Bacquer D, Dragano N, Ferrie JE, Geuskens GA, Goldberg M, Hamer M, Hooftman WE, Houtman IL, Joensuu M, Jokela M, Kittel F, Knutsson A, Koskenvuo M, Koskinen A, Kouvonen A, Kumari M, Madsen IE, Marmot MG, Nielsen ML, Nordin M, Oksanen T, Pentti J, Rugulies R, Salo P, Siegrist J, Singh-Manoux A, Suominen SB, Väänänen A, Vahtera J, Virtanen M, Westerholm PJ, Westerlund H, Zins M, Steptoe A, Theorell T (October 2012). «Job strain as a risk factor for coronary heart disease: a collaborative meta-analysis of individual participant data». Lancet. 380 (9852): 1491–97. doi:10.1016/S0140-6736(12)60994-5. PMC 3486012. PMID 22981903.
  25. ↑ Hackshaw, Allan; Morris, Joan K; Boniface, Sadie; Tang, Jin-Ling; Milenković, Dušan (24 January 2018). «Low cigarette consumption and risk of coronary heart disease and stroke: meta-analysis of 141 cohort studies in 55 study reports». BMJ. 360: j5855. doi:10.1136/bmj.j5855. PMC 5781309. PMID 29367388.
  26. ↑ Lee IM, Shiroma EJ, Lobelo F, Puska P, Blair SN, Katzmarzyk PT (July 2012). «Effect of physical inactivity on major non-communicable diseases worldwide: an analysis of burden of disease and life expectancy». Lancet. 380 (9838): 219–29. doi:10.1016/S0140-6736(12)61031-9. PMC 3645500. PMID 22818936.
  27. ↑ 27,0 27,1 Esdaile, JM; Abrahamowicz, M; Grodzicky, T; Li, Y; Panaritis, C; du Berger, R; Côte, R; Grover, SA; Fortin, PR; Clarke, AE; Senécal, JL (October 2001). «Traditional Framingham risk factors fail to fully account for accelerated atherosclerosis in systemic lupus erythematosus». Arthritis and Rheumatism. 44 (10): 2331–7. doi:10.1002/1529-0131(200110)44:10<2331::aid-art395>3.0.co;2-i. PMID 11665973.
  28. ↑ Kerola, AM; Kauppi, MJ; Kerola, T; Nieminen, TV (October 2012). «How early in the course of rheumatoid arthritis does the excess cardiovascular risk appear?». Annals of the Rheumatic Diseases. 71 (10): 1606–15. doi:10.1136/annrheumdis-2012-201334. PMID 22736093.
  29. ↑ Roubille, C; Richer, V; Starnino, T; McCourt, C; McFarlane, A; Fleming, P; Siu, S; Kraft, J; Lynde, C; Pope, J; Gulliver, W; Keeling, S; Dutz, J; Bessette, L; Bissonnette, R; Haraoui, B (March 2015). «The effects of tumour necrosis factor inhibitors, methotrexate, non-steroidal anti-inflammatory drugs and corticosteroids on cardiovascular events in rheumatoid arthritis, psoriasis and psoriatic arthritis: a systematic review and meta-analysis». Annals of the Rheumatic Diseases (Systematic Review & Meta-Analysis). 74 (3): 480–9. doi:10.1136/annrheumdis-2014-206624. PMC 4345910. PMID 25561362.
  30. ↑ Garshick, M; Underberg, JA (October 2017). «The Use of Primary Prevention Statin Therapy in Those Predisposed to Atherosclerosis». Current Atherosclerosis Reports (Review). 19 (12): 48. doi:10.1007/s11883-017-0685-7. PMID 29038899.
  31. ↑ 31,0 31,1 Wang HX, Leineweber C, Kirkeeide R, Svane B, Schenck-Gustafsson K, Theorell T, Orth-Gomér K (March 2007). «Psychosocial stress and atherosclerosis: family and work stress accelerate progression of coronary disease in women. The Stockholm Female Coronary Angiography Study». J. Intern. Med. 261 (3): 245–54. doi:10.1111/j.1365-2796.2006.01759.x. PMID 17305647.
  32. ↑ Andreassi, John L. (2000). Psychophysiology: human behavior and physiological response. Mahwah, NJ: L. Erlbaum. էջ 287.
  33. ↑ 33,0 33,1 Underwood and Cross, James (2009). General and Systematic Pathology. London, UK: Churchhill livingstone. էջ 279.
  34. ↑ Kannel, WB; Vasan, RS (Jul 2009). «Triglycerides as vascular risk factors: new epidemiologic insights». Current Opinion in Cardiology. 24 (4): 345–50. doi:10.1097/HCO.0b013e32832c1284. PMC 3012388. PMID 19424059.
  35. ↑ Danesh J, Collins R, Peto R (2000). «Lipoprotein(a) and coronary heart disease. Meta-analysis of prospective studies». Circulation. 102 (10): 1082–85. doi:10.1161/01.CIR.102.10.1082. PMID 10973834.
  36. ↑ Smolders B, Lemmens R, Thijs V (2007). «Lipoprotein (a) and stroke: a meta-analysis of observational studies». Stroke. 38 (6): 1959–66. doi:10.1161/STROKEAHA.106.480657. PMID 17478739.
  37. ↑ Schreiner PJ, Morrisett JD, Sharrett AR, Patsch W, Tyroler HA, Wu K, Heiss G (1993). «Lipoprotein(a) as a risk factor for preclinical atherosclerosis». Arterioscler. Thromb. 13 (6): 826–33. doi:10.1161/01.ATV.13.6.826. PMID 8499402.
  38. ↑ 38,0 38,1 «Scientific Report of the 2015 Dietary Guidelines Advisory COmmittee» (PDF). health.gov. Feb 2015. էջ Part D, Chapter 1, Page 17 (642). Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 3 May 2016-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  39. ↑ McPherson, R; Tybjaerg-Hansen, A (19 February 2016). «Genetics of Coronary Artery Disease». Circulation Research. 118 (4): 564–78. doi:10.1161/circresaha.115.306566. PMID 26892958.
  40. ↑ Khera, AV; Kathiresan, S (June 2017). «Genetics of coronary artery disease: discovery, biology and clinical translation». Nature Reviews Genetics. 18 (6): 331–344. doi:10.1038/nrg.2016.160. PMC 5935119. PMID 28286336.
  41. ↑ Mu, Fan; Rich-Edwards, Janet; Rimm, Eric B.; Spiegelman, Donna; Missmer, Stacey A. (29 March 2016). «Endometriosis and Risk of Coronary Heart Disease». Circulation: Cardiovascular Quality and Outcomes. 9 (3): 257–264. doi:10.1161/CIRCOUTCOMES.115.002224. PMC 4940126. PMID 27025928.
  42. ↑ Albus, C (October 2010). «Psychological and social factors in coronary heart disease». Annals of Medicine. 42 (7): 487–94. doi:10.3109/07853890.2010.515605. PMID 20839918.
  43. ↑ Felitti VJ, Anda RF, Nordenberg D, Williamson DF, Spitz AM, Edwards V, Koss MP, Marks JS (1998). «Relationship of childhood abuse and household dysfunction to many of the leading causes of death in adults». Am J Prev Med. 14 (4): 245–58. doi:10.1016/S0749-3797(98)00017-8. PMID 9635069.
  44. ↑ Grant PJ (2003). «The genetics of atherothrombotic disorders: a clinician's view». J Thromb Haemost (Review). 1 (7): 1381–90. doi:10.1046/j.1538-7836.2003.00276.x. PMID 12871271. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  45. ↑ Fajar, J. K. (2016). The β fibrinogen gene G-455A polymorphism in Asian subjects with coronary heart disease: A meta analysis. Egyptian Journal of Medical Human Genetics.
  46. ↑ Ambrose, John; Singh, Manmeet (2015). «Pathophysiology of coronary artery disease leading to acute coronary syndromes». F1000Prime Reports. 7: 08. doi:10.12703/P7-08. ISSN 2051-7599. PMC 4311268. PMID 25705391.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չպիտակված ազատ DOI (link)
  47. ↑ Aziz, S (2005). «Chronic total occlusions—a stiff challenge requiring a major breakthrough: is there light at the end of the tunnel?». Heart. 91 (suppl_3): iii42–iii48. doi:10.1136/hrt.2004.058495. ISSN 1355-6037. PMC 1876352. PMID 15919653.
  48. ↑ Lanza GA (February 2007). «Cardiac syndrome X: a critical overview and future perspectives». Heart. 93 (2): 159–66. doi:10.1136/hrt.2005.067330. PMC 1861371. PMID 16399854.
  49. ↑ Jones E, Eteiba W, Merz NB (August 2012). «Cardiac syndrome X and microvascular coronary dysfunction». Trends in Cardiovascular Medicine. 22 (6): 161–68. doi:10.1016/j.tcm.2012.07.014. PMC 3490207. PMID 23026403.
  50. ↑ Petersen, JW; Pepine, CJ (February 2015). «Microvascular coronary dysfunction and ischemic heart disease: where are we in 2014?». Trends in Cardiovascular Medicine. 25 (2): 98–103. doi:10.1016/j.tcm.2014.09.013. PMC 4336803. PMID 25454903.
  51. ↑ Kaski JC (February 2004). «Pathophysiology and management of patients with chest pain and normal coronary arteriograms (cardiac syndrome X)». Circulation. 109 (5): 568–72. doi:10.1161/01.CIR.0000116601.58103.62. PMID 14769677.
  52. ↑ 52,0 52,1 American Society of Echocardiography. «Five Things Physicians and Patients Should Question». Choosing Wisely: An Initiative of the ABIM Foundation. Արխիվացված է օրիգինալից 26 February 2013-ին. Վերցված է 27 February 2013-ին. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն), citing
    • Douglas PS, Garcia MJ, Haines DE, Lai WW, Manning WJ, Patel AR, Picard MH, Polk DM, Ragosta M, Ward RP, Weiner RB (2011). «ACCF/ASE/AHA/ASNC/HFSA/HRS/SCAI/SCCM/SCCT/SCMR 2011 Appropriate Use Criteria for Echocardiography». Journal of the American College of Cardiology. 57 (9): 1126–66. doi:10.1016/j.jacc.2010.11.002. PMID 21349406.
    • Gibbons RJ, Abrams J, Chatterjee K, Daley J, Deedwania PC, Douglas JS, Ferguson TB, Fihn SD, Fraker TD, Gardin JM, O'Rourke RA, Pasternak RC, Williams SV (2003). «ACC/AHA 2002 guideline update for the management of patients with chronic stable angina—summary article». Journal of the American College of Cardiology. 41 (1): 159–68. doi:10.1016/S0735-1097(02)02848-6. PMID 12570960.
    • Greenland P, Alpert JS, Beller GA, Benjamin EJ, Budoff MJ, Fayad ZA, Foster E, Hlatky MA, Hodgson JM, Kushner FG, Lauer MS, Shaw LJ, Smith SC, Taylor AJ, Weintraub WS, Wenger NK, Jacobs AK, Smith SC, Anderson JL, Albert N, Buller CE, Creager MA, Ettinger SM, Guyton RA, Halperin JL, Hochman JS, Kushner FG, Nishimura R, Ohman EM, Page RL, Stevenson WG, Tarkington LG, Yancy CW (2010). «2010 ACCF/AHA Guideline for Assessment of Cardiovascular Risk in Asymptomatic Adults». Journal of the American College of Cardiology. 56 (25): e50–103. doi:10.1016/j.jacc.2010.09.001. PMID 21144964.
  53. ↑ American College of Cardiology (September 2013), «Five Things Physicians and Patients Should Question», Choosing Wisely: an initiative of the ABIM Foundation, American College of Cardiology, Արխիվացված է օրիգինալից 17 December 2013-ին, Վերցված է 10 February 2014-ին {{citation}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  54. ↑ «Coronary Angiography». National Heart, Blood, and Lung Institute. Վերցված է 10 December 2017-ին.
  55. ↑ 55,0 55,1 Li, Y. Robert (2015), «Chapter 13: Overview of ischemic heart disease, stable angina, and drug therapy», Cardiovascular Diseases: From Molecular Pharmacology to Evidence-Based Therapeutics (1st ed.), John Wiley and Sons, ISBN 978-0-470-91537-0.
  56. ↑ Fihn, SD; և այլք: (2014), «2014 ACC/AHA/AATS/PCNA/SCAI/STS focused update of the guideline for the diagnosis and management of patients with stable ischemic heart disease: a report of the American College of Cardiology/American Heart Association Task Force on Practice Guidelines, and the American Association for Thoracic Surgery, Preventive Cardiovascular Nurses Association, Society for Cardiovascular Angiography and Interventions, and Society of Thoracic Surgeons», Circulation, 30 (19): 1749–1767, doi:10.1161/CIR.0000000000000095, PMID 25070666.
  57. ↑ European Society of Cardiology (2014), Stable Coronary Artery Disease (Management of): ESC Clinical Practice Guidelines, Վերցված է 14 September 2017-ին.
  58. ↑ McGill, Henry C.; McMahan, C. Alex; Gidding, Samuel S. (4 March 2008). «Preventing Heart Disease in the 21st Century». Circulation (անգլերեն). 117 (9): 1216–1227. doi:10.1161/CIRCULATIONAHA.107.717033. ISSN 0009-7322. PMID 18316498.
  59. ↑ McNeal, Catherine J.; Dajani, Tala; Wilson, Don; Cassidy-Bushrow, Andrea E.; Dickerson, Justin B.; Ory, Marcia (1 January 2010). «Hypercholesterolemia in youth: opportunities and obstacles to prevent premature atherosclerotic cardiovascular disease». Current Atherosclerosis Reports. 12 (1): 20–28. doi:10.1007/s11883-009-0072-0. ISSN 1534-6242. PMID 20425267.
  60. ↑ Naci, H.; Ioannidis, J. P. A. (1 October 2013). «Comparative effectiveness of exercise and drug interventions on mortality outcomes: metaepidemiological study». BMJ. 347 (oct01 1): f5577. doi:10.1136/bmj.f5577. PMC 3788175. PMID 24473061.
  61. ↑ Kyu, Hmwe H; Bachman, Victoria F; Alexander, Lily T; Mumford, John Everett; Afshin, Ashkan; Estep, Kara; Veerman, J Lennert; Delwiche, Kristen; Iannarone, Marissa L; Moyer, Madeline L; Cercy, Kelly; Vos, Theo; Murray, Christopher J L; Forouzanfar, Mohammad H (9 August 2016). «Physical activity and risk of breast cancer, colon cancer, diabetes, ischemic heart disease, and ischemic stroke events: systematic review and dose-response meta-analysis for the Global Burden of Disease Study 2013». BMJ. 354: i3857. doi:10.1136/bmj.i3857. PMC 4979358. PMID 27510511.
  62. ↑ Ebrahim, Shah; Taylor, Fiona; Ward, Kirsten; Beswick, Andrew; Burke, Margaret; Davey Smith, George (19 January 2011). «Cochrane Database of Systematic Reviews». Cochrane Database of Systematic Reviews (անգլերեն) (1): CD001561. doi:10.1002/14651858.cd001561.pub3. PMC 4160097. PMID 21249647. {{cite journal}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  63. ↑ «5. Population nutrient intake goals for preventing diet-related chronic diseases». WHO. Արխիվացված է օրիգինալից 29 December 2015-ին. Վերցված է 26 October 2015-ին. {{cite web}}: Unknown parameter |deadurl= ignored (|url-status= suggested) (օգնություն)
  64. ↑ Wang, X; Ouyang, Y; Liu, J; Zhu, M; Zhao, G; Bao, W; Hu, FB (29 July 2014). «Fruit and vegetable consumption and mortality from all causes, cardiovascular disease, and cancer: systematic review and dose-response meta-analysis of prospective cohort studies». BMJ (Clinical Research Ed.). 349: g4490. doi:10.1136/bmj.g4490. PMC 4115152. PMID 25073782.
  65. ↑ Li, D (30 January 2014). «Effect of the vegetarian diet on non-communicable diseases». Journal of the Science of Food and Agriculture. 94 (2): 169–73. doi:10.1002/jsfa.6362. PMID 23965907.
  66. ↑ Huang, T; Yang, B; Zheng, J; Li, G; Wahlqvist, ML; Li, D (2012). «Cardiovascular disease mortality and cancer incidence in vegetarians: a meta-analysis and systematic review». Annals of Nutrition and Metabolism. 60 (4): 233–40. doi:10.1159/000337301. PMID 22677895.
  67. ↑ Ginter, E (2008). «Vegetarian diets, chronic diseases and longevity». Bratislavske Lekarske Listy. 109 (10): 463–6. PMID 19166134.
  68. ↑ Walker C, Reamy BV (April 2009). «Diets for cardiovascular disease prevention: what is the evidence?». Am Fam Physician. 79 (7): 571–8. PMID 19378874.
  69. ↑ Threapleton DE, Greenwood DC, Evans CE, Cleghorn CL, Nykjaer C, Woodhead C, Cade JE, Gale CP, Burley VJ (2013). «Dietary fibre intake and risk of cardiovascular disease: systematic review and meta-analysis». BMJ. 347: f6879. doi:10.1136/bmj.f6879. PMC 3898422. PMID 24355537.
  70. ↑ Morenga, Lisa Te; Mete, Evelyn; Winter, Nicola; Cummings, John; Mann, Jim; Reynolds, Andrew (10 January 2019). «Carbohydrate quality and human health: a series of systematic reviews and meta-analyses». The Lancet (English). 0 (10170): 434–445. doi:10.1016/S0140-6736(18)31809-9. ISSN 1474-547X. PMID 30638909.{{cite journal}}: CS1 սպաս․ չճանաչված լեզու (link)
  71. ↑ Lopez-Garcia E, Schulze MB, Meigs JB, Manson JE, Rifai N, Stampfer MJ, Willett WC, Hu FB (2005). «Consumption of trans fatty acids is related to plasma biomarkers of inflammation and endothelial dysfunction». J Nutr. 135 (3): 562–66. doi:10.1093/jn/135.3.562. PMID 15735094.
  72. ↑ Mozaffarian D, Katan MB, Ascherio A, Stampfer MJ, Willett WC (April 2006). «Trans fatty acids and cardiovascular disease». N. Engl. J. Med. 354 (15): 1601–13. doi:10.1056/NEJMra054035. PMID 16611951.
  73. ↑ Rizos EC, Ntzani EE, Bika E, Kostapanos MS, Elisaf MS (September 2012). «Association Between Omega-3 Fatty Acid Supplementation and Risk of Major Cardiovascular Disease Events A Systematic Review and Meta-analysis». JAMA. 308 (10): 1024–1033. doi:10.1001/2012.jama.11374. PMID 22968891.
  74. ↑ Kwak SM, Myung SK, Lee YJ, Seo HG (9 April 2012). «Efficacy of Omega-3 Fatty Acid Supplements (Eicosapentaenoic Acid and Docosahexaenoic Acid) in the Secondary Prevention of Cardiovascular Disease: A Meta-analysis of Randomized, Double-blind, Placebo-Controlled Trials». Archives of Internal Medicine. 172 (9): 686–94. doi:10.1001/archinternmed.2012.262. PMID 22493407.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մասնակից:DAVID_AREVYAN/Ավազարկղ_2&oldid=6316551» էջից