Հանքավայրեր

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հանք

Հանքավայրեր, միներալային կուտակումներ երկրակեղևում, որոնք առաջացել են այս կամ այն երկրաբանական պրոցեսի հետևանքով։ Հանքանյութի քանակի ու որակի տեսակետից շահագործման համար պիտանի հանքավայրեր անվանվում են արդյունաբերական։ Առաջանում են տարբեր երկրաբանական՝ ներծին (մագմատոգեն), արտածին ու մետամորֆոգեն պրոցեսների ընթացքում և համապատասխանաբար միավորվում են երեք գենետիկ խմբերում։ Ներծին կամ մագմատոգեն հանքաոայրերն առաջանում են մագմատիկ հալոցքների հետ սերտ կապի մեջ։ Անմիջականորեն մագմատիկ փուլում առաջանում են, այսպես կոչված, բուն մագմատիկ հանքավայրերը՝

  1. վաղ մագմատիկ կամ սեգրեգացիոն, ներկայացված հանքային միներալների ցանով կամ շլիրներով, որոնք բյուրեղանում են սիլիկատային մագմայի սառեցման փուլերում (քրոմիտ, պլատինի խմբի միներալներ, մագնետիտ, իլմենիտ, ալմաստ՝ հիմքային-ուլտրահիմքային մագմաներում, կամ ցիրկոն, մոնացիտ, լոպարիտ, ապատիտ՝ թթու և ալկալային մագմաներում),
  2. ուշ մագմատիկ կամ հիստերոմագմատիկ, որպես մնացորդային հանքային մագմայի անջատումներ, որը սառչում է սիլիկատային հալոցքից ավելի ուշ (քրոմիտ, պլատինի խմբի միներալներ, մագնետիտ, ապատիտ, տիտանամագնետիտ), ներփակող սիլիկատային ապարներից կտրուկ սահմանազատված բների ու երականման մարմինների ձևով,
  3. լիքվացիոն հանքա վայրեր՝ . Բուն մագմատիկ հանքավայրերը արդյունաբերական մեծ նշանակություն ունեն քրոմիտի, տիտանամագնետիտի, պլատինի խմբի միներալների, նիկելի, ալմաստի, ապատիտի ու լոպարիտի համար։ Բուն մագմատիկ հանքավայրերից մի փոքր ավելի ուշ, գլխավորապես թթու և մասամբ ալկալային մագմաներում մնացորդային հալոցքի առանձնացման շնորհիվ, որը հարստացած է ՏiO2-ով, Al2Օ2-ով, ալկալիներով, ցնդող բաղադրամասերով ու հազվագյուտ մետաղներով, առաջանում են պեգմատիտային հանքավայրերը, որոնց հետ կապված են քվարցի, դաշտային սպաթների, Փայլարի ու մի շարք հազվագյուտ մետաղների զգալի կուտակներ։ էլ ավելի ուշ, սառչող ու բյուրեղացող ինտրուզիվ զանգվածներից անջատվում են գերտաքացած գազաջրային լուծույթներ, որոնք իրենց հետ դուրս բերելով մետաղներ, առաջացնում են ետմագմատիկ հանքավայրեր։

Վերջիններս բաժանվում են հետևյալ խմբերի՝

  1. էքսհալացիոն հանքավայրեր, առաջացած գազային միացություններից, որոնք կապված են հրաբխային գործունեության հետ (բնածին ծծումբ, բորի միներալներ, ինչպես նաև հեմատիտ),
  2. սկառնային կամ կոնտակտամետասոմատիկ հանքավայրեր,
  3. հիդրոթերմալ հանքավայրեր։ Արտածին հանքավայրերն առաջանում են մթնոլորտային պրոցեսների ազդեցության տակ՝ մակերեսային ջրերի գործունեության, ապարների հողմահարման, հանքանյութերի քայքայման կամ օքսիդացման հետևանքով, հանքային նյութի տեդափոխման ու վերանստեցման ընթացքում։

Արտածին հանքավայրերի մեջ առանձնացնում են երեք մեծ խմբեր՝

  1. հողմահարման հանքավայրեր,
  2. նստվածքային հանքավայրեր,
  3. ցրոնային հանքավայրեր։ Արտածին հանքավայրերը կարևոր են հետևյալ օգտակար հանածոների համար՝ երկաթ, մանգան, ալյումինիում, ուրան, վանադիում, աղեր, դոլոմիտ, գիպս, ֆոսֆորիտ, բնածին ծծումբ ևն։ Մետամորֆային հանքավայրերն ստորաբաժանվում են մետամորֆացված (հիմնականում նստվածքային մետամորֆիզմի ենթարկված) ու մետամորֆիկ (առաջացած բուն մետամորֆիզմի պրոցեսում) ենթախմբերի։ Այդ հանքավայրերը կարևոր են երկաթի, մանգանի, ոսկու, ուրանի, ինչպես նաև գրաֆիտի, հրակայուն հումքի ու տիտանի (ռուտիլի) համար։
Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 6, էջ 235