Համախմբման մոդել

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից

Համախմբման մոդել, հոգելեզվաբանության և նյարդալեզվաբանության մեջ բառարանային վերականգնման մոդել , որն առաջին անգամ առաջարկեց Ուիլյամ Մարսլեն-Վիլսոնը 1970-ականների վերջին[1]։ Այն փորձում է նկարագրել, թե ինչպես է տեսողական կամ լսողական համակարգի ներդրումը (այսինքն՝ բառը լսելը կամ կարդալը) արտապատկերվում լսողի բառապաշարի վրա[2] :Ըստ մոդելի, երբ մարդը լսում է խոսքի հատվածները խոսելու պահին, խոսքի յուրաքանչյուր հատված «ակտիվացնում» է այդ հատվածով սկսվող բառապաշարի յուրաքանչյուր բառ, և քանի որ ավելի շատ հատվածներ են ավելանում, ավելի շատ բառեր են բացառվում, մինչև մնա միայն մեկ բառ, որը համապատասխանում է ներդրմանը։

Հիմնական տեղեկատվություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համախմբման մոդելը հիմնվում է մի շարք հասկացությունների վրա, որոնք կան բառապաշարների վերականգնման տեսության մեջ։ Բառապաշարը բառերի հավաքածու է մարդու մտքում[3]։ Այն պարունակում է մարդու բառապաշարը և նման է մտավոր բառարանի։ Բառային մուտքը բառի վերաբերյալ ամբողջ տեղեկատվությունն է, իսկ բառային հիշողությունը` վերականգման աստիճանի համար տարրերը պահելու միջոց։ Բառային մատչելիությունը այն միջոցն է, որով անձը մտավոր բառապաշարով տեղեկատվություն է ստանում։ Բառի համախումբը բաղկացած է բոլոր բառաբանական տարրերից, որոնք ունեն հնչյունների սկզբնական հաջորդականություն[4], և բառերի մի ամբողջություն է, որոնք ակտիվանում են բառի բնօրինակ հնչույթներով։

Մոդել[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համախմբման մոդելը հիմնված է այն գաղափարի վրա, որ ուղեղի լսողական կամ տեսողական մուտքը խթանում են նեյրոնները, այն պահից, երբ նրանք ուղեղ են մտնում, այլ ոչ թե բառը լսելու վերջում[5]։ Այս փաստը ապացուցվեց 1980-ականներին «խոսքի ստվերում» փորձերի ժամանակ, երբ մասնակիցները լսում էին ձայնագրությունները և հանձնարարվում էր բարձրաձայն կրկնել իրենց լսածը հնարավորինս արագ։ Մարսլեն-Վիլսոնը պարզեց, որ առարկաները հաճախ սկսում են կրկնել մի բառ, նախքան այն կավարտվեր, ինչը ենթադրում էր, որ ունկնդիրների բառապաշարում այդ բառն ակտիվանում էր նախքան ամբողջությամբ բառը լսելը[6]։ Նմանատիպ հայտնագործությունները Մարսլեն-Վիլսոնին ստիպեցին 1987 թվականին առաջարկել «համախմբային կաղապարը»[7]։

Համախմբման մոդելը ունի երեք փուլ. Մուտք, ընտրություն և ինտեգրում[8]։ Այս մոդելի ներքո լսողական բառապաշարների վերականգնումը սկսվում է առաջին մեկ կամ երկու խոսքի հատվածներից, կամ հնչյունները հասնում են լսողի ականջին, այդ ժամանակ մտավոր բառապաշարը ակտիվացնում է խոսքի այդ հատվածով սկսվող յուրաքանչյուր հնարավոր բառը[9]։ Դա տեղի է ունենում «մուտքի փուլում», և բոլոր հնարավոր բառերը հայտնի են որպես համախումբ[10]։ Բառերը, որոնք ակտիվանում են խոսքի ազդանշանի միջոցով, բայց նախատեսված չեն, հաճախ անվանվում են «մրցակիցներ»[11]։ Թիրախային բառի նույնականացումը ավելի բարդ է ավելի շատ մրցակիցների հետ[12]։ Երբ խոսքի ավելի շատ հատվածներ մտնում են ականջ և խթանում են ավելի շատ նեյրոններ, մրցակիցները, որոնք այլևս չեն համապատասխանում մուտքին, «դուրս են մղվում» կամ ակտիվացումը նվազում է[9][13]։ Գործընթացները, որոնցով բառերը ակտիվանում են և մրցակիցները մերժվում են համախմբային մոդելում, հաճախ անվանում են «ակտիվացում և ընտրություն» կամ «ճանաչում և մրցակցություն»։ Այս գործընթացները շարունակվում են մինչև մի ակնթարթ, որը կոչվում է «Ճանաչման կետ», որի ընթացքում միայն մեկ բառ է մնում ակտիվացված, և բոլոր մրցակիցները դուրս են մղվում[9]։ Ճանաչման կետի գործընթացը սկսվում է տրված բառի մեկնարկից հետո առաջին 200-250 միլիվայրկյանում[14]։ Սա նաև հայտնի է որպես եզակիության կետ և այն կետն է, որտեղ տեղի է ունենում առավելագույն մշակումը[10]։ Ավելին, բառի մշակման եղանակի մեջ տարբերություն կա մինչ ճանաչման կետին հասնելը և դրանից հետո։ Մինչ ճանաչման կետին հասնելու ընթացքը կարելի է համարել ներքևից վերև, երբ բառապաշար մուտք գործելու համար օգտագործվում են հնչույթներ։ Հետճանաչման կետի գործընթացը վերևից ներքև է, քանի որ ընտրված բառի վերաբերյալ տեղեկատվությունը ստուգվում է ներկայացված բառի հետ[15]։ Ընտրության փուլը տեղի է ունենում, երբ հավաքածուից մնում է միայն մեկ բառ[10]։ Վերջապես, ինտեգրման փուլում ակտիվացված բառերի իմաստային և շարահյուսական հատկությունները ներառված են բարձր մակարդակի արտասանական ներկայացման մեջ[8]։

«candle» բառի ավելացող հատվածները

Օրինակ՝ «candle» (հայերենում՝մոմ) բառի լսողական ճանաչման ժամանակ տեղի են ունենում հետևյալ քայլերը։ Երբ լսողը լսում է պատկերի առաջին երկու հնչյունները /k/ և /æ/ (պատկերում, (1) և (2)), լսողի մոտ կակտիվացվի «candy» բառը, ինչպես նաև այնպիսի մրցակիցներ, ինչպիսիք են «candy», «can», "cattle" և այլ շատ ուրիշներ։ Երբ պատկերում ավելացվի / n / հնչյունը (պատկերում, (3)), «cattle» բառը դուրս կգա։ /d/ -ով, «candy»-ն կհեռացվեր; և այս գործընթացը կշարունակվի այնքան ժամանակ, մինչ ճանաչման կետը` «candle» վերջնական /l/-ին, հասնելը ((5) պատկերում)[16]։ Ճանաչման կետը միշտ չէ, որ պետք է լինի բառի վերջին հնչյունը. «slander» բառի ճանաչման կետը, օրինակ, տեղի է ունենում /d/ - ում (քանի որ ոչ մի այլ անգլերեն բառ չի սկսում «sland»-ով)[6], «spaghetti» -ի բոլոր մրցակիցները բացառվում են հենց /spag/-ում; Ջերոմ Փաքարդը ցույց է տվել, որ չինական huŏchē («գնացք») բառի ճանաչման կետը տեղի է ունենում huŏch-ից առաջ, և Պիենի Ցվիցերլուդի կողմից կատարված պատմական ուսումնասիրությունը ցույց է տվել, որ հոլանդական kapitein (կապիտան) բառի ճանաչման կետը գտնվում է ձայնավորը նախքան եզրափակիչը /n/[17]:

Սկզբնական ձևից ի վեր մոդելը ճշգրտվել է՝ հաշվի առնելով այն դերը, որը համատեքստում խաղում է ունկնդրին օգնելու համար բացառել մրցակիցներին[9], ինչպես նաև այն փաստը, որ ակտիվացումը «հանդուրժող» է մանր ակուստիկ անհամապատասխանություններին, որոնք առաջանում են համահոդակապերի պատճառով (հատկություն որով լեզվական հնչյունները փոքր-ինչ փոխվում են դրանց նախորդող և հաջորդող հնչյունների կողմից)[18]։

Փորձարարական ապացույցներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Համախմբման մոդելի օգտին շատ ապացույցներ գալիս են նախնական ուսումնասիրություններից, որոնցում թեման ներկայացվում է «առաջնային բառով», որին հաջորդում է «նպատակային բառ», իսկ թեմայի խնդիրն է պարզել, թե արդյոք նպատակային բառը իրական բառ է, թե ոչ; Գնահատման հարացույցի հիմքում ընկած տեսությունն այն է, որ եթե ինչ-որ բառ ակտիվանում է թեմայի մտավոր բառապաշարում, ուսումնասիրվողը կկարողանա ավելի արագ արձագանքել նպատակային բառին[19]։ Եթե ուսումնասիրվողն ավելի արագ է արձագանքում,դա նշանակում է, որ նպատակային բառը «լիցքավորվում է» առաջնային բառով։ Մի քանի նախնական ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ երբ ներկայացվում է խթան, որը չի հասնում ճանաչման կետին, բոլոր նպատակային բառերը միացվում են, մինչդեռ եթե ներկայացվում է ճանաչման կետն անցած խթան, ապա ակտիվանում է միայն մեկ բառ։ Օրինակ, հոլանդերենի ուսումնասիրության ժամանակ Պիենի Ցվիցերլոդեն համեմատեց kapitein («հրամանատար, նավապետ») և kapitaal («կապիտալ» կամ «փող» բառերը); Ուսումնասիրության ընթացքում kapit-ը նախադրյալ է boot («նավակ», իմաստապես կապված է kapitein-ի հետ) և geld («փող», իմաստապես կապված է kapitaal-ի հետ), ենթադրելով, որ երկու բառաբանական գրառումներն էլ ակտիվացված են. Մինչդեռ, kapitein ամբողջական բառը միայն նախադրվում է միայն boot-ի հետ[17]։ Բացի այդ, փորձերը ցույց տվեցին, որ առաջադրանքներում, երբ ուսումնասիրության մասնակիցները պետք է տարբերեին բառերն ու ոչ բառերը, արձագանքի ժամանակներն ավելի արագ էին ավելի երկար բառերի համար, որոնք ունեն բառի ավելի վաղ հնչյունական տարբերակման կետեր։ Օրինակ՝ Crocodile և Dial բառերը տարբերակելիս այս երկու բառերը տարբերելու ճանաչման կետը գալիս է /d/-ն Crocodile-ի համար, ինչը շատ ավելի վաղ է, քան /l/-ն Dial-ի[20]։

Ավելի ուշ փորձերը կատարելագործեցին մոդելը։ Օրինակ՝ որոշ ուսումնասիրություններ ցույց են տվել, որ «ստվեր գցողները» (սուբյեկտները, որոնք լսում են լսողական խթանները և դրանք հնարավորինս արագ կրկնում) չեն կարող ստվերել այնքան արագ, երբ բառերը խառնվում են, այնպես որ դրանք ոչինչ չեն նշանակում։ Այս արդյունքները ցույց տվեցին, որ նախադասության կառուցվածքը և խոսքի համատեքստը նույնպես նպաստում են ակտիվացման և ընտրության գործընթացին[6]։

Երկլեզուների ուսումնասիրությունները պարզել են, որ բառերի ճանաչման վրա ազդում է երկու լեզուներում նմանատիպ բառերի քանակը[21]։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ William D. Marslen-Wilson and Alan Welsh (1978) Processing Interactions and Lexical Access during Word Recognition in Continuous Speech. Cognitive Psychology,10,29–63
  2. ↑ Kennison, Shelia (2019). Psychology of language: Theories and applications. Red Globe Press. ISBN 978-1137545268.
  3. ↑ [1], The Free Dictionary
  4. ↑ ^ Fernandez, E.M. & Smith Cairns, H. (2011). Fundamentals of Psycholinguistics (Malden, MZ: Wiley-Blackwell). 978-1-4051-9147-0 (
  5. ↑ Altmann, 71.
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 Altmann, 70.
  7. ↑ Marslen-Wilson, W. (1987). "Functional parallelism in spoken word recognition." Cognition, 25, 71-102.
  8. ↑ 8,0 8,1 Gaskell, M. Gareth; William D. Marslen-Wilson (1997). «Integrating Form and Meaning: A Distributed Model of Speech Perception». Language and Cognitive Processes. 12 (5/6): 613–656. doi:10.1080/016909697386646. Վերցված է 2013 թ․ ապրիլի 11-ին.
  9. ↑ 9,0 9,1 9,2 9,3 Packard, 288.
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 HARLEY, T. A. (2009). Psychology of language, from data to theory. New York: Psychology Pr.
  11. ↑ Ibrahim, Raphiq (2008). «Does Visual and Auditory Word Perception have a Language-Selective Input? Evidence from Word Processing in Semitic languages». The Linguistics Journal. 3 (2). Արխիվացված է օրիգինալից 2008 թ․ դեկտեմբերի 5-ին. Վերցված է 2008 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  12. ↑ http://www.inf.ed.ac.uk/teaching/courses/cm/lectures/cm19_wordrec-2x2.pdf, Goldwater, Sharon (2010).
  13. ↑ Altmann, 74.
  14. ↑ Fernandez, E.M. & Smith Cairns, H. (2011). Fundamentals of Psycholinguistics (Malden, MZ: Wiley-Blackwell). 978-1-4051-9147-0 (
  15. ↑ Taft, M., & Hambly, G. (1986). Exploring the cohort model of spoken word recognition. Cognition, 22(3), 259-282.
  16. ↑ Brysbaert, Marc, and Ton Dijkstra (2006). "Changing views on word recognition in bilinguals." in Bilingualism and second language acquisition, eds. Morais, J. & d’Ydewalle, G. Brussels: KVAB.
  17. ↑ 17,0 17,1 Altmann, 72.
  18. ↑ Altmann, 75.
  19. ↑ Packard, 295.
  20. ↑ Taft, 264.
  21. ↑ Van Heuven, W.J.B., Dijkstra, T., & Grainger, J. (1998). "Orthographic Neighborhood Effects in Bilingual Word Recognition." Journal of Memory and Language. pp. 458-483.
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Համախմբման_մոդել&oldid=9258654» էջից