Կոննոտացիա

Կոննոտացիա (լատին․՝ connotatio լատին․՝ con-միասին, լատին․՝ noto-նշագրում, հարիմաստություն, հարանշանակություն), լեզվական միավորի հուզական-գնահատողական կամ ոճական երանգավորում։ Լեզվական միավորներն ունեն դենոտատիվ իմաստ և կոննոտատիվ իմաստ։ «Դենոտատը մեզ շրջապատող իրականության առարկան կամ երևույթն է, որի հետ հարաբերակցվում է տվյալ լեզվական միավորը, որ կարող է լինել սովորական՝ տվյալ լեզվի համակարգում հաստատված, ընդունված կամ դիպվածային»։

Ստուգաբանություն

Ուսումնասիրողները տարբեր կերպ են սահմանում կոննոտացիան։

Կոննոտացիա ասելով նկատի ունենք այն լրացուցիչ զուգորդությունները (ասոցիացիա), որոնք տվյալ բառն առաջացնում է լեզվակիրների գիտակցության մեջ - Լեոնիդ Բարխուդարով

Ըստ Վերոնիկա Տելիայի՝ կոննոտացիան լեզվական միավորի հուզական, գնահատողական կամ ոճական երանգավորումն է, որն ամրագրված է տվյալ լեզվի համակարգում կամ ունի դիպվածային բնույթ։ Լայն իմաստով կոննոտացիա է համարվում ցանկացած բաղադրիչ, որը լրացնում է լեզվական միավորի դենոտատիվ իմաստը և հուզարտահայտչական ֆունկցիա հաղորդում նրան։ Կոննոտացիան կարող է լինել․

1. դրական (բարենպաստ, favorable) կոննոտացիա. բառը մարդկանց մոտ դրական ազդեցություն է թողնում․ եղնիկ – նրբակազմ աղջիկ․
2. բացասական (անբարենպաստ, unfavorable) կոննոտացիա. բառը մարդկանց մոտ բացասական ազդեցություն է թողնում․ օրինակ՝ խոզ – փնթի մարդ․
3. չեզոք կոննոտացիա. բառը էմոցիոնալ ոչ մի ազդեցություն չի թողնում։

Օրինակներ

Օրինակ՝ դենոտատիվ իմաստից զատ՝ հայերենում լրացուցիչ, հարակից իմաստ ունեն մի շարք կենդանիների անուններ․ էշ (փխբ․՝ հիմար, անհասկացող և այլն), հավ (խեղճ, ծեղճուկրակ, նաև մոռացկոտ), որոշ բուսանուններ՝ դդում (բութ), խիար (խսկց․) տղամարդկանց ուղղված վիրավորական, արհամարհական բառ), չինարի (բարձրահասակ, թեև կարող է գործածվել նաև հեգնական իմաստով՝ ցածրահասակ մարդու նկատմամբ) և այլն։ Կոննոտատիվ իմաստները հատկապես լավ են երևում հոմանիշային շարքերում․ երբ նույն կամ մոտ իմաստ ունեցող բառերը տարբերվում են արտահայտած վերաբերմունքով․ մահանալ (չեզոք)-սատկել (գռհ․, արհմ․)-ոտները տնկել, խմել (չեզոք)-լակել (գռհ․, արհմ․) և այլն։

Բառերի կոննոտատիվ իմաստները սովորաբար տարբերվում են լեզուներում, անգամ եթե դենոտատիվ իմաստները համընկնում են։ Օրինակ՝ նույն դենոտատիվ իմաստն ունեն հայերեն «այծ» և ռուսերեն «козел» բառերը, սակայն հայերեն բառն ունի լրացուցիչ, հարակից «կամակոր» իմաստը, իսկ ռուսերենի «козел»-ը գործածվում է իբրև վիրավորական բառ տղամարդկանց հասցեին, ունի «տհաճ, անտանելի մարդ» հարակից իմաստը, իսկ բանտային ժարգոնում այդպես են անվանում պասիվ հոմոսեքսուալին։

Ժամանակի ընթացքում բառի կոննոտատիվ իմաստը կարող է փոխվել։ Պատճառները տարբեր են՝ տաբուներ, սնահավատություն, քաղաքական, պատմական, սոցիալական հանգամանքներ և այլն։ Ժամանակին չեզոք կոննոտացիա ունեցող բառը կարող է ստանալ գռեհիկ, արհամարհական, վիրավորական կամ հեգնական իմաստ, ինչպես, օրինակ, թուրք - փխբ․ արյունարբու, դաժան, քարտուղարուհի (խորհրդային տարիներին ստացել էր հեգնական-արհամարհական իմաստ), կամ հակառակը՝ բացասական կոննոտացիայով բառը դադարում է իբրև այդպիսին գիտակցվելուց․ օրինակ՝ վարժապետը ժամանակին հեգնական-արհամարհական էր, այսօր ավելի շատ ուղղակի հնաբանություն է գիտակցվում։ Ժամանակին բժշկական տերմիններ էին դեբիլ, իմբեցիլ, իդիոտ բառերը, սակայն այսօր դրանք համարվում են ոչ պոլիտկոռեկտ, քանի որ ստացել ընդգծված հեգնական, ծաղրական իմաստներ։

Չնայած կոննոտացիայի համապարփակ և ընդհանուր սահմանման բացակայությանը, այն մեծ ազդեցություն ունի ուսումնասիրության ամենատարբեր ոլորտների վրա, ինչպիսիք են հոգեբանությունը, մաթեմատիկան, լեզվաբանությունը, գրականության տեսությունը` այսպիսով հանգեցնելով բավական տարբեր և հաճախ հակասական սահմանումների։ Բեթրիս Գարսա-Սուարոն «Կոննոտացիա և նշանակություն» (Connotation and meaning) (1991) աշխատության մեջ կոննոտացիայի սահմանումների քննարկման բազմակողմանի և ժամանակագրական ընդհանուր պատկերն է տալիս` ներառելով ուսումնասիրության տարաբնույթ ոլորտներ։ Խոսակցական համատեքստում կոննոտացիան սովորաբար սահմանվում է որպես դենոտացիայի հակադրություն, որն էլ իր հերթին հաճախ դիտարկվում է որպես բառի բառարանային իմաստ։ Այս առումով կոննոտացիա կարող է լինել այն ամենը ինչը ասոցացվում է բառի բառարանային իմաստից դուրս եկող հստակ բառի հետ։ «Դենոտացիան բառի հստակ սահմանված իմաստն է, որը ընդունվում է լեզվաբանների խմբի կողմից, բառարանային իմաստը` իր կիրառման բարձր մակարդակով, որը իր մեջ կրում է բառի մեջ պահվող հիմնական տեղեկատվությունը։ Կոննոտացիան բառի փոփոխական իմաստն է, որը ամրագրված է մշակույթում, կախված է կոնտեքստից և խոսքային իրավիճակից, կարող է նորմայից շեղվել, ունի կիրառման ավելի ցածր մակարդակ»։

Արտաքին հղումներ

• Апресян, Юрий Дереникович Коннотации как часть прагматики слова // Апресян Ю. Д. Избранные труды. Т. 2. Интегральное описание языка и системная лексикография. — М.: Школа «Языки русской культуры», 1995. — 766 с. — ISBN 5-88766-045-7.
• Телия В. Н. Коннотативный аспект семантики номинативных единиц. — М.: Наука, 1986. — 143 с.
• Ревзина О. Г. О понятии коннотации // Языковая система и её развитие во времени и пространстве: Сборник научных статей к 80-летию профессора Клавдии Васильевны Горшковой. — М.: Изд-во МГУ, 2001. — С. 436—446. — ISBN 5-211-03942-4
• Տե´ս նաև Քամալյան Ա., Կոննոտացիան և թարգմանության խնդիրները։ ԲԵՀ, 2021, հ.1, էջ 55-66 (http://ysu.am/files/06A_Kamalyan.pdf Արխիվացված 2022-10-21 Wayback Machine)