Լի Ի

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Լի Ի
կորեերեն՝ 이이
Դիմանկար
Ծնվել էդեկտեմբերի 26, 1536(1536-12-26)[1]
ԾննդավայրԳանգնընգ, Գանգվոն, Հարավային Կորեա
Մահացել է1584[2][3][4][…]
Մահվան վայրHanseongbu
ԳերեզմանQ12621504?
Քաղաքացիություն Չոսոն
ԿրոնԿոնֆուցիականություն
Մասնագիտությունփիլիսոփա, գրող և բանաստեղծ
Ծնողներհայր՝ Yi Weon-su?, մայր՝ Շին Սայմ Դանգ
ԱնդամությունThe eighteen sages of Korea?
 Yi I Վիքիպահեստում

Լի Ի ( կորեերեն՝ ՝ 이이; հանջա ՝ 李珥[5][6]|李珥}}; 1536 - 1584 ) եղել է կորեացի փիլիսոփա, գրող և Չոսոն դինաստիայի կոնֆուցիացի գիտնական[7]։ Նրան հաճախ անվանում են Յուլգոկ («Շագանակի հովիտ») կեղծանունով։ Նա նաև քաղաքական գործիչ էր[8] և Ջո Գվանգ Ջոյի ակադեմիական հետնորդը։

Կյանք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լինն ծնվել է 1536 թվականին Գանգվոն նահանգի Գանգնեունգ շրջանում՝ Դեոկսու Յի [ko] կլանում։ Նրա հայրը չորրորդ նահանգային խորհրդական (좌찬성; jwachanseong) Յի Վոն-Սուն էր, իսկ մայրը՝ Շին Սայմդանգը՝ կայացած նկարիչ և գեղագիր։ Նա Լի Գիի թոռն էր, ով վարչապետ էր 1549-1551 թվականներին։

Իր վաղ տարիներին նա եղել է Ջո Գվանգ-ջոյի իրավահաջորդ Բեկ Ին-գեոլի աշակերտը։ Ասում են, որ յոթ տարեկանում նա ավարտել էր կոնֆուցիական դասական գրականության դասերը և 13 տարեկանում հանձնել էր քաղաքացիական ծառայության գրավոր քննությունը։ Լին մոր մահից հետո, երբ 16 տարեկան էր, մեկուսացավ Կումգանգ-Սանում և մնաց այնտեղ 3 տարի՝ սովորելով բուդդիզմ։ Նա լքեց լեռները 20 տարեկանում և իրեն նվիրեց կոնֆուցիականության ուսումնասիրությանը[9][10]։

Նա ամուսնացավ 22 տարեկանում և հաջորդ տարի այցելեց Յի Հվանին Դոսանում։ Նա բարձրագույն պարգևներով հանձնեց հատուկ քննությունները՝ հաղթելով «Չեոնգդուգուեկ» (천도책; 天道策; լիտ. «Գիրք երկնքի ճանապարհին») թեզը, որը լայնորեն ճանաչվեց որպես գրական գլուխգործոց՝ ցույց տալով պատմության իր գիտելիքները և կոնֆուցիական քաղաքականության փիլիսոփայությունը, ինչպես նաև արտացոլում է տաոսիզմի մասին նրա խորը գիտելիքները[11]։ Քաղաքացիական քննություններում 9 անգամ անընդմեջ արժանացել է բարձրագույն պարգեւների։ Նրա հայրը մահացել է, երբ նա 26 տարեկան էր[8]։ Նա տարբեր պաշտոններ է զբաղեցրել կառավարությունում 29 տարեկանից և այցելել է Մինգ դինաստիա որպես սոչանգվանգ (서장관; 書狀官; լիտ. փաստաթղթերի պատասխանատու) 1568 թվականին։ Նա նաև ներդրում ունեցավ Myeongjong Annals-ում և 34 տարեկանում դարձավ Dongho Mundap-ի հեղինակը՝ տասնմեկ հոդվածից բաղկացած քաղաքական հուշահամալիր, որը նվիրված է պարզաբանելու իր այն համոզմունքը, որ կարելի է հասնել արդար կառավարության[12]։

Տարիների ընթացքում տարբեր պաշտոններում իր հսկայական փորձի շնորհիվ Լին կարողացավ ձեռք բերել քաղաքականության լայն տեսլական և ունենալով թագավորի խորը վստահություն, մինչև 40 տարեկան դարձավ քաղաքականության կենտրոնական դեմքերից մեկը։ Նրա բազմաթիվ փաստաթղթերը և թեզերը ներկայացվեցին թագավորական արքունիքին, բայց երբ 1576 թվականին քաղաքական հակամարտությունները սրվեցին, նրա ջանքերն անարդյունք մնացին, և նա վերադարձավ տուն։ Վերադարձից հետո նա իր ժամանակը նվիրեց իր աշակերտներին դասավանդելուն և կրթությանը, ինչպես նաև գրեց մի քանի գրքեր[8]։

Նա վերադարձավ իր պաշտոնին 45 տարեկանում և զբաղեցնելով տարբեր նախարարական պաշտոններ, գրեց բազմաթիվ գրություններ, որոնք արձանագրում էին վճռորոշ քաղաքական իրադարձություններ և ցույց էին տալիս իր ջանքերը՝ մեղմելու քաղաքական հակամարտությունները, որոնք այն ժամանակ սրվել էին։ Այնուամենայնիվ, թագավոր Սեոնջոն խուսափողական էր իր դիրքորոշման մեջ էր և Լիի համար դժվարացավ չեզոք մնալ հակամարտություններում։ Նա թողեց պաշտոնը 1583 թվականին և մահացավ հաջորդ տարի[8]։

Ըստ լեգենդի՝ իր կենդանության օրոք նա տաղավար է կառուցել Իմջին գետի վրայով անցնող ճանապարհի մոտ և իր ժառանգներին հանձնարարել հրկիզել այն, երբ թագավորը պետք է փախչի Սեուլից հյուսիս՝ առաջնորդող փարոս դառնալու համար։ Դա տեղի է ունեցել Հիդեյոշիի արշավանքների ժամանակ դեպի Կորեա ՝ 1592-1598 թվականների ճապոնական արշավանքի ընթացքում[13]։

Ուսուցում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լին ոչ միայն հայտնի էր որպես փիլիսոփա, այլև որպես սոցիալական բարեփոխիչ։ Նա լիովին համաձայն չէր դուալիստական նեոկոնֆուցիականության ուսմունքներին, որին հետևում էր Լի Հվանգը։ Նրա նեոկոնֆուցիականության դպրոցը շեշտը դրեց ավելի կոնկրետ, նյութական տարրերի վրա. ներքին հոգևոր ընկալման փոխարեն այս գործնական և պրագմատիկ մոտեցումը գնահատում էր արտաքին փորձն ու ուսումը[14]։ Ի տարբերություն Լի Հվանգի, ով տառապել է փոթորկալից ժամանակներում և չի վայելել քաղաքականության մեջ իր գործունեության ընթացքը, Լին ակտիվ պաշտոնյա էր, ով կարևոր էր համարում կոնֆուցիական արժեքների և սկզբունքների ներդրումը կառավարության կառավարման մեջ։ Նա ընդգծեց իմաստունի ուսուցումը և ինքնազարգացումը՝ որպես պատշաճ կառավարման հիմք[9][10]։

Լին նաև հայտնի է ազգային անվտանգության վերաբերյալ իր հեռատեսությամբ։ Նա առաջարկեց զորակոչել և ուժեղացնել բանակը ճապոնական հնարավոր հարձակման դեմ։ Նրա առաջարկը մերժվել է կենտրոնական իշխանության կողմից։ Նա մահացավ դրանից հետո՝ Իմջինի պատերազմի սկսվելուց առաջ[10]։

Ընտրված աշխատանքներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սրանք են Լիի հրապարակված գրություններից մի քանիսը[15].

  • Հարցեր և պատասխաններ «Արևելյան լճում» (동호문답; 東湖問答) - Տասնմեկ հոդված քաղաքական բարեփոխումների մասին[12]։
  • Հուշահամալիր տասը հազար բառերով (만언봉사; 萬言封事) - Առաջարկություններ կոնֆուցիականություն սովորելու, ինքնազարգացման և պետական կառավարմանը կիրառելու վերաբերյալ[16]։
  • Իմաստունների ուսումնասիրության հիմնական սկզբունքները (성학집요; 聖學輯要) - Կոնֆուցիական էթիկայի հիմունքներ, ինքնազարգացում և պետականության հիմունքներ[17]։
  • Տգիտության արտաքսման գաղտնիքը (격몽요결; 擊蒙要訣) - Ուսուցման համակարգված ուղեցույց[18]։
  • Գահի առջև դասախոսությունների ամենօրյա գրառումներ (경연일기; 經筵日記) - Քաղաքական իրադարձությունների արձանագրում[19]։
  • Յուլգոկի ամբողջական երկերը (율곡전서; 栗谷全書) - կազմվել է նրա մահից հետո՝ նրա կտակած գրությունների հիման վրա[20]։

Ժառանգություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Լին ներկայումս շրջանառվող 5000 վոն թղթադրամի վրա

Յուլգոնյոն՝ փողոց կենտրոնական Սեուլում, կոչվում է նրա անունով[21], և նա պատկերված է հարավկորեական 5000 վոն թղթադրամի վրա[22]։ Նրա անունով է կոչվել նաև թեկվոնդո Յուլ-Գոկի մոդելը։ Դա այն մոդելն է, որն անհրաժեշտ է 5-րդ կանաչ Kup գոտուց կապույտ պիտակով 4-րդ կապույտ Kup գոտի տեղափոխելու համար։ Այս օրինաչափության 38 շարժումները վերաբերում են նրա ծննդավայրին,որը գտնվում է լայնության 38-րդ աստիճանում[23]։ Նրա անունով է կոչվում նաև Յուլգոկի նախագիծը, որը հարավկորեական զինվորականների արդիականացման նախագիծ է[24]։

Ընտանիք[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Հայրը՝ Յի Վոն-սու (이원수, 李元秀) (1501 - 1561)
    • Պապը հայրական կողմից՝ Յի Չոն (이천)
  • Մայրը՝ Շին Սայմդանգ (1504 - 1551) (신사임당)
    • Պապ մայրական կողմից՝ Շին Մյոնգ-Հվա (신명화, 申命和)
    • Տատիկը մայրական կողմից՝ Յոնգին Յի կլանի լեդի Յին (용인 이씨, 龍仁 李氏)
  • Եղբայրներ և քույրեր
    • Ավագ եղբայր՝ Յի Սոն (이선)
    • Ավագ քույր՝ Յի Մաե Չանգ (이매창, 李梅窓), Դեոկսու Յի կլանի լեդի Յի
    • Ավագ եղբայր՝ Յի Բեոն (이번)
    • Ավագ քույր՝ Դեոկսու Յի կլանի լեդի Յին (덕수 이씨, 德水 李氏)
    • Կրտսեր քույրը՝ Լեդի Յի Դեոկսու Յի կլանի (덕수 이씨, 德水 李氏)
    • Կրտսեր եղբայրը՝ Յի Վու (이우, 李瑀) (1542 - 1609)
  • Կինը և երեխաները.
    • Գոքսան Նո կլանի տիկին (? - 1592) (곡산 노씨)[25][26]
      • Դուստր՝ Լեդի Յի (이씨)
        • Փեսա՝ Կիմ Ջիպ (김집, 金集) (1574 - 1656)[27]
          • Թոռ՝ Կիմ Իկ-հյոնգ (김익형, 金益炯)
          • Թոռ՝ Կիմ Իկ-Ռյեոն (김익련, 金益煉)
  • Հարճեր
    • Լեդի Քիմ (김씨)
    • Գյոնջու Յի կլանի լեդի Յին (경주 이씨, 慶州 李氏)

Ժողովրդական մշակույթ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Ներկայացված է Յունգ Ջուն Վոնի կողմից 2017 թվականի SBS հեռուստասերիալում ՝Saimdang, Memoir of Colors:

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ https://pantheon.world/profile/person/Yi_I
  2. ↑ Bibliothèque nationale de France data.bnf.fr (ֆր.): տվյալների բաց շտեմարան — 2011.
  3. ↑ Faceted Application of Subject Terminology
  4. ↑ British Museum person-institution thesaurus
  5. ↑ Originally written as 니이(Ni Yi)
  6. ↑ «Joya hoetong». Jangseogak Royal Archives. Վերցված է 2020 թ․ փետրվարի 14-ին.
  7. ↑ Daehwan, Noh. "The Eclectic Development of Neo-Confucianism and Statecraft from the 18th to the 19th Century," Արխիվացված Հունիս 14, 2011 Wayback Machine Korea Journal. Winter 2003.
  8. ↑ 8,0 8,1 8,2 8,3 (ko) Yi I(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  9. ↑ 9,0 9,1 (ko) Yi I Արխիվացված 2016-12-20 Wayback Machine at The Academy of Korean Studies
  10. ↑ 10,0 10,1 10,2 (ko) [1] Արխիվացված 2011-06-10 Wayback Machine at Encyclopedia of Korean Culture
  11. ↑ Lee Eunjik(이은직) translated by Jeong Hongjun(정홍준), Great Joseon Masters Vol.2 (조선명인전 2) p35, Ilbit Publishing, Seoul, 2005. 89-5645-087-0
  12. ↑ 12,0 12,1 (ko) Dongho Mundap(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  13. ↑ Choi Beomseo (최범서), Unofficial History of Joseon Vol. 2 p52, Garam Publishing, Seoul, 2003. 89-8435-143-1
  14. ↑ Lee Hyun-hee, Park Sung-soo, Yoon Nae-hyun, translated by The Academy of Korean Studies, New History of Korea p393, Jimoondang, Paju, 2005. 89-88095-85-5
  15. ↑ «WorldCat Identities». www.oclc.org. 2022 թ․ հունվարի 20.
  16. ↑ (ko) Maneon Bongsa(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  17. ↑ (ko) Seonhak Jibyo(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  18. ↑ (ko) Gyeokmong Yogyel(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  19. ↑ (ko) Gyeongyeon Ilgi(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  20. ↑ (ko) Yulgok Jeonseo(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  21. ↑ (ko) Yulgongno(չաշխատող հղում) at Doosan Encyclopedia
  22. ↑ (ko) Money bill designs at Naver dictionary
  23. ↑ «Yulgok Taekwondo pattern». Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ հունիսի 2-ին.
  24. ↑ Cha Yeonggu (차영구), Theory and Actuality of National Defense Policies (국방정책의 이론과 실제) p86, Oruem, Seoul, 2002. 89-7778-156-6.
  25. ↑ Daughter of No Gyeong-rin (노경린).
  26. ↑ It was said that, during the Imjin War, Lady No and her servants were killed while protecting Yi Yi’s grave
  27. ↑ He later became the teacher to Song Jun-gil (the maternal grandfather to the future Queen Inhyeon, King Sukjong’s second Queen consort)

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Լի_Ի&oldid=9727462» էջից