Առաջնեկ
Առաջնեկ (հայտնի է նաև որպես ավագ երեխա կամ երբեմն առաջնեկ), առաջին երեխան է, որը ծնվել է զույգի ծննդյան կարգով ծննդաբերության միջոցով։ Պատմականորեն առաջնեկ երեխայի դերը սոցիալապես նշանակալից է եղել, հատկապես առաջնեկ որդու համար նահապետական հասարակություններում։ Իրավագիտության մեջ շատ համակարգեր ներառել են առաջնեկության հայեցակարգը, որտեղ առաջնեկ երեխան ժառանգում է իր ծնողի սեփականությունը։ Հուդայականության մեջ առաջնեկին՝ բեչորին, նույնպես հատուկ դիրք է հատկացվում։
Թեև միակ երեխան, ըստ սահմանման, միշտ էլ կլինի «առաջնեկը», ավելի մեծ ընտանիքներում առաջնեկը հաճախ ընկալում է, որ իրեն այլ կերպ են վերաբերվում, քան հետագա երեխաներին։
Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ալֆրեդ Ադլերը (1870–1937), ավստրիացի հոգեբույժ և Զիգմունդ Ֆրեյդի և Կառլ Յունգի ժամանակակիցն, 20-րդ դարի վերջին և 21-րդ դարի սկզբին առաջին տեսաբաններից մեկն էր, ով առաջարկեց, որ ծննդյան կարգը ազդում է անձի վրա։ Նա պնդում էր, որ ծննդյան հաջորդականությունը կարող է անջնջելի տպավորություն թողնել անհատի կենսակերպի վրա, որը մարդու սովորական ձևն է՝ զբաղվելու ընկերության, սիրո և աշխատանքի խնդիրներով։ Ըստ Ադլերի՝ առաջնեկներին «գահընկեց են անում», երբ գալիս է երկրորդ երեխան, և դա կարող է տեևական ազդեցություն ունենալ նրանց վրա։ Փոքր և միայնակ երեխաները կարող են շոյված և փչացած լինել, ինչը կարող է ազդել նաև նրանց հետագա անհատականության վրա[1]։
Դաստիարակեություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին ծնվածը հաճախ մեծանում է ավելի մեծ ուշադրությամբ, քան հաջորդ երեխան կամ երեխաները, ինչը հանգեցնում է նրան, որ առաջին ծնված երեխան զարգացնում է որոշակի հատկանիշներ։ Դա պայմանավորված է նրանով, որ զույգը, որը որոշում է ունենալ իր առաջնեկը, անփորձ է և նոր է երեխա մեծացնելու հարցում, ինչը նրանց ստիպում է լրացուցիչ տեղեկացված լինել և մտահոգվել երեխայի համար։ Ծնողի վերաբերմունքը առաջնեկի նկատմամբ կարող է առաջացնել երեխայի խանդը կամ դառնությունը հաջորդ երեխայի կամ գալիք երեխաների նկատմամբ։ Առաջնեկի քույր-եղբայրների վերաբերմունքն իրենց նկատմամբ և շրջապատող մարդկանցից ակնկալիքները նույնպես նրանց բնավորության ձևավորման գործոններն են։ Թեև առաջնեկները տարբեր սեռերի են, կան որակներ, որոնք գերազանցում են տարբերությունը երեխայի միջավայրի պատճառով։ Հետազոտությունները ցույց են տվել, որ ազդեցություն են ունենում երեխայի ինչպես անհատականության, այնպես էլ IQ-ի վրա՝ համեմատելով ծննդյան հերթականությունը։ Այս ուսումնասիրություններն իրականացնելիս ծնողները հարցազրույց են անցկացնում և օրինակներ են բերում յուրաքանչյուր երեխայի արտահայտած անհատականության տեսակի վերաբերյալ։
Դերը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Կազմակերպված ուսումնասիրությունների պատասխանները ուսումնասիրելիս, անհատականության և վերաբերմունքի գծերը կրկնվում են, երբ համեմատվում են նույն ծննդյան հաջորդականությամբ ծնված տարբեր երեխաներ[2]։ Այս բացահայտումները քննադատության են ենթարկվել։
Հստակեցված դեպքերում, առաջնեկը, որի վրա ուսումնասիրվել է, կրկին դիտարկվել է որպես չափահաս և շարունակել է դրսևորել նույն հատկանիշները, ինչպես երևում էր, երբ նրանք երեխա էին։ Գեղարվեստական ասպարեզում հայտնի և պատմական հանճարներին ուսումնասիրելիս, կրկնությունը ցույց է տվել, որ առաջնեկները ստեղծագործական կողմով երեխաներ են, ինչպես նաև արդյունավետ։ Այս ուսումնասիրությունը նույնպես կապված է միակ երեխա լինելու հետ։ Մի ուսումնասիրություն ցույց է տալիս, որ մարդիկ իրենց շրջապատում են ուրիշներով, որոնք կապված են իրենց ծննդյան կարգի հետ։ «Առաջնեկներն ավելի հավանական է, որ շփվեն առաջնեկների հետ, միջին ծնվածները՝ միջին ծնվածների, վերջինները՝ վերջինների հետ, և միայնակ երեխաները՝ միայնակ երեխաների հետ»[3]։ Այս ուսումնասիրությունը կապված էր ԱՄՆ նախագահների հետ, երբ պարզվեց, որ կեսից ավելին առաջնեկ են, մնացածը՝ միջին, չորսը՝ վերջին։ ԱՄՆ նախագահների ծննդյան կարգը հետաքննելուց հետո կարևոր առաջնորդները նույնպես դիտարկվեցին և ցույց տվեցին նույն արդյունքը. Յուրաքանչյուր տիպի ղեկավարներից շատերն առաջնեկ էին, քան վերջինը։
Ծննդյան կարգը և առաջնեկի դերը կարող են բարդանալ ոչ միջուկային ընտանիքներում, այնպիսի իրավիճակներում, ինչպիսիք են մեկ երեխայի ծնողները կամ երեխաների խումբը, որոնք բաժանվում են միմյանցից և հարաբերություններ են սկսում այլ մարդկանց հետ, իսկ հետո երեխաներ ունենում իրենց նոր զուգընկերների հետ։ . Նման դեպքերում, նոր հարաբերություններում ծնված առաջին երեխան կարող է առաջնեկ համարվել այդ զույգի համար, թեև դա կարող է լինել առաջին երեխան, որը ծնվել է զույգերից որևէ մեկի համար[4][5][6]։
Քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ծննդյան կարգի հետևանքները բազմիցս վիճարկվել են[7]։ Հաստատվել է, որ ծննդյան կարգի տեսությունն ունի «Զոմբիի տեսության» բնութագրերը[8][9]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Adler, A. (1964). Problems of neurosis. New York: Harper and Row.
- ↑ «Birth Order - baby, Definition, Description, Common problems». www.healthofchildren.com.
- ↑ Joshua K. Hartshorne. «How Birth Order Affects Your Personality». Scientific American. doi:10.1038/scientificamericanmind0110-18.
- ↑ «How Birth Order Affects Your Child's Personality and Behavior». 2015 թ․ հունիսի 11.
- ↑ Neal, Rome (2002 թ․ հունիսի 10). «Personality Traits Linked To Birth Order». CBS News.
- ↑ Schachter, Stanley (1963 թ․ հուլիսի 3). «Birth Order, Eminence and Higher Education». American Sociological Review. 28 (5): 757–768. doi:10.2307/2089913. JSTOR 2089913.
- ↑ Rodgers, JL; Cleveland, HH; Van Den Oord, E; Rowe, DC (2000). «Resolving the debate over birth order, family size, and intelligence». The American Psychologist. 55 (6): 599–612. doi:10.1037/0003-066X.55.6.599. PMID 10892201.
- ↑ Damian, Rodica Ioana; Roberts, Brent W. (2015 թ․ նոյեմբերի 17). «Settling the debate on birth order and personality». Proceedings of the National Academy of Sciences. 112 (46): 14119–14120. Bibcode:2015PNAS..11214119D. doi:10.1073/pnas.1519064112. ISSN 0027-8424. PMC 4655556. PMID 26518507.
- ↑ Ferguson, Christopher J.; Heene, Moritz (2012 թ․ նոյեմբերի 1). «A Vast Graveyard of Undead Theories Publication Bias and Psychological Science's Aversion to the Null». Perspectives on Psychological Science. 7 (6): 555–561. doi:10.1177/1745691612459059. ISSN 1745-6916. PMID 26168112. S2CID 6100616.