Ամեոբա

Ամեոբա
Սովորական ամեոբա
Գիտական դասակարգում
Թագավորություն Նախակենդանիներ Տիպ Ամեոբոզոա Դաս Արմատոտանիներ Ենթադաս Սարկոդայիններ Կարգ Ամեոբաներ Ընտանիք Amoebidae Ցեղ Ամեոբա
Լատիներեն անվանում
Amoeba Ehrenberg, 1930
Դասակարգումը Վիքիցեղերում Պատկերներ Վիքիպահեստում ITIS 43853 NCBI 5774 EOL 62527

Ամեոբաներ (լատին․՝ Amoebina), արմատոտանիների դասի միաբջիջ կենդանիների կարգ։

Ամեոբայի կենսակերպը, կառուցվածքը և շարժումը

Սովորաբար մանրադիտակային չափի (տրամագիծը՝ մինչև 50 մկմ) կենդանիներ են։ Կան նաև «հսկա» ամեոբաներ։ Pelomixa binucleata-ի մեծությունը հասնում է 3 մմ։ Մեծ մասամբ միակորիզ են, չունեն մարմնի կայուն ձև, կմախք։ Շարժվում են ժամանակավորապես առաջացող կեղծ ոտքերի օգնությամբ։ Սովորական ամեոբան հանդիպում է կեղտոտված ջրով լճակների հատակում, տիղմի մեջ։ Նա նման է փոքրիկ (0,2-0,5 մմ), հասարակ աչքով հազիվ նկատելի, անգույն դոնդողագնդիկի, որը շարունակ փոխում է իր ձևը։ Ամեոբա բառը առաջացել է հունարեն αμοιβή բառից, որը նշանակում է փոփոխվող։ Ամեոբայի կառուցվածքի մանրամասները կարելի է դիտել միայն մանրադիտակով։ Ամեոբայի մարմինը կազմված է կիսահեղուկ ցիտոպլազմայից, որի ներսում տեղավորված է նրա ոչ մեծ բշտիկաձև կորիզը, այսինքն՝ նա միաբջիջ է, բայց այդ բջիջը ինքնուրույն կյանք վարող ամբողջական օրգանիզմ է։ Ցիտոպլազման գտնվում է մշտական շարժման մեջ։ Եթե ցիտոպլազմայի հոսքը ուղղվում է մակերևույթի որևէ կետին, նրա մարմինը այդ նույն կետում արտափքվում է։ Այն չափերով մեծանում է, դառնում մարմնի ելուստ՝ կեղծ ոտք, նրա մեջ ներհոսում է ցիտոպլազման և այդ եղանակով ամեոբան տեղաշարժվում է։ Ամեոբան և մյուս նախակենդանիները, որոնք ընդունակ են կեղծ ոտքեր առաջացնելու, պատկանում են արմատոտանիների դասին։ Այդ անունը նրանք ստացել են արտաքին այն նմանության համար, որ կա նրանց կեղծ ոտքերի և բույսերի արմատների միջև։

Սննդառությունը

Միաժամանակ կարող են առաջանալ ամեոբայի մի քանի կեղծ ոտքեր, որոնցով նա շրջապատում է սնունդը՝ բակտերիաներ, ջրիմուռներ, այլ նախակենդանիներ։ Որսը ներառվում է ցիտոպլազմայի մեջ և նրա շուրջը ցիտոպլազմայից արտադրվում է մարսողական հյութ։ Առաջանում է բշտիկ՝ մարսողության վակուլ։

Մարսողական հյութը լուծվում է սննդի բաղադրության մեջ մտնող նյութերի մի մասը և մարսում դրանք։ Լուծված վիճակում սննդանյութերը վակոուլից ներծծվում են ցիտոպլազմայի մեջ և օգտագործվում ամեոբայի մարմնի կառուցման համար։ Չլուծված մնացորդները դուրս են ընկնում ամեոբայի մարմնի յուրաքանչյուր մասից։

Շնչառությունը

Սնվում են բակտերիաներով, մանր ջրիմուռներով, նախակենդանիներով։

Ամեոբան շնչում է ջրում լուծված թթվածնով, որը թափանցում է նրա ցիտոպլազմայի մեջ մարմնի ամբողջ մակերեսով։ Թթվածնի մասնակցությամբ ցիտոպլազմայի բարդ նյութերը քայքայվում են ավելի պարզ նյութերի։ Դրա հետևանքով արտադրվում է էներգիա, որն անհրաժեշտ է օրգանիզմի կենսագործունեության համար։ Միաժամանակ ցիտոպլազմայում կուտակվում են ամեոբայի համար վնասակար ածխաթթու գազ և այլ նյութեր։

Ամեոբայի անատոմիան

Կենսագործունեության վնասակար նյութերի և ավելորդ ջրի արտաթորումը

Վնասակար նյութերը ամեոբայի օրգանիզմից հեռանում են նրա մարմնի մակերևույթով, ինչպես նաև հատուկ բշտիկի՝ կծկուն վակոուլի միջոցով։ Ամեոբային շրջապատող ջուրը շարունակ ներծծվում է ցիտոպլազմայի մեջ, ջրիկացնելով այն։ Ածխաթթու գազով և վնասակար նյութերով լուծված ավելորդ ջուրը աստիճանաբար լցվում է վակուոլը։ Ժամանակ առ ժամանակ վակուոլի պարունակությունը ցայտում է դուրս։

Այսպիսով, շրջապատող միջավայրից ամեոբայի օրգանիզմի մեջ են մտնում սնունդ, ջուր, թթվածին։ Ամեոբայի կենսագործունեության հետևանքով դրանք փոփոխվում են։ Մարսված սնունդը նյութ է ծառայում ամեոբայի մարմնի կառուցման համար։ Ավելի վաղ յուրացված նյութերը թթվածնի ազդեցությամբ մասամբ տարրալուծվում են ավելի պարզ նյութերի։ Այդ դեպքում արտադրվում է էներգիա, որն անհրաժեշտ է շարժման և մարսողության համար։ Առաջացած ածխաթթու գազ և ամեոբայի համար վնասակար այլ նյութեր դուրս են գալիս մարմնից։ Կատարվում է նյութափոխանակություն։ Ոչ միայն ամեոբան, այլև մյուս բոլոր կենդանի օրգանիզմները չեն կարող գոյություն ունենալ առանց նյութափոխանակության, ինչպես իր մարմնի ներսում, այնպես էլ շրջապատող միջավայրի հետ։

Բազմացումը

Բազմանում են հիմնականում անսեռ ճանապարհով՝ կիսվելով։

Ամեոբայի սնվելուց հետո նրա մարմինն աճում է։ Մեծացած ամեոբան պատրաստվում է բազմացման։ Բազմացումն սկսվում է կորիզի փոփոխությամբ։ Կորիզը ձգվում է, լայնակի ակոսիկով բաժանվում է երկու կեսերի, որոնք իրարից հեռանում են տարբեր կողմեր։ Այնուհետև ամեոբայի մարմնի վրա առաջանում է կենդանուն երկու մասի բաժանող սեղմվածք։ Յուրաքանչյուր մասի մեջ ընկնում է մեկական կորիզ։ Երկու մասերի միջև ցիտոպլազման կտրվում է, և առաջանում է երկու ամեոբա։ Կծկուն վակուոլը մնում է նրանցից մեկի մեջ, իսկ մյուսի մեջ առաջանում է նորը։ Այսպիսով, ամեոբան բազմանում է երկու մասի կիսվելով։ Օրվա ընթացքում կիսվելը կարող է կրկնվել մի քանի անգամ։ Սկզբում կիսվում է կորիզը, այնուհետև կիսվում է ցիտոպլազման։

Ցիստան

Անբարենպաստ (ջրի ջերմություն, սննդանյութի անբավարարություն) պայմաններում դառնում են գնդաձև և պատենավորվում ամուր թաղանթով (ցիստով)։ Բարենպաստ պայմաններում այդ թաղանթը քայքայվում է, և ամեոբաները դուրս են գալիս։

Ամեոբայի սնվելը և բազմանալը կատարվում է ամբողջ ամռան ընթացքում։ Աշնան ցրտերն սկսվելիս ամեոբան դադարում է սնվելուց, մարմինը կլորանում է, նրա մակերեսին առաջանում է ամուր պաշտպանական թաղանթ՝ ցիստա։ Նույնը տեղի է ունենում, երբ չորանում է լճակը, որտեղ ապրում են ամեոբաները։ Ցիստավորված ամեոբան դիմանում է իր կյանքի համար անբարենպաստ պայմաններին։ Բարենպաստ պայմաններին ամեոբան դուրս է գալիս ցիստայի թաղանթից։ Նա արձակում է կեղծ ոտքեր, սկսում է սնվել և բազմանալ։ Քամու ցրած ցիստաները նպաստում են ամեոբայի տարաբնակմանը։

Դիզենթերիայի ամեոբա

Ապրում են առավելապես քաղցրահամ ջրերում, երբեմն՝ նաև ծովերում, խոնավ հողի և ավազի մեջ։ Entamoebidae ընտանիքն ընդգրկում է բացառապես մակաբույծ տեսակներ, որոնցից Entamoeba histolitica-ն մարդու աղիքային վարակիչ հիվանդության՝ ամեոբային դիզենտերիայի հարուցիչ է։

Բացի սովորական ամեոբայից, հայտնի են նաև ամեոբաների մի քանի այլ տեսակներ։ Դիզենթերիայի ամեոբան արտաքինով նման է սովորական ամեոբային, բայց նրանից տարբերվում է շատ կարճ կեղծ ոտքերով։ Կեղտոտված ջուր խմելիս դիզենթերիայի ամեոբաներն ընկնում են մարդու աղիքների մեջ, արագ բազմանում, թափանցում աղիքների պատերի մեջ և այնտեղ առաջացնում խոցեր։ Այդ ամեոբաները սնվում են աղիքի քայքայված մասերով ու արյունով, առաջացնելով ամեոբային դիզենթերիա լուրջ հիվանդությունը։

Վիքիցեղերն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամեոբա» հոդվածին։

Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Ամեոբա» հոդվածին։

Այս հոդվածի կամ նրա բաժնի որոշակի հատվածի սկզբնական կամ ներկայիս տարբերակը վերցված է Քրիեյթիվ Քոմմոնս Նշում–Համանման տարածում 3.0 (Creative Commons BY-SA 3.0) ազատ թույլատրագրով թողարկված Հայկական սովետական հանրագիտարանից  (հ․ 1, էջ 281)։