Ֆես էլ-Բալի

**Համաշխարհային ժառանգություն**
	Ֆես էլ-Բալի
անգլ.՝ Fes el Bali*
ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի համաշխարհային ժառանգություն
Երկիր	Մարոկկո
Տիպ	Մշակութային
Չափանիշներ	ii, v
Ցանկ	ՅՈՒՆԵՍԿՕ֊ի ցանկ
Աշխարհամաս**	Աֆրիկա
	Ընդգրկման պատմություն
Ընդգրկում	1981 (5-րդ նստաշրջան)
Համար	170-001
	Ֆես էլ-Բալի (Մարոկկո) Shown within Մարոկկո
	* Անվանումը պաշտոնական անգլերեն ցանկում; ** Երկրամասը ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ի դասակարգման
	Համաշխարհային ժառանգություն

Ֆես էլ-Բալի (արաբ․՝ فاس البالي‎‎), Մարոկկոյի Ֆես քաղաքի հնագույն պատմական շրջան` առանձնացված պատով։ Ֆես էլ-Բալին հիմնադրվել է որպես Իդրիսիդների դինաստիայի մայրաքաղաք 789 և 808 թվականների միջև ընկած ժամանակաշրջանում^[1]։ Այլ բաների հետ միասին շրջանը հայտնի է նրանով, որ այնտեղ է տեղակայված աշխարհի հնագույն, մշտապես գործող համալսարանը` Ալ-Կարաուին համալսարանը։ Դրանից բացի Ֆես էլ-Բալին` ունենալով 156 000 մարդ ընդհանուր բնակչություն, համարվում է աշխարհի առանց ավտոմեքենաների ամենամեծ քաղաքային շրջաններից մեկը^[2]։

1981 թվականին ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ն ընդգրկել է Ֆես էլ-Բալին Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտների ցանկում՝ Ֆեսի մեդինա անվամբ։ Համաշխարհային ժառանգության օբյեկտը ներառում է Ֆես էլ-Բալիի քաղաքային ցանցն ու պատերը, ինչպես նաև պատերից դուրս բուֆերային գոտին, որը նախատեսված է օբյեկտի վիզուալ ամբողջականության պահպանման համար^[3]։

Ֆես էլ-Բալին Ֆես Ջդիդի և ֆրանսիացիների իշխանության ներքո հայտնված «Նոր քաղաքի» հետ միասին հանդիսանում է Ֆեսի երեք քաղաքային շրջաններից մեկը։

Պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իր ստեղծած կայսրության մայրաքաղաքի համար Իդրիս իբն Աբդուլլահը որոշել է կառուցել նոր քաղաք` Ֆես գետի ափին` 789 թվականին։ Նրա առաջին բնակիչներից շատերը փախստականներ էին, ովքեր փախել էին Կորդովայի (ժամանակակից Իսպանիա) հեղափոխությունից^[4]։ Սակայն 809 թվականին նրա որդի Իդրիս II-ը որոշել է հիմնադրել սեփական մայրաքաղաք՝ Ֆես գետի հակառակ ափին։ Բազմաթիվ փախստականներ, որոնք փախել էին Կայրուանի (ժամանակակից Թունիս) հեղափոխությունից, որոշել էին բնակություն հաստատել նոր քաղաքում^[4]։

Չնայած նրան, որ քաղաքները բաժանված էին միայն համեմատաբար ոչ մեծ գետով, նրանք զարգանում էին առանձին և դարձան երկու առանձին քաղաք, մինչև որ նրանք չմիավորվեցին 11-րդ դարում Ալ-Մորավիդների կողմից։

Ֆեսի զարգացման գործում մեծ դեր ունեին փախստականները։ Ալ-Կարաուին համալսարանը` 859 թվականին կառուցված թունիսյան փախստականի կողմից, այժմ համարվում է ամենահին մշտապես գործող համալսարանն աշխարհում^[1]։

Ալ-Մորավիդների թագավորության օրոք Ֆեսը կորցրել է իր մայրաքաղաքային կարգավիճակը` Մարաքեշի հիմնադրումից և մայրաքաղաքը այնտեղ տեղափոխելուց հետո։

Ալ-Մորավիդները քանդեցին Ֆես էլ-Բալիի մեծ մասը, սակայն կարողացան ստեղծել ժամանակակից Ֆես էլ-Բալին, երբ նրանք միավորեցին Ֆես գետի երկու ափի քաղաքները` կառուցելով կամուրջներ գետի վրայով։

Ալ-Մոհադների թագավորության օրոք Ֆեսը բարգավաճ առևտրային քաղաք էր, չնայած որ մայրաքաղաք չէր։ Նրա բնակչությունն այդ ժամանակ կազմում էր մոտ 200 000 մարդ, ինչը դառձնում էր Ֆեսն աշխարհի ամենամեծ քաղաքներից մեկը^[5]։

Ալ-Մորավիդներին Մարոկկոյում հաղթելուց հետո Մարինիները կրկին տեղափոխեցին մայրաքաղաքը Մարաքեշից Ֆես^[6]։ Դա նշանավորել է ծաղկման խոշորագույն ժամանակաշրջանի սկիիզբ Ֆես էլ-Բալիի պատմության մեջ^[6]։ Երբ 1276 թվականին Մարինիները տեղափոխել են մայրաքաղաքը Ֆես, նրանք սկսեցին կառուցել նոր քաղաք` հին քաղաքի պատերից դուրս։ Սկզբում կոչվում էր սպիտակ քաղաք^[6], բայց որոշ ժամանակ անց ստացավ նոր անվանում` Ֆես Ջդիդ կամ Նոր Ֆես։ Հենց այդ ժամանակ Ֆես էլ-Բալին կամ Հին Ֆեսը, ստացավ իր ներկայիս անվանումը։

Ֆես էլ-Բալիի գլխավոր ճարտարապետական հուշարձանների մեծ մասը կառուցվել է Մարինիների թագավորության օրոք։ 14-րդ դարում նրա կազմի մեջ ընդգրկվել է մելլան։

Վտանգներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Ըստ ՅՈՒՆԵՍԿՕյի տվյալների` գոյություն ունի երկու հիմնական վտանգ Համաշխարհային ժառանգության այս օբյեկտի համար։

Անընդհատ աճող բնակչությունն արդեն իսկ գերբնակեցված շրջանում և` որպես դրա հետևանք` ոչ հսկվող քաղաքային զարգացում^[1]
Շենքերի վիճակի վատթարացում^[1]

Ֆես էլ-Բալիի խոցելիության պատճառով պետությունն ընդունել է հատուկ ծրագիր Համաշխարհային ժառանգության այս օբյեկտի պահպանման համար, ինչպես նաև յուրաքանչյուր շենքի և հուշարձանի, որը նա ընդգրկում է^[1]։