Քաշմիրի հակամարտություն

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Հնդկաստանը հավակնում է ողջ բրիտանահնդկական Ջամմու և Քաշմիր իշխանապետությանը՝ հիմնվելով 1947 թվականին ստորագրված միացման փաստաթղթի վրա: Պակիստանը հավակնում է տարածաշրջանի մեծ մասի վրա՝ հիմնվելով իր բնակչության մուսուլման մեծամասնության վրա, մինչդեռ Չինաստանը հավակնում է հիմնականում անմարդաբնակ Աքսայչին և Շաքսգամ շրջանների վրա

Քաշմիրի հակամարտություն, տարածքային հակամարտություն է Քաշմիրի տարածաշրջանի համար հիմնականում Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև, ինչպես նաև՝ Չինաստանի և Հնդկաստանի միջև տարածաշրջանի հյուսիսարևելյան հատվածում[1][2]։ Հակամարտությունը սկսվել է 1947 թվականին Հնդկաստանի բաժանումից հետո, քանի որ և՛ Հնդկաստանը, և՛ Պակիստանը հավակնում էին Ջամմու և Քաշմիրի նախկին իշխանապետությանը։ Տարածաշրջանի շուրջ վեճը վերաճել է Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև երեք պատերազմի, ինչպես նաև մի քանի այլ զինված բախումների։ Հնդկաստանը վերահսկում է տարածաշրջանի ցամաքային տարածքի մոտավորապես 55%-ը, որը ներառում է Ջամմուն, Քաշմիրի հովիտը, Լադախի մեծ մասը, Սիաչեն սառցադաշտը[3][4] և նրա բնակչության 70%-ը։ Պակիստանը վերահսկում է ցամաքային տարածքի մոտավորապես 30%-ը, որը ներառում է Ազադ Քաշմիրը և Գիլգիթ Բալթիստանը։ Չինաստանը վերահսկում է հողատարածքի մնացած 15%-ը, որն ընդգրկում է Աքսայչին շրջանը, մեծամասամբ անմարդաբնակ Տռանս-Կարակորում հովիտը և Դեմչոկ հատվածի մի մասը[3][Ն 1]։

Հնդկաստանի բաժանումից և նահանգի արևմտյան շրջաններում ապստամբությունից հետո Պակիստանի ցեղային աշխարհազորայինները ներխուժել են Քաշմիր՝ առաջնորդելով Ջամմուի և Քաշմիրի հինդու տիրակալին միանալ Հնդկաստանին[9]։ Արդյունքում առաջացած Պակիստանա-հնդկական պատերազմն ավարտվել է ՄԱԿ-ի միջնորդությամբ հրադադարով այն գծի երկայնքով, որն ի վերջո կոչվել է Վերահսկողության գիծ[10][11]։ 1962 թվականին Չինաստանը ներխուժել և պատերազմ է մղել Հնդկաստանի հետ վիճելի հնդկա-չինական սահմանի երկայնքով, ներառյալ Հնդկաստանի կողմից կառավարվող Լադախում, որով նշանավորվեց նրանց մուտքը Քաշմիրի հակամարտություն[12]։ 1965 թվականին Պակիստանը փորձել է ներթափանցել Հնդկաստանի կողմից կառավարվող Քաշմիր՝ այնտեղ ապստամբություն հրահրելու համար, ինչի արդյունքում երկու երկրները սկսել են կռիվ տալ տարածաշրջանի համար։ 1971 թվականի պատերազմի ընթացքում ծագած հետագա մարտերից հետո Շիմլայի համաձայնագիրը պաշտոնապես հաստատել է վերահսկողության գիծը Հնդկաստանի և Պակիստանի վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների միջև[13][14]։ 1999 թվականին Կարգիլում կրկին զինված հակամարտություն է բռնկվել երկու երկրների միջև՝ չազդելով ստատուս քվոյի վրա[15]։

1989 թվականից ի վեր Քաշմիրում բողոքի շարժումներ են ստեղծվել՝ բարձրաձայնելու Հնդկաստանի կողմից վերահսկվող Քաշմիրի հովտում Հնդկաստանի կառավարության հետ Քաշմիրի վեճերն ու դժգոհությունները[16][17]։ Քաշմիրի մի շարք անջատողականներ զինված հակամարտություն են սկսել Հնդկաստանի կառավարության դեմ՝ հիմնված ինքնորոշման պահանջի վրա[16][17][18][19][20]։ Ապստամբների կողմից նպատակաուղղված բռնությունը 1990-ական թվականների սկզբին հանգեցրել է Քաշմիրի հինդուների լայնածավալ գաղթին Քաշմիրի հովտից[21]։ 2010-ական թվականները նշանավորվել են Քաշմիրի հովտում բռնկվող հետագա անկարգություններով[22]։ 2010 թվականի Քաշմիրում անկարգություններ են սկսվել տեղի երիտասարդության և անվտանգության ուժերի միջև ենթադրյալ կեղծ հանդիպումից հետո։ Հազարավոր երիտասարդներ քարերով հարվածել են անվտանգության ուժերին, այրել կառավարական գրասենյակները և հարձակվել երկաթուղային կայարանների և ծառայողական մեքենաների վրա՝ շարունակաբար ուժեղացնելով բռնությունը[23]։ Հնդկաստանի կառավարությունը 2010 թվականի բողոքի ցույցերը հրահրելու համար մեղադրել է անջատողականներին և Պակիստանում գործող Լաշքար-է-Թայբա գրոհայիններին[24]։ 2016 թվականին Քաշմիրում հնդկական անվտանգության ուժերի կողմից անկարգություններ են բռնկվել Հիզբուլ մոջահիդի իսլամիստական ռազմական կազմակերպության զինյալ Բուրհան Վանիի սպանությունից հետո[25]։ Հետագա անկարգությունները տարածաշրջանում բռնկվել են 2019 թվականի Պուլվամայի հարձակումից հետո[26]։

Ըստ գիտնականների՝ հնդկական ուժերը մարդու իրավունքների բազմաթիվ խախտումներ և ահաբեկչական գործողություններ են իրականացրել Քաշմիրի քաղաքացիական բնակչության նկատմամբ, այդ թվում՝ արտադատական սպանություններ, բռնաբարություններ, խոշտանգումներ և բռնի անհետացումներ[19][27][28]։ Համաձայն «Amnesty International»-ի՝ Ջամմու և Քաշմիրում տեղակայված հնդիկ զինվորականներից ոչ մի անդամ 2015 թվականի հունիսից ի վեր քաղաքացիական դատարանում չի դատվել մարդու իրավունքների խախտման համար, թեև ռազմական դատեր անցկացվել են[29]։ «Amnesty International»-ը նաև մեղադրել է Հնդկաստանի կառավարությանը տարածաշրջանում չարաշահումներ իրականացրած մեղավորներին քրեական հետապնդում իրականացնելուց հրաժարվելու մեջ[30]։ Ավելին, Ազադ Քաշմիրում եղել են մարդու իրավունքների ոտնահարման դեպքեր, ներառյալ քաղաքական բռնաճնշումներ և բռնի անհետացումներ, բայց չսահմանափակվելով վերը թվարկվածներով[31]։ Ասիայի «Human Rights Watch»-ի տնօրեն Բրեդ Ադամսը 2006 թվականին ասել է. «Չնայած «Ազադ» նշանակում է «ազատ», Ազադ Քաշմիրի բնակիչներին կարելի է նկարագրել ցանկացած բառով, բացի ազատից։ Պակիստանի իշխանությունները կառավարում են Ազադ Քաշմիրը հիմնարար ազատությունների խիստ վերահսկողությամբ»[32]։ ՄԱԿ-ի մարդու իրավունքների գերագույն հանձնակատարի գրասենյակը Քաշմիրի վերաբերյալ հրապարակել է երկու զեկույց «Հնդկաստանի կողմից կառավարվող Քաշմիրում և Պակիստանի կողմից կառավարվող Քաշմիրում մարդու իրավունքների իրավիճակի» մասին։

Պակիստանա-հնդկական պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Իրադարձությունների ետնաբեմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաշմիրը 1752 թվականից մինչև 1819 թվականի՝ Ռանջիտ Սինգհի գլխավորությամբ Սիկհերի կայսրության կողմից վերջինիս նվաճումը կառավարվում էր Աֆղանստանի Դուրանի կայսրության կողմից[33]։ Սիկհերի կայսրության վասալ և Սիկհերի արքունիքի ազդեցիկ ազնվական Ջամմու Գուլաբ Սինգհի Ռաջան արշավախմբեր է ուղարկել սահմանամերձ տարբեր թագավորություններ և 1840 թվականին շրջափակել է Քաշմիրը։ Առաջին անգլո-սիկհական պատերազմից հետո (1845–1846), Քաշմիրը Լահորի պայմանագրով հանձնվել է Արևելահնդկական ընկերությանը, որը Ամրիտսարի պայմանագրով այն փոխանցել է Գուլաբ Սինգհին՝ Սիկհերի կայսրության պարտքի փոխհատուցման դիմաց։ Գուլաբ Սինգհը ստացել է Ջամմուի և Քաշմիրի Մահառաջայի տիտղոսը։

1846 թվականից մինչև 1947 թվականի Հնդկաստանի բաժանումը Քաշմիրը կառավարվել է Գուլաբ Սինգհի Դոգրա դինաստիայի մահառաջաների կողմից՝ որպես բրիտանական սյուզերենության տակ գտնվող իշխանապետություն։ Բրիտանական Ռաջը ղեկավարել է իշխանապետության պաշտպանությունը, արտաքին գործերը և հաղորդակցությունը, ինչպես նաև Սրինագարում բրիտանացի մի բնակիչ է տեղակայել ՝ վերահսկելու ներքին վարչակազմը։ Ըստ 1941 թվականի մարդահամարի՝ նահանգի բնակչության 77 տոկոսը մուսուլման էր, 20 տոկոսը՝ հինդու, և 3 տոկոսը՝ ուրիշներ (սիկհեր և բուդդայականներ)։ Չնայած իր մուսուլման մեծամասնությանը՝ իշխանապետության ճնշող մեծամասնությունը հինդուներ են եղել։ Իսլամադավան մեծամասնությունը տուժում էր վարչակազմի բարձր հարկերից և աճի և առաջընթացի քիչ հնարավորություններ ուներ[34]։

Բաժանում և ներխուժում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Բրիտանական տիրապետությունը Հնդկական թերակղզում անկում է ապրել 1947 թվականին նոր պետությունների Պակիստանի և Հնդկաստանի դոմինիոների ստեղծմամբ՝ որպես Բրիտանական Հնդկաստանի իրավահաջորդ պետություններ։ Բրիտանական գերակայությունը հնդկական 562 իշխանապետությունների վրա ավարտվել է։ Համաձայն Հնդկաստանի Անկախության 1947 թվականի օրենքի՝ «Նորին Մեծության գերիշխանությունը հնդկական նահանգների նկատմամբ անհետանում է, և դրա հետ մեկտեղ բոլոր պայմանագրերն ու համաձայնագրերը ուժի մեջ են մտնում Նորին Մեծության և հնդկական նահանգների ղեկավարների միջև սույն ակտի ընդունման ամսաթվի»։ Այնուհետև պետությունները պետք է ընտրություն կատարեին՝ միանալ Հնդկաստանին, Պակիստանին, թե մնալ անկախ։ Իշխանապետություններից ամենամեծի՝ Ջամմուի և Քաշմիրի բնակչությունը հիմնականում իսլամադավան էր, որը ղեկավարվում էր հինդու մահառաջա Հարի Սինգհի կողմից։ Նա որոշել է մնալ անկախ, քանի որ ակնկալում էր, որ նահանգի մուսուլմանները դժգոհ կլինեն Հնդկաստանին միանալուց, իսկ հինդուներն ու սիկհերը կդառնան խոցելի, եթե նա միանար Պակիստանին։ Օգոստոսի 11-ին մահառաջան պաշտոնանկ է արել իր վարչապետ Ռամ Չանդրա Կակին, ով հանդես էր գալիս անկախության օգտին։ Դիտորդներն ու գիտնականները այս գործողությունը մեկնաբանում են որպես Հնդկաստանին միանալու հակում։ Պակիստանցիները որոշել էին կանխարգելել այս հնարավորությունը՝ անհրաժեշտության դեպքում ուժով տապալելով Քաշմիրը։

Պակիստանը տարբեր ջանքեր է գործադրել՝ համոզելու Քաշմիրի մահառաջային միանալ Պակիստանին։ Ենթադրվում է, որ 1947 թվականի հուլիսին Մուհամմեդ Ալի Ջիննան նամակ է գրել մահառաջային՝ խոստանալով «անհրաժեշտ բոլոր բարենպաստ պայմանների ապահովում», որին հաջորդել է Ջիննայի «Մուսուլմանական լիգա» կուսակցության առաջնորդների կողմից նահանգի վարչապետի լոբբինգը։ Հանդիպելով մահառաջայի՝ անդամակցելու հարցում անվճռականությանը՝ Մուսուլմանական լիգայի գործակալները գաղտնի կերպով աշխատում էին Փունչում՝ խրախուսելու տեղի մուսուլմաններին զինված ապստամբության սկսել՝ շահարկելով ներքին անկարգությունները՝ կապված տնտեսական դժգոհությունների հետ։ Պակիստանի Փանջաբի իշխանությունները «մասնավոր պատերազմ» են մղել՝ խոչընդոտելով պետությանը վառելիքի և առաջին անհրաժեշտության ապրանքների մատակարարմանը։ Ավելի ուշ՝ սեպտեմբերին, հյուսիսարևմտյան սահմանամերձ գավառի Մուսուլմանական լիգայի պաշտոնյաները, այդ թվում՝ գլխավոր նախարար Աբդուլ Քայում Խանը, աջակցել են և, հնարավոր է, լայնածավալ ներխուժում են կազմակերպել պուշթուն ցեղերի կողմից։ Ըստ որոշ աղբյուրների ծրագրերը վերջնական տեսքի են բերվել սեպտեմբերի 12-ին վարչապետ Լիակատ Ալի Խանի կողմից՝ հիմնվելով գնդապետ Աքբար Խանի և Սարդար Շաուկաթ Հայաթ Խանի կողմից պատրաստված առաջարկների վրա։ Ըստ մի նախագծի՝ նախատեսվում էր զինված ապստամբություն կազմակերպել նահանգի արևմտյան թաղամասերում, իսկ ըստ մյուսի` ցեղային արշավանք կազմակերպել դեպի Փաշթո։ Երկուսն էլ գործի են դրվել։

Նահանգի Ջամմուի բաժանումը բռնության ալիք բարձրացրեց։ 1947 թվականի մարտին Ռավալպինդիում տեղի ունեցած ջարդերից հետո Ռավալպինդիից և Սիալկոտից մեծ թվով հինդուներ և սիկհեր են սկսել ժամանել՝ իրենց հետ բերելով «մուսուլմանների վայրագությունների սարսափելի պատմություններ»։ Ըստ Իլյաս Չաթհայի՝ սա հակաբռնություն է հրահրել Ջամմուի մուսուլմանների վրա, որոնք «այդ հարցում շատ զուգահեռներ ունեին Սիալկոտի հետ»։ Ջամմուի արևելյան թաղամասերում սեպտեմբերից սկիզբ առած բռնությունը հոկտեմբերին վերածվել է մուսուլմանների համատարած «ջարդի», որը կազմակերպվել է նահանգի հինդու Դոգրա զորքերի կողմից և իրականացվել է տեղի հինդուների կողմից, այդ թվում՝ Ռաշտրիա Սվայամսևակ Սանգազգայնական կազմակերպության անդամների և Արևմտյան Պակիստանի հարևան շրջաններից տեղահանված հինդուների և սիկհերի կողմից։ Ինքը՝ մահառաջան, ներգրավված է եղել որոշ դեպքերում։ Մեծ թվով մուսուլմաններ սպանվել են։ Մյուսները փախել են Արևմտյան Պակիստան, որոնցից ոմանք ճանապարհ են ընկել դեպի արևմտյան Փունչ և Միրփուր շրջաններ, որտեղ ապստամբություն էր ընթանում։ Այս մուսուլմաններից շատերը կարծում էին, որ մահառաջան հրամայել է սպանություններ իրականացնել Ջամմուում, ինչը դրդել է Արևմտյան Պակիստանի մուսուլմաններին միանալ Պունչի ապստամբությանը և օգնել Ազադ Քաշմիրի կառավարության ձևավորմանը։

Ջամմուի արևմտյան թաղամասերում ապստամբ ուժերը կազմակերպվել են իսլամական կոնֆերանսի առաջնորդ Սարդար Իբրահիմի ղեկավարությամբ։ Նրանք հոկտեմբերի 22-ին վերահսկողության տակ են վերցրել նահանգի արևմտյան հատվածների մեծ մասը։ Հոկտեմբերի 24-ին նրանք ստեղծել են Ազադ Քաշմիրի (ազատ Քաշմիր) ժամանակավոր կառավարություն՝ հիմնված Պալանդրիում։

Միացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Քաշմիրի` Հնդկաստանին միանալու մասին փաստաթուղթն ընդունվել է Հնդկաստանի գլխավոր նահանգապետ Լորդ Մաունթբեթենի կողմից։

Մահառաջայի թեկնածուն վարչապետի հաջորդ պաշտոնում՝ դատավոր Մեհր Չանդ Մահաջանը, 1947 թվականի սեպտեմբերի 19-ին Դելիում այցելել է Ջավահառլալ Ներուին և Վալլաբհբհայ Պատելին՝ խնդրելով անհրաժեշտ պաշարներ, որոնք Պակիստանի կողմից արգելափակված էին սեպտեմբերի սկզբից։ Նա հայտնել է Հնդկաստանին միանալու մահառաջայի պատրաստակամությունը։ Ներուն, սակայն, պահանջել է, որ բանտարկված քաղաքական առաջնորդ Շեյխ Աբդուլլան, ազատ արձակվի բանտից և ներգրավվի նահանգի կառավարման մեջ։ Միայն այդ դեպքում նա թույլ կտար պետությանը միանալ։ Մահառաջան սեպտեմբերի 29-ին ազատ է արձակել Շեյխ Աբդուլլային։

Մահառաջայի զորքերը չեն կարողացել դիմակայել 1947 թվականի սեպտեմբերին և հոկտեմբերին տեղի ունեցած ցեղային միլիցիայի հարձակմանը. նրանք շատ ավելի շատ էին և գերազանցում էին ցեղային զինյալներին, ինչպես նաև բախվում էին մուսուլմանական զորքերի ներքին ապստամբություններին։ Մահառաջան հրատապ խնդրանքով դիմել է Դելիին՝ ռազմական օգնություն ստանալու համար։ Գեներալ նահանգապետ Լորդ Մաունթբեթենի պնդմամբ՝ Հնդկաստանը պահանջել է, որ մահառաջան միանա՝ նախքան զորքեր ուղարկելը։ Համապատասխանաբար, մահառաջան ստորագրել է միանալու մասին փաստաթուղթը 1947 թվականի հոկտեմբերի 26-ին, որն ընդունվել է Գլխավոր նահանգապետի կողմից հաջորդ օրը[35]։ Թեև Հնդկաստանի կառավարությունն ընդունել է միացումը, նաև ավելացվեց դրույթ, որ այն կներկայացվի «ժողովրդին» այն բանից հետո, երբ պետությունը մաքրվի զավթիչներից, քանի որ «միայն ժողովուրդը, ոչ թե Մահառաջան, կարող էր որոշել, թե որտեղ են ուզում ապրել քաշմիրցիները»։ Դա ժամանակավոր միացում էր։ Ազգային կոնֆերանսի ղեկավար Սայիդ Միր Քասիմի խոսքերով՝ Հնդկաստանն ուներ «իրավական», ինչպես նաև «բարոյական» հիմնավորում՝ բանակ ուղարկելու մահառաջային միանալու և նրան ժողովրդի կողմից աջակցության միջոցով[36][Ն 2][37]։

Նահանգի հյուսիսում գտնվում էր «Գիլգիթ» գործակալությունը՝ վարձակալված բրիտանական Հնդկաստանի կողմից, որը վերադարձվել է մահառաջային Անկախությունից կարճ ժամանակ առաջ։ Գիլգիթի բնակչությունը կողմ չէր նահանգի միացմանը Հնդկաստանին։ Զգալով նրանց դժգոհությունը՝ Գիլգիթ հետախույզների Մահառաջայի հրամանատար մայոր Ուիլյամ Բրաունը, 1947 թվականի նոյեմբերի 1-ին ապստամբել է՝ տապալելով նահանգապետ Գանսարա Սինգհին։ Անարյուն պետական հեղաշրջումը Բրաունը ծրագրել էր մինչև վերջին մանրուքը՝ կրելով «Դատտա Խել» մականունը։ Գիլգիթի տեղական առաջնորդները ձևավորել են ժամանակավոր կառավարություն (Աբուրի Հակոոմատ)՝ նախագահ նշանակելով Ռաջա Շահ Ռաիս Խանին, իսկ գլխավոր հրամանատար՝ Միրզա Հասան Խանին[38]։ Սակայն մայոր Բրաունն արդեն հեռագրել էր Խան Աբդուլ Քայում Խանին՝ խնդրելով Պակիստանին ստանձնել իշխանությունը։ Ըստ պատմաբան Յակուբ Խան Բանգաշի՝ ժամանակավոր կառավարությունը ազդեցություն չուներ բնակչության վրա, որում տիրում էին բուռն պակիստանամետ տրամադրություններ[38]։ Պակիստանի քաղաքական գործակալ Խան Մուհամմադ Ալամ Խանը ժամանեց նոյեմբերի 16-ին և ստանձնեց Գիլգիթի կառավարումը[39][40]։ Ըստ տարբեր գիտնականների` Գիլգիթի, ինչպես նաև Չիլասի, Կոհ Ղիզրի, Իշկոմանի, Յասինի, Պունիալի, Հունզայի և Նագարի բնակիչները ընտրությամբ միացել են Պակիստանին[41][42][43][44]։

1947 թվականի հնդկա-պակիստանյան պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նահանգի արևմտյան շրջանների ապստամբ ուժերը և Պակիստանի Պախտուն ցեղերը[Ն 3][Ն 4] արագ առաջխաղացման են հասել դեպի Բարամուլլա հատված։ Քաշմիրի հովտում Ազգային կոնֆերանսի կամավորներն աշխատել են հնդկական բանակի հետ՝ դուրս մղելու «ռեյդերներին»[Ն 5]։ Արդյունքում Քաշմիրի առաջին պատերազմը տևել է մինչև 1948 թվականի վերջը։

Պակիստանի բանակը զենք, զինամթերք և մատակարարումներ է տրամադրել ապստամբ ուժերին, որոնք ստացել են «Ազադի բանակ» անվանումը։ 1948 թվականի մայիսին Պակիստանի բանակը պաշտոնապես մտել է հակամարտություն՝ տեսականորեն Պակիստանի սահմանները պաշտպանելու համար, սակայն պլաններ է մշակել դեպի Ջամմու առաջ մղվելու և Մենդհարի հովտում հնդկական ուժերի հաղորդակցության գծերը կտրելու համար։ Քրիսթին Ֆեյրը նշում է, որ սա սկիզբն էր, երբ Պակիստանը օգտագործում էր անկանոն ուժեր և «անհամաչափ պատերազմ»՝ ապահովելու հավանական ժխտողականություն, որը շարունակվել է այն ժամանակվանից ի վեր[45][46]։

1947 թվականի նոյեմբերի 1-ին Մաունթբաթենը մեկնել է Լահոր՝ Ջիննայի հետ համաժողովի մասնակցելու նպատակով։ Նա հանդես է եկել առաջարկությամբ՝ շեշտելով, որ բոլոր իշխանապետություններում, որտեղ տիրակալը չի միանում բնակչության մեծամասնությանը համապատասխանող տիրապետությանը (որը կներառեր Ջունագադը, Հայդարաբադը, ինչպես նաև Քաշմիրը), միացումը պետք է որոշվի «հօգուտ ժողովրդի կամքի»։ Ջիննան մերժել է առաջարկը և ի վերջո վատնել իր լծակները[47]։

1947 թվականի նոյեմբերի 7-ին Պակիստանի զինվորներն ու ցեղերը գրավել են Ռաջուրին, ինչից հետո սկսվել են Ռաջուրիի 30,000-ից ավել հինդուների և սիկհերի, տեղացիների և բաժանումից ի հայտ եկած փախստականների նկատմամբ կոտորածները։ Ջարդերը կավարտվեին միայն 1948 թվականի ապրիլին հնդկական բանակի կողմից Ռաջուրիի վերագրավմամբ[48]։

Նոյեմբերի 25-ին Պակիստանի ցեղայիններն ու զինվորները հարձակվել են և գրավել Միրփուրը և սկսել Միրփուրի կոտորածը հինդուների և սիկհերի շրջանում։ Ընդհանուր առմամբ սպանվել է մոտ 20,000+ հինդու և սիկհ։ Բռնաբարություններ և այլ հանցագործություններ են կատարվել նաև հետագայում։

Ըստ Ջիննայի՝ Հնդկաստանը ձեռք է բերել միացումը «խարդախության և բռնության» միջոցով։ Հանրաքվեն ավելորդ էր, և պետությունները պետք է միանային՝ ըստ իրենց մեծամասնության բնակչության։ Նա պատրաստ էր Ջունագադին կոչ անել միանալ Հնդկաստանին՝ Քաշմիրի վերադարձի դիմաց։ Հանրաքվեի համար Ջիննան պահանջել է զորքերի միաժամանակյա դուրսբերում, քանի որ նա զգում էր, որ «միջին մուսուլմանը երբեք քաջություն չի ունենա քվեարկելու Պակիստանի օգտին» հնդկական զորքերի ներկայությամբ և շեյխ Աբդուլլահի իշխանության ներքո։ Երբ Մաունթբաթենը հակադարձել է, որ հանրաքվեն կարող է անցկացնել Միավորված ազգերի կազմակերպությունը, Ջիննան, հուսալով, որ ներխուժումը կհաջողվի, և Պակիստանը կարող է կորցնել հանրաքվեն, կրկին մերժել է առաջարկը՝ նշելով, որ այն պետք է անցկացնեն գեներալ-նահանգապետերը։ Մաունթբաթենը նշել է, որ դա անհիմն էր՝ հաշվի առնելով իր սահմանադրական դիրքորոշումը, և Հնդկաստանը չի ընդունել Ջիննայի Շեյխ Աբդուլլահին հեռացնելու պահանջը[49]։

Վարչապետներ Ներուն և Լիակատ Ալի Խանը կրկին հանդիպել են դեկտեմբերին, երբ Ներուն տեղեկացրել է Խանին վիճաբանությունը ՄԱԿ-ին փոխանցելու Հնդկաստանի մտադրության մասին՝ ՄԱԿ-ի կանոնադրության 35-րդ հոդվածի համաձայն, որը թույլ է տալիս անդամ երկրներին Անվտանգության խորհրդի ուշադրությունը հրավիրել «միջազգային խաղաղության պահպանմանը վտանգող» իրավիճակների վրա։

1947 թվականից ի վեր Ներուն և հնդիկ մյուս առաջնորդները վախենում էին, որ Հնդկաստանին «ժամանակավոր» միանալը կարող է գրգռիչ լինել Քաշմիրի մուսուլմանների մեծամասնության համար։ Փաթելի նահանգների նախարարության քարտուղարը՝ Մենոնը, 1964 թվականին տված հարցազրույցում խոստովանել է, որ Հնդկաստանը բացարձակապես անազնիվ է եղել հանրաքվեի հարցում[50]։ Նուրանին մեղադրում է Հնդկաստանի և Պակիստանի շատ առաջնորդների՝ Քաշմիրի ժողովրդի թշվառության մեջ, սակայն շեշտում է, որ Ներուն էր գլխավոր մեղավորը[51]։

ՄԱԿ-ի միջնորդություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանը խնդրի լուծումը ձգտել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդում՝ չնայած վերջինիս հանդեպ Շեյխ Աբդուլլահի դիմադրությանը։ Միավորված ազգերի կազմակերպության Հնդկաստանի և Պակիստանի հանձնաժողովի (UNCIP) ստեղծումից հետո ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը 1948 թվականի ապրիլի 21-ին ընդունել է 47-րդ բանաձևը։ Վերջինս կոչ էր անում անհապաղ զինադադար հաստատել և կոչով դիմում էր Պակիստանի կառավարությանը «ապահովել Ջամմու և Քաշմիր նահանգից ցեղերի և այնտեղ սովորաբար չբնակվող Պակիստանի քաղաքացիների դուրսբերումը, ովքեր մտել են նահանգ մարտական գործողությունների նպատակով»։ Պահանջվել է՝ Հնդկաստանի կառավարությանը հասցնի իր ուժերը նվազագույնի, որից հետո հանրաքվեի անցկացման հանգամանքները պետք է գործի դրվեին «նահանգի՝ Հնդկաստանին կամ Պակիստանին միանալու հարցում»։ Այնուամենայնիվ, միայն 1949 թվականի հունվարի 1-ին է հրադադարը ուժի մեջ մտել, որը ստորագրել էր գեներալ Դուգլաս Գրեյսին Պակիստանի անունից և գեներալ Ռոյ Բուխերը՝ Հնդկաստանի անունից։ Այնուամենայնիվ, և՛ Հնդկաստանը, և՛ Պակիստանը չեն կարողացել հասնել զինադադարի համաձայնագրի՝ ապառազմականացման ընթացակարգի և քանակի վերաբերյալ տարաձայնությունների պատճառով։ Խնդիրներից մեկն այն էր, թե արդյոք Ազադ Քաշմիրի բանակը պետք է լուծարվեր զինադադարի, թե հանրաքվեի փուլում[52]։

«UNCIP»-ն 1948-1949 թվականներին երեք անգամ այցելել է թերակղզի՝ փորձելով մի այնպիսի լուծում գտնել, որը ձեռնտու կլինի ինչպես Հնդկաստանին, այնպես էլ Պակիստանին։ Այն 1948 թվականի օգոստոսին Անվտանգության խորհրդին զեկուցել է, որ «Պակիստանի զորքերի առկայությունը» Քաշմիրի ներսում իրավիճակում «էական փոփոխություն» էր կատարում։ Ուժերի դուրսբերման համար առաջարկվել է երկու մասից բաղկացած գործընթաց. առաջին մասում Պակիստանը պետք է դուրս բերեր թե՛ իր ուժերը, թե՛ Պակիստանի այլ քաղաքացիների, իսկ երկրորդ մասում՝ «երբ Հանձնաժողովը ծանուցեր Հնդկաստանի կառավարությանը», որ Պակիստանի դուրսբերումն ավարտված է, Հնդկաստանը պետք է դուրս բերեր իր ուժերի մեծ մասը։ Երկու դուրսբերումն էլ ավարտվելուց հետո կանցկացվեր հանրաքվե[52]։

Հնդկաստանի կառավարությունն իրեն համարում էր Ջամմուի և Քաշմիրի օրինական տիրապետության տակ՝ պետության անդամակցության ուժով։ Պակիստանի կողմից ապստամբ ուժերին և Պախթուն ցեղերին տրված օգնությունը համարվում էր թշնամական գործողություն, իսկ Պակիստանի բանակի հետագա ներգրավումը համարվում էր ներխուժում հնդկական տարածք։ Հնդկական տեսանկյունից՝ հանրաքվեն պետք է հաստատեր միացումը, որը բոլոր առումներով արդեն ավարտված էր, և Պակիստանը չէր կարող հավակնել Հնդկաստանի հետ հավասար դիրքի մրցապայքարում։

Պակիստանի կառավարությունը գտնում էր, որ Ջամմու և Քաշմիր նահանգը Պակիստանի հետ կնքել է անձեռնմխելիության պայմանագիր, որը թույլ չի տալիս նրան այլ երկրների հետ համաձայնագրեր կնքել։ Այն նաև գտնում էր, որ մահառաջան իշխանություն չուներ միանալու համար, քանի որ նրա ժողովուրդը ապստամբել էր, և նա ստիպված էր փախչել մայրաքաղաքից։ Պակիստանը գտնում էր, որ Ազադ Քաշմիրի շարժումը, ինչպես նաև ցեղային ներխուժումները, բնիկ և ինքնաբուխ էին, և Պակիստանի մատուցած օգնությունը քննադատության ենթակա չէր[53]։

Կարճ ասած՝ Հնդկաստանը պահանջում էր երկու երկրներին զիջողական վերաբերմունք ցուցաբերել դուրսբերման պայմանավորվածություններում՝ Պակիստանին համարելով «ագրեսոր», մինչդեռ Պակիստանն էր հիմնվում հավասարության վրա։ ՄԱԿ-ի միջնորդները հակված էին հավասարության, ինչը չէր գոհացնում Հնդկաստանին։ Ի վերջո, ոչ մի դուրսբերում տեղի չունեցավ։ Հնդկաստանը պնդում էր, որ Պակիստանը պետք է նախ դուրս գա, և Պակիստանը պնդում էր, որ երաշխիք չկա, որ Հնդկաստանը հետագայում դուրս կգա։ Երկու երկրների միջև ապառազմականացման գործընթացի վերաբերյալ որևէ համաձայնություն ձեռք չի բերվել[Ն 6]։

«Սառը պատերազմի» պատմաբան Ռոբերտ Մաքմահոնը նշում է՝ ամերիկացի պաշտոնյաները գնալով ավելի էին մեղադրում Հնդկաստանին տարբեր կասկածելի իրավական պայմանների ներքո «UNCIP»-ի կողմից առաջադրվող զինադադարի տարբեր առաջարկները մերժելու համար՝ միայն հանրաքվեից խուսափելու համար։ Վերջինս ավելացնում է, որ նրանք «ճիշտ էին», քանի որ մուսուլման մեծամասնությունը քվեարկել է Պակիստանին միանալու օգտին և հանրաքվեի հետաձգումը կծառայեր Հնդկաստանի շահերին[54]։

Գիտնականները մեկնաբանել են, որ Անվտանգության խորհրդի միջնորդական ջանքերի ձախողումը պայմանավորված է նրանով, որ Խորհուրդը հարցը դիտարկել է որպես զուտ քաղաքական վեճ՝ առանց դրա իրավական հիմքերը հետաքննելու[Ն 7]։ Գաղտնազերծված բրիտանական փաստաթղթերը մատնանշում են, որ Մեծ Բրիտանիան և ԱՄՆ-ն թույլ են տվել, որ իրենց սառը պատերազմի հաշվարկները ազդեն ՄԱԿ-ում իրենց քաղաքականության վրա՝ անտեսելով գործի էությունը[Ն 8]։

Դիքսոնի պլան[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Սըր Օուեն Դիքսոն, ՄԱԿ-ի միջնորդ

UNCIP-ն իր իրավահաջորդին՝ սըր Օուեն Դիքսոնին նշանակել է իրականացնել ապառազմականացում, նախքան գեներալ ՄաքՆոթոնի սխեմայի հիման վրա նահանգային հանրաքվեի անցկացումը և լուծումներ առաջարկի երկու կառավարություններին[55][56][57]։ Դիքսոնի ջանքերը նահանգային հանրաքվեի հարցում ի չիք դարձան, քանի որ Հնդկաստանը անընդհատ մերժում էր այլընտրանքային ապառազմականացման առաջարկները, ինչի համար Դիքսոնը խիստ հանդիմանել է Հնդկաստանին։

Այնուհետև Դիքսոնը առաջարկել է այլընտրանքային լուծում, որը լայնորեն հայտնի է որպես Դիքսոնի պլան։ Դիքսոնը Ջամմու և Քաշմիր նահանգը չէր դիտարկում որպես միատարր միավոր և, հետևաբար, առաջարկել է, որ հանրաքվեն սահմանափակվի հովտով։ Դիքսոնը համաձայնել է, որ Ջամուում և Լադախում մարդիկ ակնհայտորեն կողմ են Հնդկաստանին[58]։ Նույնքան պարզ է, որ Ազադ Քաշմիրի և Հյուսիսային շրջանների բնակիչները ցանկանում էին լինել Պակիստանի մաս։ Սրանով Քաշմիրի հովիտը և Մուզաֆարաբադի շրջակայքի «հարակից տարածքները» կմնային անորոշ քաղաքական դիրքում։ Պակիստանը չի ընդունել այս պլանը, քանի որ կարծում էր, որ Հնդկաստանի ողջ պետությանը հանրաքվեի հասցնելու մտադրությունը չպետք է հօդս ցնդի[59][60][61]։

Դիքսոնը նաև մտավախություն ուներ, որ քաշմիրցիները, չլինելով բարձր ոգով տեր մարդիկ, կարող են քվեարկել վախի ազդեցության տակ[62]։ Հետևելով Պակիստանի առարկություններին՝ նա առաջարկել է, որ Շեյխ Աբդուլլահի վարչակազմը պետք է սպասեր «հանձնաժողովում» (ընդհատված) մինչ հանրահավաքի անցկացումը։ Սա ընդունելի չէր Հնդկաստանի համար, որը մերժել է Դիքսոնի պլանը։ Սահմանափակ հանրաքվեի անցկացման Հնդկաստանի մերժման մեկ այլ հիմքն այն էր, որ նա ցանկանում էր՝ հնդկական զորքերը մնան Քաշմիրում «անվտանգության նպատակներով», բայց նույնը թույլ չէր տա պակիստանյան զորքերին։ Այնուամենայնիվ, Դիքսոնի պլանը ներառում էր երկու կողմերի դուրսբերումը։ Դիքսոնը կարծում էր, որ չեզոք վարչակազմը էական կլիներ արդար հանրաքվեի համար[63]։

Դիքսոնը եկավ այն եզրակացությանը, որ Հնդկաստանը երբեք չէր համաձայնի պայմաններին և ապառազմականացմանը, որը կապահովեր ազատ և արդար հանրաքվե[64][65]։ Դիքսոնի ձախողումը նաև ուժեղացրել է ամերիկացի դեսպան Լոյ Հենդերսոնի անվստահությունը հնդիկների անկեղծության վերաբերյալ, և նա ԱՄՆ-ին խորհուրդ է տվել հեռու մնալ Քաշմիրի վեճից «հետագայում ԱՄՆ-ն այդպես էլ արել է» և գործը թողնել Համագործակցության երկրներին, որպեսզի վերջինս միջամտի[66]։

1950 թվականի ռազմական դիմակայություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1950 թվականի հուլիսին Հնդկաստանի Քաշմիր հատվածում Հիմնադիր ժողովի գումարումը վիճելի է դարձել։ Պակիստանը բողոքել է Անվտանգության խորհրդին, որը, իր հերթին, տեղեկացրել է Հնդկաստանին, որ այս զարգացումը հակասում է կողմերի պարտավորություններին։ Ազգային կոնֆերանսը մերժել է այս բանաձևը, իսկ Ներուն սատարել է այն՝ ասելով դոկտոր Գրեհեմին, որ ինքը ոչ մի օգնություն չի ստանա Բանաձևի իրականացման հարցում։ Մեկ ամիս անց Ներուն ավելի հաշտարար կեցվածք է ընդունել՝ մամուլի ասուլիսում ասելով, որ Վեհաժողովի գործողությունները չեն ազդի Հնդկաստանի հանրաքվեի պարտավորության վրա։ Հետաձգումը հիասթափություն է առաջացրել Պակիստանում, և Զաֆրուլլահ Խանը շարունակել է ասելով, որ Պակիստանը չի պահպանում ռազմատենչ մտածելակերպը, բայց չգիտեր, թե հնդկական անզիջողականությունը ինչի կհանգեցներ Պակիստանին և նրա ժողովրդին։ Հնդկաստանը Պակիստանին մեղադրել է հրադադարի խախտման մեջ, իսկ Ներուն բողոքի ձայն է բարձրացրել Պակիստանում «պատերազմի քարոզչության» համար։ 1951 թվականի հուլիսի 15-ին Պակիստանի վարչապետը դժգոհել է, որ հնդկական բանակի մեծ մասը կենտրոնացած է հնդկա-պակիստանի սահմանին։

Երկու երկրների վարչապետները հեռագրեր են փոխանակել՝ միմյանց մեղադրելով վատ մտադրությունների մեջ։ Լիակատ Ալի Խանը մերժել է Ներուի մեղադրանքը պատերազմ հրահրելու քարոզչության մեջ[Ն 9]։ Խանը այդ երևույթը անվանել է պակիստանյան մամուլի խեղաթյուրում՝ պայմանավորված Հնդկաստանի կողմից հանրաքվե չանցկացնելու համառությամբ և Քաշմիրն ազատագրելու ցանկության աղավաղմամբ՝ այն համարելով որպես հակահնդկական պատերազմ։ Խանը նաև մեղադրել է Հնդկաստանին վերջին երկու տարում իր պաշտպանական բյուջեն չարաշահելու մեջ՝ մի մեղադրանք, որը Ներուն հերքել է՝ զարմանք հայտնելով Խանի կողմից «կատաղի» հակահնդկական քարոզչությունը հեռացմամբ։ Խանը և Ներուն նույնպես անհամաձայնություն ունեին պատերազմ չհրահրող հայտարարությունների մանրամասների շուրջ։ Ապա Խանը ներկայացրել է խաղաղության ծրագիր, որը կոչ էր անում դուրս բերել զորքերը, բնակություն հաստատել Քաշմիրում հանրաքվեի միջոցով, հրաժարվել ուժի կիրառումից, դադարեցնել պատերազմի քարոզչությունը և ստորագրել խաղաղության պայմանագիր։ Ներուն չի ընդունել այս խաղաղության ծրագրի երկրորդ և երրորդ բաղադրիչները։ Խաղաղության ծրագիրը ձախողվել է։ Մինչ ընդդիմության առաջնորդը Պակիստանում կոչ է արել պատերազմ սկսել, և՛ Հնդկաստանի, և՛ Պակիստանի առաջնորդները հորդորում էին հանգստություն պահպանել և կանխել աղետը։

Ազգերի համագործակցությունը Քաշմիրի հարցին անդրադարձել է 1951 թվականի հունվարին։ Ավստրալիայի վարչապետ Ռոբերտ Մենզիսն առաջարկել է Համագործակցության ուժեր տեղակայել Քաշմիրում, հնդկա-պակիստանյան միացյալ ուժեր տեղակվեն Քաշմիրում, և հանրաքվեի ադմինիստրատորն իրավունք ունենար հավաքել տեղական զորքերը մինչ հանրաքվեի իրականացումը։ Պակիստանն ընդունել է այս առաջարկները, սակայն Հնդկաստանը մերժել է դրանք, քանի որ չէր ցանկանում, որ Պակիստանը, որը Հնդկաստանի աչքում «ագրեսոր» էր, հավասար դիրք ունենար իր նկատմամբ[67]։ ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհուրդը կոչ է արել Հնդկաստանին և Պակիստանին հարգել 1948 և 1949 թվականներին երկուսի կողմից ընդունված հանրաքվեի բանաձևերը։ Միացյալ Նահանգները և Մեծ Բրիտանիան առաջարկել են արբիտրաժի քննարկումը, եթե երկուսը չկարողանան համաձայնության գալ։ Պակիստանը համաձայնել է, բայց Ներուն ասել է, որ թույլ չի տա երրորդ անձին որոշել չորս միլիոն մարդու ճակատագիր։ Կորբելը քննադատել է Հնդկաստանի դիրքորոշումը միջազգային համագործակցության «վավեր» և «առաջարկվող միջոցի» նկատմամբ[68][69]։

Սակայն խաղաղությունը կարճ է տևել։ Ավելի ուշ՝ 1953 թվականին, Շեյխ Աբդուլլահը, ով մինչ այդ կողմ էր Քաշմիրի լուծմանը հանրաքվեի միջոցով, մի գաղափար, որը, ըստ պատմաբան Զուտշիի, «անաթեմա» էր հնդկական կառավարության համար, բախվել է վերջինիս հետ։ Նա պաշտոնանկ է արվել և բանտարկվել 1953 թվականի օգոստոսին։ Նրա նախկին տեղակալ Բակշի Ղուլամ Մոհամմադը նշանակվել է վարչապետ, իսկ հնդկական անվտանգության ուժերը տեղակայվել են հովտում՝ վերահսկելու փողոցները։

Ներուի կողմից հանրաքվեի առաջարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1953 թվականի մայիսին ԱՄՆ պետքարտուղար Ջոն Ֆոսթեր Դալեսը խորհուրդ է տվել Հնդկաստանին և Պակիստանին երկկողմանի լուծում փնտրել։ Մոտավորապես այս ժամանակահատվածում Շեյխ Աբդուլլահը բախվել է Հնդկաստանի կառավարության հետ և կորցրել իր կաբինետի գործընկերների աջակցությունը։ Նա 1953 թվականի օգոստոսին պաշտոնանկ է արվել և բանտարկվել։ Նրա նախկին տեղակալ Բակշի Ղուլամ Մուհամմեդը նշանակվել է վարչապետ, իսկ հնդկական անվտանգության ուժերը տեղակայվել են հովտում՝ վերահսկելու փողոցները[70][71]։

Քաշմիրում Հնդկաստանի կողմից «թյուր հեղինակություն» վայելող Ներուն որոշել է, որ պետք է լուծում գտնել։ Հնդկաստանը չէր կարող Քաշմիրը պահել «հարձակումների կիզակետում»։ Սկսած 1953 թվականի հուլիսից՝ նա Պակիստանի հետ քննարկումներում կրկին առաջ է քաշել հանրաքվեի տարբերակը։ 1953 թվականի օգոստոսին Դելիում կայացած երկկողմ բանակցություններում նա առաջարկել է վեց ամսվա ընթացքում նշանակել հանրաքվեի ադմինիստրատոր։ Հանրաքվեի ադմինիստրատորը չպետք է լիներ մեծ տերություններից մեկը, իսկ որևէ այլ պայմաններ առաջ չեն դրվել։ Պատմաբան Գովեր Ռիզվին նշել է Հնդկաստանի նախկին դիրքորոշման «ողբերգական հակադարձումը»։ «Ներուն այժմ պատրաստ էր առաջարկել գրեթե այն ամենը, ինչին Պակիստանը ձգտում էր 1947 թվականից ի վեր»։ Ներուն առաջարկել է, որ հանրաքվեն կարող էր անցկացվել նահանգի բոլոր շրջաններում, իսկ արդյունքների հիման վրա նահանգը կարող էր մասնատվել։ Նա բաց էր նահանգում զորքերի կրճատման համար «տարբեր մոտեցումների» քննարկմանը, որպեսզի թույլ տար ազատ քվեարկություն[70][71]։

Պակիստանի վարչապետ Բոգրան հաղթականորեն կարողացել է տուն վերադառնալ։ Այնուամենայնիվ, գործընկերների հարցերին ու քննադատություններին ի պատասխան նրա հանձնառությունը սկսել է տատանվել։ Պակիստանի ղեկավարների հիմնական առարկությունը Ներուի պահանջն էր՝ փոխարինել հանրաքվեի ադմինիստրատորին (Ադմիրալ Նիմիցին, որը նշանակվել է ՄԱԿ-ի Անվտանգության խորհրդի կողմից) ավելի փոքր չեզոք տերությունից, որը տարածաշրջանում ռազմավարական շահեր չուներ։ Պակիստանցիները կասկածում էին չարամիտ դրդապատճառների մասին, և ժամանակը անցնում էր[72][73]։

Սառը պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

ԱՄՆ-ն 1954 թվականի փետրվարին հայտարարել է, որ ցանկանում էր ռազմական օգնություն տրամադրել Պակիստանին։ ԱՄՆ-ն մայիսին Պակիստանի հետ ստորագրել է ռազմական պայմանագիր, որով Պակիստանը ռազմական տեխնիկա և ուսուցում կստանար։ ԱՄՆ նախագահը փորձել է մեղմել Հնդկաստանի մտահոգությունները՝ առաջարկելով Հնդկաստանին նմանատիպ զինատեսակներ։ Սա անհաջող փորձ էր։ ԱՄՆ-ի և Պակիստանի պայմանագրի վերաբերյալ Ներուի անվստահությունը նրան ստիպեց վատ տրամադրվել հանրաքվեի նկատմամբ[74]։ Հետևաբար, 1954 թվականին պայմանագրի կնքումից հետո Ներուն հրաժարվել է հանրաքվեի առաջարկից և հայտարարել, որ ստատուս քվոն մնացած միակ տարբերակն է։

Ներուի հանրաքվեի տարբերակից հրաժարումը մեծ հարված էր բոլոր շահագրգիռ կողմերի համար[75] Գիտնականները ենթադրում էին, որ Հնդկաստանը երբեք լուրջ մտադրություն չի ունեցել հանրաքվե անցկացնելու վերաբերյալ, և նրանց նահանջը մատնանշում է իերնց հավատքի արդարացումը:[79][80]:

Հնդիկ գրող Նիրադ Չաուդհուրին նկատել է, որ Պակիստանի կողմից արևմտյան աջակցության ընդունումն ապահովել է նրա գոյատևումը։ Նա կարծում էր, որ Հնդկաստանը մտադիր էր 1947–1954 թվականների ընթացքում երկու կամ երեք անգամ ներխուժել Պակիստան։ Գիտնական Ուեյն Ուիլքոքսի համար Պակիստանը կարողացել է արտաքին աջակցություն գտնել «հինդու գերակայությանը» հակազդելու համար՝ վերադառնալով 20-րդ դարի սկզբի խմբակային անվտանգության դիրքին[81]։

Չին-հնդկական պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1962 թվականին Չինաստանի Ժողովրդական Հանրապետության և Հնդկաստանի զորքերը բախվել են երկուսի կողմից հավակնվող տարածքում[82]։ Չինաստանը պատերազմում արագ հաղթանակ է տարել։ Աքսայչինը, որի մի մասը մինչ պատերազմը գտնվում էր չինական իրավասության տակ[83][84][85][86], այդ ժամանակվանից ի վեր մնացել է չինական վերահսկողության տակ։ Մեկ այլ ավելի փոքր տարածք՝ Տռանս-Կարակորումը, սահմանազատվել է որպես Չինաստանի և Պակիստանի միջև վերահսկողության գիծ, թեև չինական կողմի որոշ տարածքներ Հնդկաստանը պնդում է, որ Քաշմիրի մաս է։ Այս տարածաշրջանում Հնդկաստանը Չինաստանից բաժանող գիծը հայտնի է որպես «Փաստացի վերահսկողության գիծ»[87]։

Ջիբրալթարի օպերացիա և 1965 թվականի Հնդկա-պակիստանյան պատերազմ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

1947 թվականին Քաշմիրը գրավելու ձախողումից հետո Պակիստանն աջակցել է Քաշմիրի բազմաթիվ «գաղտնի բջիջների»՝ օգտագործելով իր Նյու Դելիի դեսպանատան օպերատիվ աշխատողներին։ 1950-ական թվականներին Միացյալ Նահանգների հետ կնքած ռազմական պայմանագրից հետո նա ինտենսիվորեն ուսումնասիրում էր պարտիզանական պատերազմը ԱՄՆ բանակի հետ ներգրավվման միջոցով[88]։ 1965 թվականին որոշվել է, որ պայմանները հասունացել են Քաշմիրում հաջող պարտիզանական պատերազմի համար։ «Օպերացիա Ջիբրալթար» անունով ընկերություններ են ուղարկվել Հնդկաստանի կողմից կառավարվող Քաշմիր, որոնց անդամների մեծամասնությունը ռազաքարներ (կամավորներ) և մոջահեդներ էին, որոնք հավաքագրվել էին Պակիստանի կողմից կառավարվող Քաշմիրից և վերապատրաստված բանակի կողմից։ Այս անկանոն ուժերին աջակցում էին կիսառազմական «Հյուսիսային թեթև հետևակ» և «Ազադ Քաշմիր» գնդերի սպաներն ու տղամարդիկ, ինչպես նաև հատուկ ծառայությունների խմբի հրամանատարներից։ Ենթադրվում է, 1965 թվականի օգոստոսին «Ջիբրալթար» գործողության շրջանակներում մոտ 30,000 ներթափանցող է ուղարկվել[89]։

Ծրագրվել էր, որ ներթափանցողները խառնվեին տեղի բնակչության հետ և դրդեին նրանց ապստամբության։ Միևնույն ժամանակ կսկսվեր պարտիզանական պատերազմը՝ ավերելով կամուրջները, թունելներն ու մայրուղիները, ինչպես նաև հնդկական բանակի կայանքները և օդանավակայանները՝ պայմաններ ստեղծելով Քաշմիրում «զինված ապստամբության» համար։ Եթե փորձը ձախողվեր, Պակիստանը հույս ուներ միջազգային ուշադրությանը հրավիրել Քաշմիրի խնդրի վրա։ Օգտագործելով ամերիկյան սպառազինության օգնությամբ նոր ձեռք բերված բարդ զենքերը՝ Պակիստանը կարծում էր, որ կարող է մարտավարական հաղթանակների հասնել արագ սահմանափակ պատերազմում[90]։

Այնուամենայնիվ, «Ջիբրալթար օպերացիան» ավարտվել է անհաջողությամբ, քանի որ քաշմիրցիները չեն ապստամբել։ Փոխարենը, նրանք զգալի թվով ներթափանցել են հնդկական իշխանություններ, և հնդկական բանակն ի վերջո կռվել է Պակիստանի բանակի կանոնավորների դեմ։ Պակիստանը պնդում էր, որ գերի ընկած տղամարդիկ Քաշմիրի «ազատության մարտիկներ» են, մի պնդում որը միջազգային լրատվամիջոցները հակասում էին[91][Ն 10]։ Սեպտեմբերի 1-ին Պակիստանը հարձակում է գործել հրադադարի գծի ողջ երկայնքով՝ թիրախավորելով Ախնուրը՝ փորձելով կտրել հնդկական հաղորդակցությունը Քաշմիր։ Ի պատասխան՝ Հնդկաստանը ընդլայնել է պատերազմը՝ միջազգային սահմանով հարձակվելով Պակիստանի Փենջաբի վրա։ Պատերազմը տևել է մինչև սեպտեմբերի 23-ը՝ ավարտվելով փակուղով։ Տաշքենդի հռչակագրից հետո երկու կողմերն էլ հետ են կանգնել իրենց նախահակամարտային դիրքերից և պայմանավորվել չմիջամտել միմյանց ներքին գործերին։

1971 թվականի Հնդկա-պակիստանյան պատերազմ և Շիմլայի համաձայնագիր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև վերահսկման գիծը համաձայնեցված է Շիմլայի համաձայնագրով (ՄԱԿ-ի քարտեզ)

1971 թվականի Հնդկա-պակիստանյան պատերազմը հանգեցրել է Պակիստանի համար կորստի և Արևելյան Պակիստանում ռազմական հանձնման։ Բանգլադեշը ստեղծվել է որպես առանձին պետություն Հնդկաստանի աջակցությամբ, և Հնդկաստանը հայտնվել է որպես հստակ տարածաշրջանային ուժ Հարավային Ասիայում։

Շիմլայում տեղի ունեցավ երկկողմանի գագաթնաժողով՝ հետպատերազմյան հարցերի կարգավորման նպատակով, որի ժամանակ Հնդկաստանը խաղաղություն է հաստատել Հարավային Ասիայում։ Վտանգված էր հակամարտության ընթացքում Հնդկաստանի կողմից գրավված Պակիստանի 5139 քառակուսի մղոն (13310 կմ²) տարածքը, իսկ ավելի քան 90,000 ռազմագերիներ պահվում էին Բանգլադեշում։ Հնդկաստանը պատրաստ էր վերադարձնել նրանց Քաշմիրի խնդրի «երկարատև լուծման» դիմաց։ Դիվանագետ Դիքսիթը նշում է, որ Շիմլայում բանակցությունները ցավոտ ու ոլորապտույտ էին, և գրեթե տապալվել են։ Վարչապետներ Զուլֆիկար Ալի Բհուտտոն և Ինդիրա Գանդին անձնական հանդիպման ժամանակ փակուղու դիմաց էին կանգնել. Բհուտտոն խոստովանել է, որ Քաշմիրի հարցը պետք է վերջնականապես լուծվի և դադարի խոչընդոտ հանդիսանալ Հնդկաստան-Պակիստան հարաբերություններում, որ հրադադարի գիծը, որը վերանվանվելու է Վերահսկողության գիծ, կարող է աստիճանաբար վերածվել Հնդկաստանի և Պակիստանի միջև դե յուրե սահմանի և որ նա քայլեր կձեռնարկի Պակիստանի կողմից վերահսկվող Ջամմուի և Քաշմիրի հատվածները Պակիստանի դաշնային տարածքներին ինտեգրելու համար։ Այնուամենայնիվ, նա պահանջել է, որ Համաձայնագրի պաշտոնական հռչակագիրը չպետք է ներառեր Քաշմիրի վեճի վերջնական կարգավորումը, քանի որ դա կվտանգեր իր նորաստեղծ քաղաքացիական կառավարությունը և Պակիստանում իշխանության կբերեր ռազմական և կոշտ դիրքորոշման այլ տարրեր[92]։

Ըստ այդմ, երկու երկրների կողմից ձևակերպվել և ստորագրվել է Շիմլայի համաձայնագիրը, որով երկրները որոշել են լուծել իրենց տարաձայնությունները խաղաղ ճանապարհով երկկողմ բանակցությունների միջոցով և պահպանել վերահսկողության գիծը։ Բազմակողմ բանակցությունները չէին բացառվում, բայց դրանք պայմանավորվում էին երկու կողմերի համաձայնությամբ[93]։ Հնդկաստանի համար սրանով ավարտվում էր ՄԱԿ-ի կամ այլ բազմակողմ բանակցությունները։ Այնուամենայնիվ, Պակիստանը վերաիմաստավորել է «ՄԱԿ-ի կանոնադրությունից» բխող հղումը և պնդել, որ ինքը դեռ կարող է դիմել ՄԱԿ-ին։ Միացյալ Նահանգները, Միացյալ Թագավորությունը և արևմտյան կառավարությունների մեծ մասը համաձայն էին Հնդկաստանի մեկնաբանման հետ[94]։

Շիմլայի համաձայնագրում նաև նշվում էր, որ երկու կողմերը կրկին կհանդիպեին տևական խաղաղության հաստատման համար։ Հաղորդվում էր, որ Բհուտտոն ժամանակ է խնդրել Պակիստանի ժողովրդից և Ազգային ժողովից՝ նախապատրաստելու վերջնական կարգավորմանը։ Հնդիկ մեկնաբանները նշել են, որ նա հրաժարվել է խոստումից։ Հուլիսի 14-ին Բհուտտոն Ազգային ժողովում ասել է, որ անհավասար պայմաններից նա հավասար համաձայնագիր է կնքել և զիջումների չի գնացել Ջամմուի և Քաշմիրի ինքնորոշման իրավունքի հարցում։ Նախատեսված հանդիպումը այդպես էլ չի կայացել[95]։

Նշումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Չինաստանի երկրորդական դերը՝ նշված տարբեր աղբյուրներում.[5][6][7][8]
  2. ↑ Պանիգրահի. Ջամմուն և Քաշմիրը, Սառը պատերազմը և Արևմուտքը (2009, էջ. 54): Հոկտեմբերի 27-ի վաղ առավոտյան հնդկական զորքերը պաշտպանել են Սրինագարի օդանավակայանը։ Սրինագար քաղաքը հսկում էին Ազգային կոնֆերանսի կամավորները, որոնց հետ հինդուներն ու սիկհերը ազատորեն շրջում էին մուսուլմանների մեջ, ինչը «անհավանական տեսարան» էր այցելու լրագրողների համար։ Ազգային կոնֆերանսը նաև աշխատել է հնդկական բանակի հետ՝ քաղաքը պաշտպանելու համար
  3. ↑ Սնեդեն՝ Քաշմիր, Չգրված պատմություն (2013, էջեր. 46–47): 1947 թվականի Հոկտեմբերի 28-ին, Թայմսը, անդրադառնալով հակահնդկական «գրոհային ուժերին», Ջամմուի և Քաշմիրի 3000 «մուսուլման ապստամբների և ցեղերի» մեջ կարողացել է բացահայտել չորս տարր 1) «Մուսուլմանական լիգա». գործակալներ և ագիտատորներ Պակիստանից 2) «գյուղացիներ, ովքեր բարձրացրել են Պակիստանի դրոշը և հարձակվել Քաշմիրի պաշտոնյաների վրա». 3) «Փախտուն ցեղերի անդամներ» 4) «Քաշմիր նահանգի ուժերից մուսուլման դասալիքներ, ովքեր իրենց հետ վերցրել են իրենց զենքերը»։
  4. ↑ Սնեդեն՝ Քաշմիր, Չգրված պատմություն (2013, էջ. 68): Նեհրուն գլխավոր նախարարներին տեղեկացրել է, որ «ռեյդերների մեջ իրական ցեղայինները, հավանաբար, թվով սահմանափակ են, մնացածը Փունչի նախկին զինծառայողներ են։
  5. ↑ Միր Քասիմ, Սայիդ (1992). Իմ կյանքը և ժամանակները. Allied Publishers Limited. ISBN 9788170233558. «Ռազմի դաշտում Ազգային կոնֆերանսի կամավորները ուս-ուսի տված աշխատում էին հնդկական բանակի հետ՝ զավթիչներին դուրս մղելու համար... Շեյխ Աբդուլլահը կողմ չէր, որ Հնդկաստանը դիմեր ՄԱԿ-ի միջամտությանը, քանի որ վստահ էր, որ հնդկական բանակը կարող զավթիչներից ազատել ամբողջ պետությունը»
  6. ↑ Կորբել (1953, էջեր. 506–507): Երբ Անվտանգության խորհրդի հերթական բանաձևը Հնդկաստանի և Պակիստանի կառավարություններին կոչ է արել երեսուն օրվա ընթացքում համաձայնության գալ Քաշմիրի ապառազմականացման վերաբերյալ, հիմնվելով Դոկտոր Գրեհեմի հանձնարարականի վրա, Պակիստանը ևս մեկ անգամ հավանության է տվել, իսկ Հնդկաստանը ևս մեկ անգամ մերժել… Գրեհեմը բավարարեց Հնդկաստանի խնդրանքը՝ Քաշմիրում 21000 մարդ պահելու համար, բայց շարունակել է Ազադի կողմում 6000 զինվորի տեղակայման առաջարկը։ Պակիստանը չի ընդունել առաջին դրույթը, և Հնդկաստանը շարունակում էր պնդել իր դիրքորոշումը Ազադի ուժերի վերաբերյալ։ Անհաջողությամբ ավարտված հանդիպումը ինչպես Հնդկաստանի, այնպես էլ Պակիստանի թերթերում ուղեկցվել է Քաշմիրի վեճում ՄԱԿ-ի միջամտության վերաբերյալ դառը մեկնաբանություններով։
  7. ↑ * Կորբել (1953, էջ. 507): Վեց տարվա պլանում Խորհրդի մոտեցումը, թեև անկողմնակալ և արդարացի, թվում է, թե ոչ ադեկվատ է, քանի որ այն չի արտացոլում Քաշմիրի իրավիճակի ծանրությունը… Անվտանգության խորհուրդը չի զբաղվել այս փաստարկներից և ոչ մեկով (Հնդկաստանի միանալու իրավական վավերականության ենթադրությունը և Պակիստանի կողմից դրա վավերականությունը ճանաչելուց հրաժարվելը)։ Նա նաև չի դիտարկել Արդարադատության միջազգային դատարանից Խարտիայի 96-րդ հոդվածի համաձայն հակամարտության իրավական ասպեկտի վերաբերյալ խորհրդատվական կարծիք խնդրելու հնարավորությունը։ Այն նաև չի վկայակոչել Խարտիայի VII գլխի որևէ դրույթ, որը վերաբերում է «ագրեսիայի ակտերին»։
    • Սուբբիա (2004, էջ. 180): Ի սկզբանե, Անվտանգության խորհուրդը խնդիրը ձևակերպել է որպես հիմնականում քաղաքական վեճ` առանց վեճի հիմնական իրավական հիմքի դիտարկման։
  8. ↑ * Անկիտ (2013, էջ. 276): Ըստ Քադողանի՝ (ՄԱԿ-ում Մեծ Բրիտանիայի մշտական ներկայացուցիչ), անկախ նրանից, թե «խնդրո առարկա ուժերը կազմակերպված են, թե անկազմակերպ, թե դրանք վերահսկվում են Պակիստանի կառավարության կողմից կամ օգտվում են Պակիստանի կառավարության կողմից ընձեռնված», Հնդկաստանն իրավունք ուներ միջոցներ ձեռնարկել ինքնապաշտպանության համար՝ զավթիչներին հետ մղել, ՄԱԿ-ի կանոնադրության 51-րդ հոդվածի համաձայն զավթիչներին Պակիստանում հետապնդել և Պակիստանին որպես ագրեսոր մեղադրել 35-րդ հոդվածի համաձայն։
    • Անկիտ (2013, էջ. 279): Մաունթբեթենը նույնպես ուղղակիորեն աղաչեց Էթլիին քաղաքական, ինչպես նաև անձնական գծերով. «Ես համոզված եմ, որ Միացյալ Նահանգների և Միացյալ Թագավորության այս վերաբերմունքը լիովին սխալ է և կունենա հեռուն տանող արդյունքներ։ Ցանկացած հեղինակություն, որ ես նախկինում կարող էի ունենալ իմ կառավարության ներսում, հիմնականում կորցրել եմ այն պատճառով, որ ես պնդում էի, որ նրանք պետք է հղում անեն Միավորված ազգերի կազմակերպությանը՝ հավաստիացնելով, որ այնտեղ կստացվի հստակ համաձայնություն»։
  9. ↑ * Չուդուրի, Գոլամ (1968). Պակիստանի հարաբերությունները Հնդկաստանի հետ։ 1947–1966. Praeger. էջեր 178. «Հնդկաստանի ղեկավարները...շարունակել են հույս փայփայել, որ մասնատումն ի վերջո կչեղարկվի. Մասնավորապես, նրանք նպատակեր ունեին Արևելյան Պակիստանի միացման հետ կապված։ Պակիստանի դժգոհությունը... սահմանափակված էր վիճելի տարածքով... երբ հնդկական անզիջողականության արդյունքում Քաշմիրի հիմնախնդրի խաղաղ լուծման հեռանկարները մռայլ էին թվում, Պակիստանում հակահնդկական զգացմունքների պոռթկումներ եղան... Ենթադրվում է, որ «Սուրբ պատերազմը» կամ «Ջեհադը» խոսակցություններ վերաբերում էր Քաշմիրի վիճելի տարածքին։ Սակայն Հնդկաստանում առաջնորդները, մամուլը և նույնիսկ գիտնականները չէին վարանում արտահայտել բաժանումը չեղարկելու և այդպիսով Պակիստանը ոչնչացնելու հույսը։»
    • Չուդուրի, Գոլամ (1968). Պակիստանի հարաբերությունները Հնդկաստանի հետ 1947–1966. Praeger. էջեր 175. «Այդ մեջբերումների մեծ մասը վերաբերում էր 1950 թվականի ապրիլի 8-ի Լիակվատ-Նեհրու համաձայնագրի ստորագրումից հետո ընկած ժամանակահատվածին, որի համաձայն Հնդկաստանը և Պակիստանը պարտավորվում էին թույլ չտալ քարոզչություն որևէ երկրում... ձգտելով պատերազմ հրահրել երկու երկրների միջև։ Պակիստանի կառավարությունը մի շարք ազդեցիկ հնդկական թերթերի կողմից Համաձայնագրի կոպտագույն խախտման վերաբերյալ քսանյոթ բողոք է հարուցել, սակայն Հնդկաստանի կառավարության կողմից ոչ մի արդյունավետ քայլ չի ձեռնարկվել՝ պատճառաբանելով, որ իր գործողությունների շրջանակը սահմանափակված է Հնդկաստանի սահմանադրությամբ։ Պակիստանի կառավարությունը մատնանշել է, որ եթե այդպիսին լիներ, ապա Հնդկաստանի կառավարությունը չպետք է հետամուտ լիներ այնպիսի միջազգային պարտավորությունների, որոնք նա ի վիճակի չէր իրականացնելու։ Հնդկաստանի կառավարությունը միայն ութ բողոք է ներկայացրել Համաձայնագրի ենթադրյալ խախտման վերաբերյալ։»
    • Չուդուրի, Գոլամ (1968). Պակիստանի հարաբերությունները Հնդկաստանի հետ։ 1947–1966. Praeger. էջեր 166. «Լիակուատը ուշադրություն է հրավիրել Պակիստանի դեմ պատերազմի շարունակական և բացահայտ քարոզչության վրա, որն իրականացրել են հնդկական մամուլը, նշանավոր առաջնորդները և քաղաքական կուսակցությունները, որոնք բացահայտորեն ընդունել են մասնատման չեղարկումը որպես դավանանքի հոդված, որը ոչ այլ ինչ էր, քան Պակիստանի լուծարում։ Անկասկած, խոսվել է Պակիստանում Ջեհադի կամ Քաշմիրի մուսուլման բնակչության ազատագրման մասին, սակայն...Պակիստանի դժգոհությունները միշտ սահմանափակվել են Քաշմիրով, որը...վիճելի տարածք է։ Սխալ էր Քաշմիրում լուծման խաղաղ մեթոդների ձախողման հետ կապված հիասթափության զգացում առաջացնող արտահայտությունները մեկնաբանել որպես Հնդկաստանի դեմ պատերազմի ցանկություն։ Սակայն Հնդկաստանում Պակիստանի ստեղծումը դեռևս համարվում է ողբերգական սխալ, որը պետք է ուղղել։»
  10. ↑ Վարշնեյ, Երեք փոխզիջված ազգայնականություն 1992, էջ. 216: Անկախ դիտորդները դրա մասին ոչ մի ապացույց չեն կարողացել ստանալ։ Նյու Յորք Թայմսը պարզել է, որ «մինչ այժմ գերեվարված բանտարկյալների մեծ մասը չի խոսում Քաշմիրիի բարբառով։ Նրանք խոսում են... Փենջաբերեն և այլ բարբառներ»։ Վաշինգտոն Փոստը նշել է. «Իսլամադավան պակիստանցիները՝ նախագահ Այուբի գլխավորությամբ ակնկալում էին, որ ներթափանցողները կկարողանան համընդհանուր ապստամբություն առաջացնել, և սա Այուբի առաջին հիասթափությունն է»:... Մեկ անգամ ևս պարզ էր, որ ինչ վիճակում էլ լինեն իրենց հարաբերությունները Հնդկաստանի հետ, քաշմիրցիները չեն ցանկանում ընդունել Պակիստանը։

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ Yahuda, Michael (2002 թ․ հունիսի 2). «China and the Kashmir crisis». BBC. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 22-ին.
  2. ↑ Chang, I-wei Jennifer (2017 թ․ փետրվարի 9). «China's Kashmir Policies and Crisis Management in South Asia». United States Institute of Peace. Վերցված է 2019 թ․ մարտի 22-ին.
  3. ↑ 3,0 3,1 Slater, Christopher L.; Hobbs, Joseph J. (2003). Essentials of World Regional Geography (4 ed.). Brooks/Cole Thomson Learning. էջ 312. ISBN 9780534168100 – via Internet Archive. «India now holds about 55% of the old state of Kashmir, Pakistan 30%, and China 15%.»
  4. ↑ Kargil from Surprise to Victory (paperback ed.). HarperCollins Publishers India. 2010. էջ 54. ISBN 9789350293133.
  5. ↑ «Jammu & Kashmir». European Foundation for South Asian Studies (EFSAS). Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 4-ին.
  6. ↑ Snow, Shawn (2016 թ․ սեպտեմբերի 19). «Analysis: Why Kashmir Matters». The Diplomat. Վերցված է 2020 թ․ մայիսի 4-ին.
  7. ↑ Hobbs, Joseph J. (2008 թ․ մարտ). World Regional Geography. CengageBrain. էջ 314. ISBN 978-0495389507.
  8. ↑ Margolis, Eric (2004). War at the Top of the World: The Struggle for Afghanistan, Kashmir and Tibet (paperback ed.). Routledge. էջ 56. ISBN 9781135955595. {{cite book}}: Text "(journalist)" ignored (օգնություն)
  9. ↑ Copland, Ian (2003). «Review of War and Diplomacy in Kashmir: 1947-48. By C. Dasgupta». Pacific Affairs. 76 (1): 144–145. ISSN 0030-851X. JSTOR 40024025. «As is well known, this Hindu-ruled Muslim majority state could conceivably have joined either India or Pakistan, but procrastinated about making a choice until a tribal invasion - the term is not contentious - forced the ruler's hand.»
  10. ↑ Lyon, Peter (2008). Conflict Between India and Pakistan: An Encyclopedia (անգլերեն). ABC-Clio. էջ 80. ISBN 9781576077122.
  11. ↑ «Kashmir | History, People, & Conflict». Encyclopedia Britannica. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 30-ին.
  12. ↑ Bose, Sumantra (2003), Kashmir: Roots of Conflict, Paths to Peace, Harvard University Press, էջ 76, ISBN 0-674-01173-2, «The intervening years [between 1958 and 1962] were notable for China's entry into the international politics of the Kashmir conflict. China's relations with India deteriorated precipitously after the Chinese annexation of Tibet in 1959, and rising tensions flared into a military conflict in late 1962 at a number of disputed border flashpoints stretching in an east-west arc along the Himalayan ranges, including a desolate area called Aksai Chin on Ladakh's frontier with Tibet and China's Xinjiang province.»
  13. ↑ «Simla Agreement». Bilateral/Multilateral Documents. Ministry of External Affairs, Government of India. Վերցված է 2013 թ․ սեպտեմբերի 27-ին.
  14. ↑ Fortna, Virginia (2004). Peace time: cease-fire agreements and the durability of peace. Princeton University Press. ISBN 978-0-691-11512-2.
  15. ↑ Defeat is an Orphan: How Pakistan Lost the Great South Asian War. Oxford University Press. 2017. էջեր 27, 53, 64, 66, 67. ISBN 978-1-84904-858-3. «p. 27: It was not so much that India won the Great South Asian War but that Pakistan lost it.
    p. 53: The story of the Kargil War—Pakistan's biggest defeat by India since 1971 —is one that goes to the heart of why it lost the Great South Asian War.
    p. 64: Afterwards, Musharraf and his supporters would claim that Pakistan won the war militarily and lost it diplomatically. In reality, the military and diplomatic tides turned against Pakistan in tandem.
    p. 66: For all its bravado, Pakistan had failed to secure even one inch of land.
    p. 66-67:Less than a year after declaring itself a nuclear-armed power, Pakistan had been humiliated diplomatically and militarily.»
  16. ↑ 16,0 16,1 Wax, Emily (2008 թ․ օգոստոսի 28). «Peaceful Protests in Kashmir Alter Equation for India». The Washington Post. Վերցված է 2010 թ․ նոյեմբերի 23-ին.
  17. ↑ 17,0 17,1 Trofimov, Yaroslav (2008 թ․ դեկտեմբերի 15). «A New Tack in Kashmir». The Wall Street Journal. Արխիվացված օրիգինալից 2022 թ․ հունիսի 13-ին. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  18. ↑ Mathur, Shubh (2016). The Human Toll of the Kashmir Conflict: Grief and Courage in a South Asian Borderland. Palgrave Macmillan US. էջեր 21–. ISBN 978-1-137-54622-7. «writers like Baba (2014), Bose (2005), Schofield (2010) and Robinson (2013) see it as an indigenous Kashmiri response to the decades of political repression and the denial of the Kashmiri right to self-determination.»
  19. ↑ 19,0 19,1 Iqbal, Sajid; Hossain, Zoheb; Mathur, Shubh (2014). «Reconciliation and truth in Kashmir: a case study». Race & Class. 56 (2): 51–65. doi:10.1177/0306396814542917. S2CID 147586397.
  20. ↑ Amin, Tahir; Schofield, Victoria. «Kashmir». The Oxford Encyclopedia of the Islamic World. Oxford University Press. «The origins of the current insurgency in Kashmir relate to latent frustration among the population. Despite Indian promises to the Kashmiri people and the UN that a plebiscite would be held, the Indian government never allowed the Kashmiris to exercise their right of self-determination.»
  21. ↑ Evans 2002, p. 19: "Most Kashmiri Pandits living in the Kashmir Valley left in 1990 as militant violence engulfed the state. Some 95% of the 160,000-170,000 community left in what is often described as a case of ethnic cleansing."
  22. ↑ Saliq, Sheikh (2011 թ․ սեպտեմբերի 16). «2010 Kashmir Unrest – A recollection of what happened». The Vox Kashmir. Արխիվացված է օրիգինալից 2015 թ․ ապրիլի 2-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 10-ին.
  23. ↑ Burke, Jason (2010 թ․ օգոստոսի 4). «Kashmir unrest continues as more protesters die». The Guardian. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 10-ին.
  24. ↑ «U.N. concerned over Kashmir unrest». Reuters. 2010 թ․ օգոստոսի 3. Արխիվացված է օրիգինալից 2010 թ․ օգոստոսի 6-ին. Վերցված է 2015 թ․ ապրիլի 10-ին.
  25. ↑ «Kashmir's most wanted terrorist Burhan Wani killed in Anantnag encounter». India Today (անգլերեն). 2016 թ․ հուլիսի 8. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 12-ին.
  26. ↑ «Pakistan warns India against attacking». BBC News. 2019 թ․ փետրվարի 19.
  27. ↑ Kazi, Rape, Impunity and Justice in Kashmir (2014), էջեր. 14–46.
  28. ↑ Kazi, Seema (2015). Gender and Militarization in Kashmir. Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ դեկտեմբերի 13-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. «Sordid and gruesome as the militant record of violence against Kashmiri women and civilians is, it does not compare with the scale and depth of abuse by Indian State forces for which justice has yet to be done.» {{cite book}}: |work= ignored (օգնություն)
  29. ↑ «India: "Denied": Failures in accountability for human rights violations by security force personnel in Jammu and Kashmir». Amnesty International. 2015 թ․ հունիսի 30. Վերցված է 2015 թ․ հուլիսի 4-ին.
  30. ↑ Essa, Azad (2015 թ․ սեպտեմբերի 10). «India 'covering up abuses' in Kashmir: report». Al Jazeera. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 13-ին.
  31. ↑ Asian Legal Resource Centre (2010 թ․ օգոստոսի 27). «Pakistan: Thousands Of Persons Remain Missing». Scoop. Արխիվացված օրիգինալից 2012 թ․ հոկտեմբերի 4-ին. Վերցված է 2012 թ․ մարտի 10-ին.
  32. ↑ Adams, Brad (2006 թ․ սեպտեմբերի 21). «Pakistan: 'Free Kashmir' Far From Free». Human Rights Watch. Արխիվացված օրիգինալից 2013 թ․ մարտի 14-ին. Վերցված է 2012 թ․ օգոստոսի 8-ին.
  33. ↑ Snedden, Christopher (2015). Understanding Kashmir and Kashmiris. ISBN 9781849043427.
  34. ↑ John L. Esposito, ed. (2004). «Kashmir». The Islamic World: Past and Present. Oxford University Press. Արխիվացված է օրիգինալից 2018 թ․ հունիսի 19-ին. Վերցված է 2023 թ․ օգոստոսի 22-ին. «Muslims, however, suffered under Hindu rule.»
  35. ↑ Jha, Prem Shankar. «V P Menon turned around and said, 'Sam we've got the Accession': An interview with Field Marshal Sam Manekshaw». Rediff.com. Վերցված է 2012 թ․ մայիսի 24-ին.
  36. ↑ Panigrahi, Jammu and Kashmir, the Cold War and the West, 2009, էջ 54
  37. ↑ Guha, India after Gandhi, 2008, էջ xx
  38. ↑ 38,0 38,1 Khan Bangash, Yaqoob (2010). «Three Forgotten Accessions: Gilgit, Hunza and Nagar». The Journal of Imperial and Commonwealth History. 38 (1): 132. doi:10.1080/03086530903538269. S2CID 159652497.
  39. ↑ Schofield, Kashmir in Conflict, 2003, էջեր 63–64
  40. ↑ Bangash, Yaqoob Khan (2010), «Three Forgotten Accessions: Gilgit, Hunza and Nagar», The Journal of Imperial and Commonwealth History, 38 (1): 117–143, doi:10.1080/03086530903538269, S2CID 159652497, «Alam replied [to the locals], as recorded by Brown: 'you are a crowd of fools led astray by a madman. I shall not tolerate this nonsense for one instance... And when the Indian Army starts invading you there will be no use screaming to Pakistan for help, because you won't get it.'... The provisional government faded away after this encounter with Alam Khan, clearly reflecting the flimsy and opportunistic nature of its basis and support.»
  41. ↑ Khan Bangash, Yaqoob (2010). «Three Forgotten Accessions: Gilgit, Hunza and Nagar». The Journal of Imperial and Commonwealth History. 38 (1): 137. doi:10.1080/03086530903538269. S2CID 159652497.
  42. ↑ Bangash, Yaqoob Khan (2016 թ․ հունվարի 9). «Gilgit-Baltistan—part of Pakistan by choice». The Express Tribune. Վերցված է 2017 թ․ հունվարի 5-ին. «Nearly 70 years ago, the people of the Gilgit Wazarat revolted and joined Pakistan of their own free will, as did those belonging to the territories of Chilas, Koh Ghizr, Ishkoman, Yasin and Punial; the princely states of Hunza and Nagar also acceded to Pakistan. Hence, the time has come to acknowledge and respect their choice of being full-fledged citizens of Pakistan.»
  43. ↑ Zutshi, Chitralekha (2004). Languages of Belonging: Islam, Regional Identity, and the Making of Kashmir. C. Hurst & Co. Publishers. էջեր 309–. ISBN 978-1-85065-700-2.
  44. ↑ Sokefeld, Martin (2005 թ․ նոյեմբեր), «From Colonialism to Postcolonial Colonialism: Changing Modes of Domination in the Northern Areas of Pakistan» (PDF), The Journal of Asian Studies, 64 (4): 939–973, doi:10.1017/S0021911805002287, S2CID 161647755
  45. ↑ Schofield, Kashmir in Conflict, 2003, էջեր 65–67
  46. ↑ Fair, Militant Challenge in Pakistan, 2011, էջեր 107–108
  47. ↑ Raghavan, War and Peace in Modern India 2010, էջեր. 110–111; Noorani, The Kashmir Dispute 2014, էջեր. 13–14; See also Khurshid, Tooba (Spring 2014), «The Kashmir Dispute: 1947-2012 by A.G. Noorani (review)», Strategic Studies, 34 (1): 121–124, JSTOR 48527560
  48. ↑ Prasad, Sri Nandan; Pal, Dharm (1987). Operations in Jammu & Kashmir, 1947–48 (անգլերեն). History Division, Ministry of Defence, Government of India. էջեր 49–50 – via Internet Archive.
  49. ↑ Prasad, Sri Nandan; Pal, Dharm (1987). Operations in Jammu & Kashmir, 1947–48 (անգլերեն). History Division, Ministry of Defence, Government of India. էջեր 49–50 – via Internet Archive.
  50. ↑ Noorani, A.G. (2017 թ․ հունվարի 8). «Plebiscite in Kashmir: Stillborn or Killed?- Part 1». Greater Kashmir. Արխիվացված է օրիգինալից 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին. Վերցված է 2021 թ․ նոյեմբերի 14-ին.
  51. ↑ Siddiqi, Muhammad Ali (2014 թ․ հունիսի 15). «Cover Story: The Kashmir Dispute: 1947–2012 by A.G. Noorani». Dawn.
  52. ↑ 52,0 52,1 «Plebiscite Conundrum». Kashmirlibrary.org. 1949 թ․ հունվարի 5. Արխիվացված է օրիգինալից 2020 թ․ փետրվարի 2-ին. Վերցված է 2012 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  53. ↑ Schofield, Kashmir in Conflict, 2003, էջեր 71–72
  54. ↑ McMahon, Robert J. (2010 թ․ հունիս). The Cold War on the Periphery: The United States, India, and Pakistan. Columbia University Press. էջեր 34–. ISBN 978-0-231-51467-5.
  55. ↑ Gupta, Jammu and Kashmir, 2012, էջեր 156–
  56. ↑ Josef Korbel (2015 թ․ դեկտեմբերի 8). Danger in Kashmir. Princeton University Press. էջեր 168–. ISBN 978-1-4008-7523-8. «It called upon India and Pakistan 'to prepare and execute within a period of five months from the date of this resolution a programme of demilitarization on the basis of principles 2 of General McNaughton's proposal.; It further decided to replace the United Nations Commission by a representative entrusted with arbitrary powers 'to interpret the agreements reached by the parties for demilitarization,' in case they should agree in this most important matter. It also requested this representative to make any suggestions which would in his opinion expedite and offer an enduring solution to the Kashmir dispute.»
  57. ↑ Victoria Schofield (2010 թ․ մայիսի 30). Kashmir in Conflict: India, Pakistan and the Unending War. I.B.Tauris. էջեր 101–. ISBN 978-0-85773-078-7. «On 27 May 1950 the Australian jurist, Sir Owen Dixon, arrived in the sub-continent, as the one man successor to UNCIP...Patel wrote to Nehru that Dixon was working to bring about an agreement on the question of demilitarisation.»
  58. ↑ Snedden, Christopher (2005), «Would a plebiscite have resolved the Kashmir dispute?», South Asia: Journal of South Asian Studies, 28 (1): 64–86, doi:10.1080/00856400500056145, S2CID 145020726
  59. ↑ Gupta, Jammu and Kashmir, 2012, էջեր 161–
  60. ↑ Josef Korbel (2015 թ․ դեկտեմբերի 8). Danger in Kashmir. Princeton University Press. էջեր 173–. ISBN 978-1-4008-7523-8. «India, Pakistan insisted, was committed to a plebiscite in the State of Jammu and Kashmir as a whole.»
  61. ↑ Hilal, A.Z. (1997). «Kashmir dispute and UN mediation efforts: An historical perspective». Small Wars & Insurgencies. 8 (2): 75. «This time it was Pakistan who refused to accept his proposal, arguing that Pakistan considered it a breach of India's agreement that: 'The destination of the state....as a whole should be decided by a single plebiscite taken over the entire state'.»
  62. ↑ Snedden, Christopher (2005). «Would a plebiscite have resolved the Kashmir dispute?». South Asia: Journal of South Asian Studies. 28: 64–86. doi:10.1080/00856400500056145. S2CID 145020726.
  63. ↑ Gupta, Jammu and Kashmir, 2012, էջեր 161–162
  64. ↑ Bradnock, Robert W. (998), «Regional geopolitics in a globalising world: Kashmir in geopolitical perspective», Geopolitics, 3 (2): 11, doi:10.1080/14650049808407617, «More importantly, Dixon concluded that it was impossible to get India's agreement to any reasonable terms. 'In the end I became convinced that India's agreement would never be obtained to demilitarisation in any such form, or to provisions governing the period of the plebiscite of any such character, as would in my opinion permit of the plebiscite being conducted in conditions sufficiently guarding against intimidation and other forms of influence and abuse by which the freedom and fairness of the plebiscite might be imperilled.»
  65. ↑ Victoria Schofield (2000). Kashmir in Conflict: India, Pakistan and the Unending War. I.B.Tauris. էջեր 83–. ISBN 978-1-86064-898-4. «Yet again the question of demilitarisation was the sticking point, causing Dixon to conclude: 'In the end I became convinced that India's agreement would never be obtained to demilitarisation in any such form, or to provisions governing the period of the plebiscite of any such character, as would in my opinion permit of the plebiscite being conducted in conditions sufficiently guarding against intimidation and other forms of influence and abuse by which the freedom and fairness of the plebiscite might be imperilled'. Without such demilitarisation, the local 'Azad' and regular Pakistani forces were not prepared to withdraw from the territory they had retained.»
  66. ↑ Schaffer, The Limits of Influence, 2009, էջ 30–
  67. ↑ Victoria Schofield (2010 թ․ մայիսի 30). Kashmir in Conflict: India, Pakistan and the Unending War. I.B.Tauris. էջեր 102–. ISBN 978-0-85773-078-7. «The issue was briefly taken up by the Commonwealth, when, in January 1951, at a meeting of Commonwealth prime ministers, Robert Menzies, the Australian prime minister, suggested that Commonwealth troops should be stationed in Kashmir; that a joint Indo–Pakistani force should be stationed there, and to entitle the plebiscite administrator to raise local troops. Pakistan agreed to the suggestions, but India rejected them.»
  68. ↑ Schofield, Kashmir in Conflict, 2003, էջեր 83–86
  69. ↑ Josef Korbel (2015 թ․ դեկտեմբերի 8). Danger in Kashmir. Princeton University Press. էջեր 178–180. ISBN 978-1-4008-7523-8. «Pakistan accepted the resolution. India rejected it, principally because of the new proposal for arbitration. Pandit Nehru and his followers in Kashmir declared that they would not permit the fate of four million people to be decided by a third person. But this was overclouding the issue. It had never been recommended, nor can one seriously believe that Nehru actually thought it had been, that the final fate of Kashmir should be decided by a tribunal...It was only the extent and procedure of the state's demilitarization which was to be submitted to arbitration, should the parties again fail to agree. At this point India cannot escape criticism...On one occasion Nehru had thoroughly endorsed a policy proposed by the Indian National Congress...to have all disputes concerning Hindu-Muslim relationship, ″referred to arbitration to the League of Nations...or any other impartial body mutually agreed upon.″ When, however, Liaquat Ali Khan made the more concrete proposal that the Kashmir dispute be arbitrated...Nehru replied that the Kashmir dispute was ″a non-justiciable and political issue and cannot be disposed of by reference to a judicial tribunal.″»
  70. ↑ 70,0 70,1 Raghavan, War and Peace in Modern India, 2010, էջ 225
  71. ↑ 71,0 71,1 Shankar, Nehru's Legacy in Kashmir, 2016, էջեր 6–7
  72. ↑ Rizvi, India, Pakistan and the Kashmir Problem, 1992, էջեր 58–59
  73. ↑ Schaffer, The Limits of Influence, 2009, էջ 43
  74. ↑ Sumit Ganguly (2002 թ․ հունվարի 5). Conflict Unending: India-Pakistan Tensions Since 1947. Columbia University Press. էջեր 25–. ISBN 978-0-231-50740-0.
  75. ↑ Shankar, Nehru's Legacy in Kashmir, 2016, էջ 12
  76. ↑ Noorani, A. G. (1996), «Partition of Kashmir (Book review of Pauline Dawson, The Peacekeepers of Kashmir: The UN Military Observer Group in India)», Economic and Political Weekly, 32 (5): 271–273, JSTOR 4403745
  77. ↑ Crocker, Walter (2011 թ․ նոյեմբերի 20), Nehru: A Contemporary's Estimate, Random House India, էջեր 48–, ISBN 978-81-8400-213-3
  78. ↑ Zachariah, Benjamin (2004), Nehru, Routledge, էջ 180, ISBN 978-1-134-57740-8
  79. ↑ A. G. Noorani wondered whether India "seriously contemplated" plebiscite even in 1948.[76] Australian diplomat Walter Crocker believed that Nehru was never seriously intent on holding a plebiscite and was determined to get out of it.[77]: Գիտնականները ենթադրում են, որ Հնդկաստանը երբեք լուրջ մտադրություն չի ունեցել հանրաքվե անցկացնելու վերաբերյալ, և դուրս գալը նշանակում էր նրանց հավատքի արդարացում[78]
  80. ↑ Talbot & Singh, The Partition of India 2009, էջ. 136; Singh, Ethnic Conflict in India 2000, էջ. 203: "Thereafter India's response...was to cloak its integrationist intent under the pretext of the Cold War threat emanating from the US policy of encirclement which included a military alliance with Pakistan."
  81. ↑ Wilcox, Wayne (1968). «China's strategic alternatives in South Asia». In Bingdi He (ed.). China in Crisis, Volume 2: China's Policies in Asia and America's Alternatives. University of Chicago Press. էջեր 397–398. ISBN 978-0-226-81519-0.
  82. ↑ «Viewpoint: Why mass funerals spur violence in Kashmir». BBC News (բրիտանական անգլերեն). 2016 թ․ սեպտեմբերի 4. Վերցված է 2022 թ․ հունիսի 13-ին.
  83. ↑ Verma, Virendra Sahai (2006). «Sino-Indian Border Dispute At Aksai Chin – A Middle Path For Resolution» (PDF). Journal of Development Alternatives and Area Studies. 25 (3): 6–8. ISSN 1651-9728. Վերցված է 2013 թ․ օգոստոսի 30-ին.
  84. ↑ Retzlaff, R. J. (1963). «India: A Year of Stability and Change». Asian Survey. 3 (2): 97. doi:10.2307/3023681. JSTOR 3023681.
  85. ↑ Fisher, M. W.; Rose, L. E. (1962). «Ladakh and the Sino-Indian Border Crisis». Asian Survey. 2 (8): 31. doi:10.2307/3023601. JSTOR 3023601.
  86. ↑ Pillalamarri, Akhilesh (2014 թ․ հունիսի 7). «What India Gets Wrong About China». The Diplomat. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 11-ին.
  87. ↑ Easen, Nick (2002 թ․ մայիսի 24). «Aksai Chin: China's disputed slice of Kashmir». CNN. Վերցված է 2010 թ․ փետրվարի 2-ին.
  88. ↑ Faruqui, Ahmad. «Remembering 6th of September 1965». Pakistan Link. Արխիվացված է օրիգինալից 2007 թ․ սեպտեմբերի 30-ին. Վերցված է 2007 թ․ հուլիսի 8-ին.
  89. ↑ Paul, Asymmetric Conflicts, 1994, էջ 107
  90. ↑ Paul, Asymmetric Conflicts, 1994, էջեր 115–116
  91. ↑ Mankekar, D. R. (1967). Twentytwo fateful days: Pakistan cut to size. Manaktalas. էջեր 62–63, 67. Վերցված է 2011 թ․ նոյեմբերի 8-ին.
  92. ↑ Dixit, India-Pakistan in War and Peace (2003, էջեր. 228–229); Haqqani, Pakistan Between Mosque and Military (2010, էջեր. 98–99); Subramaniam, India's Wars (2016, Chapter 27); Ganguly, Crisis in Kashmir (1999, էջեր. 60–63)
  93. ↑ Cohen, Stephen Philip (2002), «India, Pakistan and Kashmir», Journal of Strategic Studies, 25 (4): 32–60, doi:10.1080/01402390412331302865, S2CID 154265853
  94. ↑ See:
  95. ↑ Guha, India after Gandhi, 2008, Sec. 20.VII

Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մատենագրություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Հավելյալ ընթերցանություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Նախաանկախության պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Drew, Federic. 1877. The Northern Barrier of India: a popular account of the Jammoo and Kashmir Territories with Illustrations.&;#8221; 1st edition: Edward Stanford, London. Reprint: Light & Life Publishers, Jammu. 1971.

Մասնատում և հետանկախացում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  • Hussain, Shahla. 2021. Kashmir in the Aftermath of Partition. Cambridge University Press.
  • Webb, Matthew J. Kashmir's right to secede: A critical examination of contemporary theories of secession. Vol. 54. Routledge, 2012
  • Howard B. Schaffer Chester Bowles: New Dealer in the Cold War. Harvard University Press. 1993 978-0-674-11390-9.
  • Bradnock, Robert W (1998). «Regional geopolitics in a globalising world: Kashmir in geopolitical perspective». Geopolitics. 3 (2): 1–29. doi:10.1080/14650049808407617.
  • Heymann, Karen (2003). «Earned Sovereignty for Kashmir: The Legal Methodology to Avoiding a Nuclear Holocaust». Am. U. Int'l L. Rev. 19: 153.
  • Malik, Iftikhar H. "The Kashmir Dispute: A Cul-De-Sac in Indo-Pakistan Relations?." Perspectives on Kashmir (1992): 299–318.
  • Malik, Iftikhar H (1992). «Ethnicity and contemporary South Asian politics: The Kashmir conflict as a case study». The Round Table. 81 (322): 203–214. doi:10.1080/00358539208454099.
  • Malik, Iftikhar H (1992). «Indo‐Pakistani relations: A historical reappraisal: Lost case or turning‐point?». Contemporary South Asia. 1 (1): 127–142. doi:10.1080/09584939208719672.
  • Garner, George (2013). «Chechnya and Kashmir: The jihadist evolution of nationalism to jihad and beyond». Terrorism and Political Violence. 25 (3): 419–434. doi:10.1080/09546553.2012.664202. S2CID 143798822.
  • Dr. Ijaz Hussain, 1998, Kashmir Dispute: An International Law Perspective, National Institute of Pakistan Studies
  • Alastair Lamb, Kashmir: A Disputed Legacy 1846–1990 (Hertingfordbury, Herts: Roxford Books, 1991)
  • Kashmir Study Group, 1947–1997, the Kashmir dispute at fifty : charting paths to peace (New York, 1997)
  • Jaspreet Singh, Seventeen Tomatoes– an unprecedented look inside the world of an army camp in Kashmir (Vehicle Press; Montreal, Canada, 2004)
  • Navnita Behera, Demystifying Kashmir (Washington, D.C.: Brooking Institute Press, 2006).
  • Navnita Behera, State, identity and violence : Jammu, Kashmir and Ladakh (New Delhi: Manohar, 2000)
  • Sumit Ganguly, The Crisis in Kashmir (Washington, D.C.: Woodrow Wilson Center Press; Cambridge : Cambridge U.P., 1997)
  • Sumantra Bose, The challenge in Kashmir : democracy, self-determination and a just peace (New Delhi: Sage, 1997)
  • Robert Johnson, A Region in Turmoil (London and New York, Reaktion, 2005)
  • Hans Köchler, The Kashmir Problem between Law and Realpolitik. Reflections on a Negotiated Settlement. Keynote speech delivered at the "Global Discourse on Kashmir 2008." European Parliament, Brussels, 1 April 2008.
  • Prem Shankar Jha, Kashmir, 1947: Rival Versions of History (New Delhi : Oxford University Press, 1996)
  • Manoj Joshi, The Lost Rebellion (New Delhi: Penguin India, 1999)
  • Alexander Evans, "Why Peace Won't Come to Kashmir", Current History (Vol 100, No 645) April 2001 p170-175.
  • Surinder Mohan, "Transforming the Line of Control: Bringing the 'Homeland' Back In", Asian Politics & Policy (Vol 5, No 1) January 2013 p51-75.
  • Younghusband, Francis and Molyneux, E. 1917. Kashmir. A. & C. Black, London.
  • Victoria Schofield, Kashmir in the Crossfire, I.B. Tauris, London.
  • Andrew Whitehead, A Mission in Kashmir, Penguin India, 2007
  • Muhammad Ayub, An Army; Its Role & Rule (A History of the Pakistan Army from Independence to Kargil 1947–1999). Rosedog Books, Pittsburgh, Pennsylvania USA. 2005. 0-8059-9594-3; Web sources
  • Kashmir Conflict, Homepage Washington Post.
  • The UN Security Council Resolution on Kashmir Արխիվացված 2021-04-11 Wayback Machine Capt Samarth Singh.
Վիքիպահեստն ունի նյութեր, որոնք վերաբերում են «Քաշմիրի հակամարտություն» հոդվածին։
 ⛭ 
  Բառարաններ և հանրագիտարաններ
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Քաշմիրի_հակամարտություն&oldid=9805852» էջից