Պատմության ավարտի պատրանք
Պատմության ավարտի պատրանք (անգլ.՝ End-of-history illusion), սոցիալապես պայմանավորված կոգնիտիվ աղավաղում, հոգեբանական պատրանք, որն արտահայտվում է այն փաստով, որ մարդիկ, անկախ իրենց տարիքից, հավատում են, որ անցյալում նրանք զգալի անձնական աճ են ապրել և ենթարկվել են որոշակի հոգեբանական փոփոխությունների, բայց ապագայում էապես չեն փոխվի[1]։ Չնայած այն խոստովանությանը, որ իրականության իրենց ընկալումը ժամանակի ընթացքում զարգացել է, մարդիկ հակված են հավատալ, որ այն հասել է վերջնական փուլին և ապագայում մնալու է նույնը։
Այդ պատրանքը հիմնված է այն փաստի վրա, որ լինելով անձնական զարգացման ցանկացած փուլում, անհատը կարող է ընդգծել և բնութագրել իր անցյալում հասունության համեմատաբար ավելի ցածր մակարդակ։
Անվանում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ֆենոմենի անվանումը փոխառվել է Ֆրենսիս Ֆուկույամայի 1992 թվականի «Պատմության ավարտը և վերջին մարդը» գրքի վերնագրից
Հետազոտության պատմություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
«Պատմության ավարտի պատրանք» տերմինը ստեղծվել է հոգեբաններ Ջորդի Քուիդբաքի (Վիրջինիայի համալսարան), Դանիել Գիլբերտի և Թիմոթի Ուիլսոնի (Հարվարդի համալսարան) կողմից Science ամսագրի համանուն հոդվածում[2]։ Հոդվածում հրապարակվել են 6 հետազոտությունների արդյունքները, որոնց մասնակցել են 18-68 տարեկան ավելի քան 19,000 հարցվածներ, որոնք հրավիրվել են մասնագիտացված սոցիոլոգիական կայքերի միջոցով։ Այս ուսումնասիրությունները ցույց են տվել, որ մարդը հակված է գերագնահատել անցյալում իր հետ տեղի ունեցած փոփոխությունները և, ընդհակառակը, թերագնահատել անհատականության հետ կապված ապագա փոփոխությունները[3]։
Առաջին փորձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Առաջին փորձի ընթացքում մասնակիցներին առաջարկվել է լրացնել անհատականության գնահատման թեստ (Ten Item Personality Inventory), որը սահմանում է անհատականության 5 ամենակարևոր բնութագրերը՝ զիջողություն, նորի նկատմամբ բացություն, էմոցիոնալ կայունություն, ազնվություն, էքստրավերտություն։ Հարցվածները հետագայում պատահականորեն բաժանվել են 2 հավասար խմբերի, որոնցից մեկին խնդրել են ևս մեկ անգամ անցնել թեստը այնպես, ինչպես կանեին 10 տարի առաջ, մյուսին՝ այնպես, ինչպես կարծում են, որ այն կլրացնեին 10 տարի անց։ Բոլոր երեք թեստերի արդյունքները պատկերվել են նաև ռեգրեսիոն վերլուծության միջոցով։
Հետազոտությունը ցույց է տվել հակադարձ փոխկապակցվածություն մասնակցի տարիքի և անհատականության ապագա փոփոխությունների ակնկալիքի միջև։ Որքան մեծ էր հետազոտության մասնակցի տարիքը, այնքան նա ավելի վստահ էր, որ ապագայում միայն աննշան փոփոխությունների է ենթարկվելու կամ ընդհանրապես չի փոխվելու։ Այնուամենայնիվ, պատմության ավարտի պատրանքը ուղղակիորեն կախված չէ անհատի տարիքից, քանի որ երիտասարդների մեծ մասը նույնպես նշել է, որ առաջիկա 10 տարիների ընթացքում էական փոփոխություններ չի ակնկալում։ Համեմատելով առաջին և հաջորդ թեստերի արդյունքները՝ գիտնականները եկել են այն եզրակացության, որ կանխատեսված և ընթացիկ տվյալների միջև անհամապատասխանությունները գալիս են կանխատեսման անճշտություններից, այլ ոչ թե հիշողության սխալներից[4]։
Երկրորդ փորձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Երկրորդ փորձը հիմնված է եղել կյանքի հիմնական արժեքների գնահատման վրա։ Փորձին մասնակցելու համար ստեղծվել է նոր խումբ, որը հետագայում բաժանվել է նույն չափանիշներով, ինչ առաջին փորձի ժամանակ։ Մասնակիցներին խնդրել են առանձնացնել ներկա պահի 10 կարևորագույն արժեքները, այնուհետև բաժանել նրանց «հաշվետվության» և «կանխատեսման» խմբերի՝ թեստը կրկին անցնելու համար։
Փորձի ընթացքում պարզվել է, որ պատմության ավարտի պատրանքը ազդում է նաև մարդու անձնական արժեքների ոլորտի վրա։ Չնայած այն հանգամանքին, որ մասնակիցների տարիքի ավելացման հետ մեկտեղ նվազել է ապագայում ընթացքում արժեքների փոփոխություն ակնկալող հարցվածների ընդհանուր թիվը, բոլոր տարիքային խմբերում նկատվել է առաջիկա փոփոխությունները թերագնահատելու միտում[5]։
Երրորդ փորձ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հաստատելու համար վարկածը, որ ընթացիկ և կանխատեսվող բնութագրերի հայտնաբերված անհամապատասխանությունը պայմանավորված է կանխատեսման անճշտություններով, այլ ոչ թե հիշողության խանգարումներով, իրականացվել է երրորդ փորձը։ Այն նվիրված էր մարդու նախասիրություններին, քանի որ այս ոլորտում հիշողությունը բավականին հուսալի է։ Հետազոտողները կարծում էին, որ այս դեպքում հարցվողների համար ավելի հեշտ կլինի հիշել իրենց անցյալի նախասիրությունները, քան վերլուծել ընթացիկ կամ կանխատեսել ապագա փոփոխությունները։
Այս փորձի ընթացքում նոր հավաքագրված մասնակիցներին խնդրել են նշել իրենց ներկայիս նախասիրությունները (օրինակ՝ ուտեստ, երաժշտության ժանր, լավագույն ընկեր և այլն), ինչպես նաև հիշել տասնամյա վաղեմության իրենց նախասիրությունները և կանխատեսել փոփոխությունները 10 տարի անց։
Փորձի արդյունքները նման են եղել նախորդներին։ Մասնակիցները հետևողականորեն ակնկալում էին, որ իրենց նախասիրությունները կմնան անփոփոխ ապագա 10 տարիների ընթացքում, մինչդեռ մեկ տասնամյակ ավելի մեծ մասնակիցները նախորդ 10 տարիների ընթացքում փոփոխությունների շատ ավելի բարձր մակարդակ են նկատել։ Պատմության ավարտի պատրանքի և հիշողության խանգարումների միջև կապի վարկածը հերքվել է[6]։
TED Talks[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
2013 թվականին հրապարակվելուց անմիջապես հետո «Պատմության վերջի պատրանք» հոդվածը լայն գիտական քննարկումներ է առաջացրել, սակայն լայն զանգվածներում այն հայտնի է դարձել միայն 2014 թվականին՝ տեսության հեղինակներից մեկի՝ հոգեբան Դեյվիդ Գիլբերտի TED հարթակում ելույթից հետո[7]։
2018 թվականին ամերիկացի փիլիսոփա Բենս Նանեյի դասախոսությունը պատմության վերջի պատրանքի մասին լույս է տեսել TED-Ed-ում[8]։
Քննադատություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ջորդի Քուիդբաքի կողմից իրականացված նախնական հետազոտությունը լայն քննադատության է արժանացել լայնակի հետազոտությունն օգտագործելու համար, այլ ոչ թե երկայնակի, որն ավելի լավ կարտացոլի երևույթի երկարաժամկետ բնույթը։ Լայնակի ուսումնասիրությունը միաժամանակ ուսումնասիրում է տարբեր տարիքի մարդկանց խմբերը՝ ստեղծելով «ակնթարթային» պատկեր, երբ տարբեր տարիքի կարծիքները համապատասխանում են տարբեր մարդկանց կարծիքներին։ Երկայնական մեթոդը ավելի հարմար է այս տեսակի հետազոտության համար, որի ընթացքում նույն մարդկիկ մի քանի անգամ հարցման են մասնակցում՝ ըստ ընտրված միջակայքի։
Քննադատները նաև ավանդաբար թերահավատորեն են վերաբերվում ինքնակենսագրական հիշողության հուսալիությանը, քանի որ փորձերը բազմիցս հաստատել են, որ ռետրոսպեկտիվ հեիշողությունը կարող է հեշտությամբ ենթարկվել աղավաղումների[9]։ Օրինակ՝ կեղծ հիշողությունների ներդրման մեջ ամենամեծ ազդեցությունն ունեն լուսանկարները։ Ռետրոսպեկտիվ հիշողության վրա կարող է ազդել նաև իրադարձությունները մոռանալու ազդեցությունը, որն արտահայտվում է նրանով, որ մարդը հակված է հիշել միայն «ընդհատված ինքնության» իրադարձությունները՝ մարդու կյանքի շրջադարձային պահերը, և հոռետեսացնել պակաս նշանակալի և, հատկապես, բացասական իրադարձությունները։
Եզրակացություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետազոտության արդյունքում ստացված տվյալների հիման վրա Քուիդբաքը, Գիլբերտը և Ուիլսոնը եզրակացրել են, որ թերագնահատելով սեփական փոփոխությունները ապագայում՝ մարդիկ հակված են բարդացնել օպտիմալ լուծումներ գտնելը։ Պատրանքի պատճառը դեռ հասկանալի չէ, չնայած հետազոտողները ենթադրում են, որ դրա պատճառները կարող են ներառել դիմադրությունը կամ վախը փոփոխություններից[10]։
Երևույթի հնարավոր պատճառները նույնպես համարվում են․
- Մարդու հակումը հավատալ իր գրավչությանը, այսինքն՝ այն փաստին, որ այս պահին մենք գտնվում ենք անձնական էվոլյուցիայի գագաթնակետին, որ մեր արժեքներն առավել մտածված են։ Ապագայում ուժեղ որակական փոփոխությունների հնարավորության ենթադրությունը սեփական գրավչության մեջ տարհամոզման սպառնալիք է ներկայացնում։
- Անցյալի և ապագայի մասին մտածելիս կոգնիտիվ գործընթացների տարբերությունը։ Անցյալի հիշողությունները սկսում են վերակառուցողական գործընթաց, իսկ ապագան կանխատեսելու փորձերը՝ կառուցողական։ Վերջինս ենթադրում է բազմաթիվ իրավիճակների կառուցում, որոնցում մեր արժեքները, նախասիրությունները, բնավորությունը որոշակի փոփոխությունների են ենթարկվելու։ Ապագայում հնարավոր իրադարձությունների համակարգի նախագծման գործընթացը շատ ծախսատար է, ուստի մարդը հակված է շփոթել նման փոփոխությունների կանխատեսման բարդությունը դրանց պատահելու հավանականության հետ։
Դենիել Գիլբերտը ենթադրում է, որ այս ֆենոմենը կարող է առաջանալ կանխատեսման դժվարության պատճառով, թե ինչպես է մարդը փոխվում կամ բավարարվում իր ներկայիս վիճակով[11], ինչպես նաև այս երևույթը կապում է այն բանի հետ, թե ինչպես են մարդիկ ընկալում ժամանակն ընդհանրապես[12]։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ Quoidbach, Jordi; Gilbert, Daniel T.; Wilson, Timothy D. The End of History Illusion // Science. — 2013-01-04. — Т. 339. — С. 96—98.
- ↑ Quoidbach, Jordi; Gilbert, Daniel T.; Wilson, Timothy D. The End of History Illusion // Science. — 2013-01-04.
- ↑ «How the 'end of history' illusion shapes your life choices». www.bbc.com. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 23-ին.
- ↑ Quoidbach, Jordi; Gilbert, Daniel T.; Wilson, Timothy D. (2013 թ․ հունվարի 4). «The End of History Illusion». Science (անգլերեն). 339 (6115): 96–98. doi:10.1126/science.1229294. ISSN 0036-8075.
- ↑ «The End-of-History Illusion: Explained». The Knowledge (անգլերեն). 2021 թ․ հոկտեմբերի 15. Վերցված է 2024 թ․ հունվարի 23-ին.
- ↑ Quoidback, Jordi (2013). «The End of History Illusion» (PDF). Science.
- ↑ Gilbert, Daniel (2014). «The psychology of your future self». TED.com. Արխիվացված օրիգինալից 2019 թ․ հոկտեմբերի 28-ին. Վերցված է 2019 թ․ նոյեմբերի 18-ին.
- ↑ Bence Nanay (2018-09). «The "End of History" Illusion». Ted.com.
- ↑ Poulsen, Bruce On the End of History Illusion // Psychology Today. — 2013-01-27.
- ↑ Tierney, John (2013 թ․ հունվարի 4). «You Won't Stay the Same, Study Finds». The New York Times.
- ↑ Gilbert, Daniel "When Do We Become The Final Version of Ourselves?" (Interview). Interviewed by Guy Raz. NPR.. — 2015-06-19.
- ↑ Gilbert, Daniel "When Do We Become The Final Version of Ourselves?" (Interview) Interviewed by Guy Raz. NPR.. — 2015-06-19.
|
