Մարսաշարժ

Վիքիպեդիայից՝ ազատ հանրագիտարանից
Ռ-ալիքների ստվերային տարածքի պատկեր Երկրի վրա: Ս-ալիքները չեն անցնում արտաքին միջուկից

Մարսաշարժ (Մարսի երկրաշարժ), բնական երևույթ Մարսի վրա, որը, ինչպես երկրաշարժը, արտահայտվում է մոլորակի մակերեսի կամ ներքին մասի ցնցումների ու տատանումների տեսքով։ Մարսաշարժը մոլորակի ներսում էներգիայի արագ արտանետման արդյունք է, որն առաջացել է տեկտոնական սալերի շարժման կամ թեժ կետերի գործունեության արդյունքում, ինչպիսիք են Օլիմպոս հրաբուխը կամ Թարսիս լեռները (լատին․՝ Tharsis Montes): Մարսի երկրաշարժերի հայտնաբերումն ու վերլուծությունը կարող են օգտակար լինել Մարսի ներքին կառուցվածքը դիտարկելու, ինչպես նաև` որոշ հրաբուխներ ներկայումս որոշելու համար։

Ընդհանուր ակնարկ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Այն ժամանակ, երբ Լուսնի վրա երկրաշարժերը նախկինում արդեն դիտվել և լավ փաստագրվել են, ինչպես նաև Վեներայի երկրաշարժերի համոզիչ ապացույցներ են ստացվել, քիչ բան է հայտնի Մարսի վրա ընթացիկ սեյսմիկ ակտիվության մասին։ Ըստ որոշ գնահատականների՝ Մարսի երկրաշարժերը շատ հազվադեպ են տեղի ունենում՝ միլիոնավոր տարին մեկ անգամ կամ նույնիսկ ավելի հազվադեպ[1]։ Այնուամենայնիվ, հայտնաբերվել է համոզիչ ապացույց այն բանի, որ անցյալում Մարսը սեյսմիկորեն ակտիվ է եղել։ Հարավային Մարսի ընդարձակ հատվածում հայտնաբերվել են շերտային մագնիսական անոմալիաներ[2]։ Երկրի վրա նման անոմալիաները հաճախ հանդիսանում են այն տարածքի նշանը, որտեղ տեղի է ունեցել երկրակեղևի կոտրվածք, և սփրեդինգի ընթացքում ձևավորվում է նոր օվկիանոսային կեղև, օրինակ՝ միջին օվկիանոսային լեռնաշղթաների ռիֆտների շրջանում։ Լավ օրինակ է Միջին Ատլանտյան հրաբուխը։ Սակայն Մարսի տվյալ տարածաշրջանում չի հայտնաբերվել սփրեդինգով ձևավորված ակնհայտ լեռնաշղթա, ինչի կապակցությամբ տվյալ մագնիսական անոմալիան կարող է պահանջել այլ, հնարավոր է ոչ սեյսմիկական բացատրություն։

4000 կիլոմետր երկարությամբ Մարիների հովիտների կիրճը համարվում է հնագույն Մարսյան խզվածքի մնացորդը։ Սակայն, եթե բեկումն ակտիվ է եղել ինչ-որ պահի, հայտնի չէ, արդյոք այն պահպանում է ակտիվությունն այս պահին[3]։

Հայտնաբերում[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

Մարսյան SEIS սեյսմոմետրը կտրվածքով

Մարսի սեյսմիկ ակտիվությունը հայտնաբերելու առաջին փորձերը կատարվել են 1975 թվականին «Վիկինգ» ծրագրի միջոցով։ Ապարատը գործում է արդեն մի քանի տարի։ Բայց քանի որ սեյսմոգրաֆները տեղադրված էին զոնդերի վերին մասում, որոնք մակերեսին կանգնած էին ցնցող կլանիչների վրա, նրանք ճոճվում էին Մարսի քամու ազդեցության տակ և չէին կարողանում թույլ սեյսմիկ ակտիվություն հայտնաբերել[4]։ Այնուամենայնիվ, այս ուսումնասիրությունը հնարավորություն է տվել բացառել մարսյան հաճախակի և ուժեղ երկրաշարժերը[5]։ Վիկինգ 2-ը տվյալներ է հավաքել 2100 ժամվա ընթացքում (89 օր) Մարսի վրա գործող 560 օրվա ընթացքում[6]։ Այն ժամանակ, երբ Վիկինգ 2-ի տարածքում քամու արագությունը ցածր էր, սարքը թույլ էր տալիս տվյալներ ստանալ Մարսի վրա սեյսմիկ ակտիվության վերաբերյալ[6]։ Վիկինգ 1-ը ոչ մի տվյալ չի տրամադրել սեյսմոմետրի ակտիվացման հետ կապված խնդիրների պատճառով[6]։

Ենթադրվում էր, որ Ռիխտերի սանդղակով 2,8 մագնիտուդով մարսաշարժը (համապատասխանում է լայնակի ալիքի չափված ամպլիտուդին 188 մկմ-ին 5 Հց-ով[7]), որը գրանցվել էր 1976 թվականի նոյեմբերի 6-ին (Մարսի վրա աշխատանքի 80-րդ օրը) «Վիկինգ-2» սեյսմոմետրով[8], բայց, ցավոք այդ օրը բացակայում էին քամու արագության մասին տվյալները, ուստի անհնար է որոշել, թե արդյոք դա մարսագնացի, թե քամու պոռթկում էր[6]։ Մարսի միակ սեյսմոգրամման թույլ է տվել եզրակացնել, որ Մարսի վրա սեյսմիկ ալիքների տարածման պայմաններն ավելի շատ հողանման են, քան լուսանման են[7]։ Ելակետային գրառումից ստացված տեղեկատվության մեծ մասը վերածվել է ASCII ֆորմատի ֆայլերի[6]։ 30 տարի անց InSight ծրագրի մեկնարկը հանգեցրել է «Վիկինգի» կողմից հավաքված տվյալների նկատմամբ հետաքրքրության բարձրացմանը։ Հետագա վերլուծության ընթացքում սեյսմոգրաֆների տվյալները կարող են օգտագործվել որպես Մարսի վրա փոշոտ հորձանների հայտնաբերման խոշորագույն հավաքածուներից մեկը[6]։

InSight տիեզերական զոնդը, որը մեկնարկել էր 2018 թվականի մայիսին, վայրէջք է կատարել Մարսի վրա 2018 թվականի նոյեմբերի 26-ին, որտեղ տեղադրել է սեյսմոմետր, որը կոչվում էր Սեյսմիկ ներքին կառուցվածքի փորձ (SEIS)՝ մարսյան երկրաշարժերը որոնելու և Մարսի ներքին կառուցվածքը վերլուծելու համար։ Սեյսմաչափի զգայունությունը բավարար է՝ գրանցելու համար Մարսի մթնոլորտում տարեկան մի քանի տասնյակ երկնաքարերի ոչնչացումը, որոնք ուղեկցվում են տարեկան պայթյուններով, ինչպես նաև` արձանագրելու երկնաքարերի անկումը[9]։ Այն նաև կգրանցի, թե ինչպես են Մարսի ընդերքը և ծածկող շերտն արձագանքում երկնաքարի հարվածներին՝ պատկերացում կազմելով մոլորակի ներքին կառուցվածքի մասին[10][11][12]։

Թույլ սեյսմիկ ազդանշանը, ենթադրաբար, փոքր մարսաշարժից, չափվել և գրանցվել է InSight զոնդի SEIS սեյսմոմետրով 2019 թվականի ապրիլի 6-ին[13]։ SEIS սեյսմոմետրը հայտնաբերել է մակերեսի թրթռում` ձայնի երեք այլ տարբեր տեսակների ձայնագրման ժամանակ։ Երեք այլ իրադարձություն է գրանցվել մարտի 14-ին, ապրիլի 10-ին և 11-ին, բայց այդ ազդանշաններն ավելի թույլ և երկիմաստ էին ծագմամբ, ինչը դժվարացնում է որոշել դրանց պատճառը[14][15]։ Վեց ամսվա ընթացքում SEIS սեյսմոմետրը գրանցել է ավելի քան 100 իրադարձություն, որոնցից 21-ը հնարավոր մարսաշարժեր են[16]։ SEIS սեյսմոգրաֆի ընդգրկումից մինչև 2019 թվականի սեպտեմբերի 30-ը ընկած ժամանակահատվածում գրանցվել է 174 մարսաշարժ, որոնցից 24-ում Ռիխտերի սանդղակով եղել է 3-4 բալ ուժգնություն։ Մարսաշարժի երկու ամենահզոր էպիկենտրոնը տեղակայված էր Cerberus Fossae համակարգի ճեղքերի տարածքում[17]։ 2019 թվականի դեկտեմբերի կեսերին SEIS-ը գրանցել է 322 մասաշարժ[18]։ 2020 թվականի հունիսի վերջից մինչև աշուն ոչ մի մարսաշարժ չի գրանցվել։ 2020 թվականի սեպտեմբերին SEIS-ը գրանցել է 5 սեյսմիկ իրադարձություն, մարսյան մեկ տարուց մի փոքր ավելի երկար ժամանակահատվածում` ավելի քան 480 մարսաշարժ, մինչդեռ ոչ մի ցնցում չէր գերազանցում 3,7 բալը։ SEIS-ի կողմից արձանագրված բոլոր մարսաշարժերը ցույց են տվել միայն երկայնական առաջնային ալիքներ (P ալիքներ) և լայնակի երկրորդային ալիքներ (S ալիքներ), և նրանցից ոչ մեկի մոտ չեն եղել մակերեսային ալիքներ[19]։

Մարսը` SEIS սեյսմոմետրով. սեյսմիկ իրադարձություն (AudioVideoFile; Sol 128; 6 April 2019)

Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]

  1. ↑ «Mars Surface Made of Shifting Plates Like Earth, Study Suggests». Space.com. 2012 թ․ օգոստոսի 14. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  2. ↑ Douglas Isbell, Bill Steigerwald. «Magnetic stripes preserve record of ancient Mars. Mars Global Surveyor MAG/ER Press Release: 99-56». NASA.
  3. ↑ Yin, A. Structural analysis of the Valles Marineris fault zone: Possible evidence for large-scale strike-slip faulting on Mars(անգլ.) // Lithosphere : journal. — 2012. — Т. 4. — № 4. — С. 286—330. — doi:10.1130/L192.1
  4. ↑ «'Marsquakes' Could Shake Up Planetary Science». NASA (անգլերեն). NASA. 2018 թ․ մարտի 28. Արխիվացված է օրիգինալից 2019 թ․ ապրիլի 25-ին. Վերցված է 2018 թ․ նոյեմբերի 21-ին.
  5. ↑ Lorenz, Ralph D.; Nakamura, Yosio; Murphy, James R. Viking-2 Seismometer Measurements on Mars: PDS Data Archive and Meteorological Applications(անգլ.) // Earth and Space Science : journal. — 2017. — Т. 4. — № 11. — С. 681 — 688. — ISSN 2333-5084. — doi:10.1002/2017EA000306 — Bibcode: 2017E&SS....4..681L
  6. ↑ 6,0 6,1 6,2 6,3 6,4 6,5 Lorenz R. D., Nakamura Y. Viking Seismometer Record: Data Restoration and Dust Devil Search // 44th Lunar and Planetary Science Conference (2013)
  7. ↑ 7,0 7,1 Галкин И. Н. Внеземная сейсмология. — М.: Наука, 1988. — С. 138—146. — 195 с. — (Планета Земля и Вселенная). — 15 000 экз. — ISBN 502005951X
  8. ↑ «Mars quakes set to reveal tantalizing clues to planet's early years». Nature. 2018 թ․ ապրիլի 26.
  9. ↑ Bolide Airbursts as a Seismic Source for the 2018 Mars InSight Mission(անգլ.) // Space Science Reviews : journal. — Springer, 2017. — Т. 211. — № 1 — 4. — С. 525 — 545. — doi:10.1007/s11214-016-0327-3
  10. ↑ «NASA and French Space Agency Sign Agreement for Mars Mission». NASA. 2014 թ․ փետրվարի 10. Վերցված է 2014 թ․ փետրվարի 11-ին.
  11. ↑ Boyle, Rebecca (2015 թ․ հունիսի 4). «Listening to meteorites hitting Mars will tell us what's inside». New Scientist. Վերցված է 2015 թ․ հունիսի 5-ին.
  12. ↑ Kumar, Sunil (1 сентября 2006). Design and development of a silicon micro-seismometer (PDF) (Ph.D.). Imperial College London. Արխիվացված է օրիգինալից (PDF) 2016 թ․ հունիսի 10-ին. Վերցված է 15 июля 2015-ին.
  13. ↑ Witze, Alexandra (2019 թ․ ապրիլի 24). «First "Marsquake" Detected on Red Planet». Scientific American (անգլերեն). Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 25-ին.
  14. ↑ Brown, Dwayne; Johnson, Alana; Good, Andrew (2019 թ․ ապրիլի 23). «NASA's InSight Detects First Likely 'Quake' on Mars». NASA. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 23-ին.
  15. ↑ Bartels, Meghan (2019 թ․ ապրիլի 23). «Marsquake! NASA's InSight Lander Feels Its 1st Red Planet Tremor». Space.com. Վերցված է 2019 թ․ ապրիլի 23-ին.
  16. ↑ NASA's InSight 'Hears' Peculiar Sounds on Mars, October 1, 2019
  17. ↑ Giardini D. et al. The seismicity of Mars, 24 February 2020
  18. ↑ “Marsquakes” Reveal Red Planet’s Hidden Geology, December 18, 2019
  19. ↑ 3 Things We've Learned From NASA's Mars InSight, Dec. 16, 2020
Ստացված է «https://hy.wikipedia.org/w/index.php?title=Մարսաշարժ&oldid=9433050» էջից