Մարիների հովիտներ
Մարիների հովիտներ (լատին․՝ Valles Marineris)[1][2], կամ Մարիներ հովիտներ[3], հսկայական կիրճերի համակարգ Մարս մոլորակի վրա։ Անվանվել է ի պատիվ ամերիկյան «Մարիներ» տիեզերական ծրագրի, այն բանից հետո, երբ Մարիներ-9 սարքը հայտնաբերեց դրանք 1971 - 1972 թվականներին։ Մարիների հովիտները տեղակայված են Թարսիս նահանգից հյուսիս-արևմուտք[2] և ձգվում են հասարակածի երկայնքով։
Մարիների հովիտները ունեն մոտ 4500 կմ երկարություն (մոլորակի շրջագծի չորրորդ մասը), լայնությունը կազմում է 200 կմ, իսկ խորությունը՝ մինչև 11 կմ։ Այս կիրճերի համակարգը գերազանցում է հանրահայտ Գրանդ-Կոնյոնը 10 անգամ երկարությամբ, 7 - լայնությամբ և 7 - խորությամբ, և ամենամեծն է Արեգակնային համակարգում։
Մարիների հովտները բաժանում են մի քանի շրջաների։ Արևմուտքում դա Գիշերվա լաբիրինթոսն է[1][2], ավելի արևելք գտնվում են Տիտոնիուս և Իուս կիրճերը, ապա Մելաս և Օֆիր, հետո Կոպրատ, Գանգես, Էոս և Կապրի որը անցնում է քաոսների (ավերված ռելիեֆի տարածքներ), որոնք ավարտվում են Քրիսե հարթավայրում[1][2]։
Ձևավորումը[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Հետազոտողների մեծամասնությունը ենթադրում է, որ Մարիների հովիտները ձևավորվել են Մարսի ձևավորման վաղ ժամանակաշրջանում մոլորակի սառեցման հետևանքով։ Կիրճերի լայնությունը ժամանակի ընթացքում մեծացել է էրոզիայի հետևանքով։ Հնարավոր է, որ Մարիների հովիտները ձևավորվել են գործընթացի ընթացքում, որը նման է Արևելա-աֆրիկական րիֆտային հովտի առաջացմանը։
Ավելի վաղ առաջարկվում էին Մարիներների հովիտների առաջացման բազմաթիվ այլ վարկածներ։ Ի սկզբանե, գերակայում էր վարկածը այն մասին, որ այն կազմում է Մարսի ջրանցքների համակարգի մի մասը, սակայն XX դարի երկրորդ կեսին հզոր աստղադիտակների կառուցման հետ այս գաղափարից ստիպված եղան հրաժարվել։ 1970-ականներին կարծում էին, որ կիրճերը առաջացել են ջրային էրոզիայի կամ ջերկակարստային ակտիվության պատճառով, կապված հավերժական սառցակալման հալոցքի հետ։ Այս վարկածը նույնպես անբավարար է ճանաչվել։ Բացի այդ, 1972 թվականին կարծիք է հայտնվել այն մասին, որ Մարիների հովիտները առաջացել են մակերևույթի տակի լավայի հեռանալու պատճառով։
Մարիների հովիտների ձևավորումը, հավանաբար, կապված է հարևանությամբ գտնվող Թարսիս նահանգի ձևավորման և այնտեղ գտնվող հսկայական հրաբուխների ժայթքման հետ։ Եվս մեկ վարկած կապում է այս հովիտների առաջացումը հսկայական երկնաքարի ընկնելու հետ։
Գիշերվա լաբիրինթոսը հավանաբար առաջացել է ջրի կամ ածխաթթվի ազդեցության տակ, որոնք կարող էին դուրս մղվել մակերևույթ հեղուկ վիճակում և դրանից հետո գոլորշիանալ։ Մի փոքր հարավ այն կետից, որտեղ Լաբիրինթոսը միացնում է հսկայական կիրճերի հետ, տեղակայված է Աուդեմանս[1][2] խառնարանը։ Այս կետում երկնաքարի հարվածը կարող էի հալեցնել ջրի կամ ածխաթթվի սառույցները։ Այս խառնարանից հյուսիս Մարիների հովիտներում գոյություն ունի շրջան, որտեղ կան փոսեր և ակոսներ, որոնք, ինչպես ենթադրվում է, ձևավորվել են սառույցի և հեղուկի տեղաշարժման հետևանքով։ Այստեղ գտնվում են նաև ոչ մեծ կոնաձև սարեր, հավանաբար, հանգած հրաբուխներ։
Քրիսի շրջանը, հավանաբար ձևավորվել է ջրհեղեղի հետևանքով։
Մարիների հովիտների շրջանները[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գիշերվա լաբիրինթոս[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Գիշերվա լաբիրինթոսը գտնվում է Մարիների հովիտների արևմտյան ծայրում, Սիրիա սարահարթից հյուսիս, և Սիրամարգի լեռ հրաբուխից արևելք[1][2]։ Այն չափազանց կտրտված տեղանք է տարբեր ուղղություններով տարածվող կիրճերով։
Հովիտները և կիրճերը անցնում են զանգվածեղ ժայռերի միջև, որոնք իրենց հիմքում կազմված են հինավուրց միներալներից։ Սակայն այս ժայռերի վերին ճաքճքած շերտը, ամենայն հավանականությամբ ունի հրաբխային ծագում (որը վերագրվում է Թարսիսի հրաբուխներին)։ Ժայռերի պատերը կազմված են համասեռ, միատարր նյութից։ Ժայռերի միջև մակերևույթը տեղ-տեղ հարթ է, իսկ որոշ տեղերում կտրտված։ Կտրտված մակերևույթը հատկանշական է հիմնականում Լաբիրինթոսի արևելյան մասին։ Հնարավոր է, որ անհարթությունները կապված են ոչ համասեռ լանդշաֆտի վրա քամու բերած նստվածքների և էրոզիաների հետ, հնարավոր է նաև որ դրանք պատերի բեկորներն են։ Հարթ մասերը կարող էին ձևավորվել գետերի (հեղուկի հոսքերի ընթացքում) կամ քամու բերածոների հետևանքով։
Գիշերվա լաբիրինթոսի նման տեղանքներ, որպես կանոն, հանդիպում են ցամաքած գետերի աղբյուրների մոտակայքում (այսպիսի շրջան է հետազոտել, մասնավորապես, Mars Pathfinder-ը)։ Այսպիսի «լաբիրինթոսների» ձևավորումը կապում են աղետալի ջրհեղեղների ընթացքում ապարների դուրս մղման հետ։
Վիկինգ-1 ուղեծրակայանը կատարել է լուսանկարը, որի վրա ջրային ամպերը Լաբիրինթոսի վրա ճշգրտորեն կրկնում են նրա ձևը, այս երևույթի պատճառները մինչ այժմ քննարկվում են գիտական հանրությունում։
Տիտոնիուս և Իուս կիրճեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Իուսը սկսվում է Աուդեմանս խառնարանի հյուսիսային ծայրից և ձգվում է դեպի արևելք։ Տիտոնուս կիրճը գտնվում է ավելի հյուսիս և ուղղահայաց Իուսին։ Իուսի մեջ (ավելի մոտ հարավային պատին) անցնում են Գերյոն լեռները։ Իուսի հատակը կազմված է կիրճի պատերի փլուզումներից գոյացած նյութից։ Ենթադրվում է, որ առաջ կիրճը եղել է ավելի նեղ և խորը, և ժամանակի ընթացքում պատերի փլուզումների հետևանքով խորությունը լցվել է իսկ պատերը հեռացել միմյանցից։ Կիրճի հատակը չունի խառնարանների և էրոզիայի հետքեր։ Իուսի պատերը (հիմնականում հարավային կողմը) կտրատված են կարճ հովիտներով, որոնք դասավորված են միջօրեականների ուղղությամբ։ Այս հովիտները հիշեցնում են երկրային Կոլորադո սարահարթի ձևավորումները Գրանդ-Կոնյոնի մոտ, որոնք առաջացել են ստորերկրյա ջրերի դուրս գալու հետևանքով և հետագա էրոզիայով։
Տիտոնիուս կիրճը նման է Իուսին, սակայն կան տարբերություններ։ Մասնավորապես պատերի վրա չկան այդ քանակի հովիտներ, իսկ հատակի որոշ հատվածներ ունեն քամու էրոզիայի հետքեր (ենթադրաբար էրոզիայի է ենթարկվել նստած հրաբխային մոխիրը)։
Տիտոնիուս և Իուս կիրճերի միջև ընկած տարածքը ծածկված է լավայով և նստվածքներով, որոնք կապված են Թարսիս նահանգի ընդլայնման հետ։
Մելաս, Օֆիր և Կանդոր կիրճեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարիների հովիտների մյուս մասը կազմված է երեք կիրճերից (հյուսիսից հարավ)՝ Մելաս, Օֆիր և Կանդոր։ Մելասը դա Իուսի արևելյան շարունակությունն է, Կանդորը շարունակում է Տիտոնիուսին, Օֆիրը ունի օվալի ձև և ընկած է Կանդորի մեջ։ Բոլոր երեք կիրճերը միանում են իրար։
Այս կիրճերի հատակը ունի զգալի բարձրությունների տարբերություններ։
Մելասի հատակը ծածկված է, ինչպես ենթադրվում է, քամու էրոզիայի ենթարկված հրաբխային մոխրով։ Բացի այդ, այն կազմված է նաև փլուզված պատերի նյութից։ Մելասի պատերի երկայնքով սփռված է փլուզված ապարների շերտը։
Մելասի տարածքում է գտնվում Մարսի վրա ամենացածր կետը, 11 կմ-ով ցածր հովտի շրջապատող մակերևույթից։
Մելասի և Կանդորի միջև հատակը ունի ակոսավոր մակերես։ Սա կարող է բացատրվել սառույցի և հեղուկների շարժման հետ կապված բերածոներով և այլ գոյացություններով։ Այստեղ կա նաև շատ հրաբխային ծագման նյութեր, ընդ որում նաև քամու էրոզիայի հետքերով։ Հանդիպում են նաև պիկեր, որոնք ունեն նույն կազմությունը ինչպես և կիրճերի պատերը։
Կոպրատ կիրճ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավելի արևելք կիրճերի համակարգը անցնում է Կոպրատ կիրճի, որը շատ նման է Իուս և Տիտոնիուս կիրճերին։ Կոպրատի առանձնահատկությունն է արևելյան մասում բերածոների առկայությունը, ինչպես նաև քամու ազդեցությունը։ Բացի այդ Կոպրատի պատերում, ինչպես և Իուսի մոտ, կան շերտավոր նստվածքներ, ընդ որում Կոպրատի մոտ դրանք ավելի ցայտուն են։ Այս նստվածքները նախորդել են Մարիների հովիտների առաջացմանը և ենթադրվում է, որ նրանք ունեն նստվածքային ծագում։ Մարս Գլոբալ Սրվեյերի տվյալների ստանալուց հետո, առաջ են քաշվել վարկածներ, որ շերտավորությունը առաջացել է հրաբխային ծագման հոսքերի կամ հեղուկ կամ սառած ջրի զանգվածների տակ գտնվելիս։ Առաջ են քաշվել նաև քամու բերածոներից առաջացած շերտերի մասին վարկածներ, սակայն դժվար թե քամու բերածոները լինեն գերակշռող այս շերտերում։ Բացի այդ, նկատվում է, որ վերին շերտերը զգալիորեն բարակ են ներքևի շերտերից, որը կարող է բացատրվել նրանց տարբեր ծագումով։
Շերտավորություն է հայտնաբերվել նաև Կոպրատ կիրճի հատակին։ Երկրագնդի վրա այսպիսի կառույցներ առաջանում են նստվածքային ապարներից, որոնք աստիճանաբար հավաքվում են մեծ ջրամբարների հատակին։ Ենթադրվում է, որ նույնությամբ և Մարսի վրա շերտավոր կառույցները առաջացել են հնում գոյություն ունեցած լճերի և ծովերի հատակին։ Սակայն հետազոտողները կոչ են անում զգուշությամբ մոտենալ այս վարկածին, քանզի շերտավոր կառույցները կարող էին առաջանալ նաև բոլորովին այլ գործընթացների հետևանքով։ Այնուամենայնիվ, իրենց ձևավորման ընթացվքում ջրի և բրածո մնացորդների հնարավոր առկայության պատճառով հենց այս վայրերն են, որ առանձնակի հետաքրքրություն են ներկայացնում Մարսի վրա կյանքի որոնման ընթացքում։
Շերտավոր կառույցների հետազոտությունները թույլ կտան հասկանալ Մարսի վաղ երկրաբանական պատմությունը։
Էոս և Գանգես կիրճեր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Ավելի արևելք տեղակայված են Էոս և Գանգես կիրճերը։ Էոսի արևելյան մասում կան բծեր և ակոսներ, որոնք ենթադրաբար առաջացել են հեղուկի հոսքերի արդյունքում։ Գանգեսը հանդիսանում է Էոսի «ճյուղավորումը»։ Գանգեսի հատակը հիմնականում կազմված է բերածո նստվածքներից, որոնց նյութերը նույնացվում են պատերի քանդված նյութի հետ։
Քրիսե հարթավայր[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
Մարիների հովիտների ամենաարևելյան մասում է գտնվում Քրիսե հարթավայրը, որտեղ վայրէջք է կատարել Վիկինգ-1 իջեցվող սարքը։ Քրիսե հարթավայրը տեղակայված է ընդամենը մեկ կիլոմետր ավելի բարձր քան Մարիների հովիտների ամենացածր կետը։ Այստեղ տեղանքը քաոտիկ է, որը հիշեցնում է Վաշինգտոն նահանգի արևելյան մասի տեղանքը։ Երկրի վրա այս կառուցվածքը առաջացել է պլեյստոցենում, հավանաբար, աղետային ջրհեղեղների հետևանքով։ Քրիսեյում, ինչպես և Վաշինգտոնում, կան արցունքանման «կղզիներ», երկարավուն հոսանքներ, հարթ մակերևույթներ տարբեր բարձրությունների վրա։
Ծանոթագրություններ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- ↑ 1,0 1,1 1,2 1,3 1,4 Գ. Ա. Բուրբա (1981). Մարսի ռելիեֆի մասերի անվանումները. Մոսկվա: Նաուկա. էջ 85.
- ↑ 2,0 2,1 2,2 2,3 2,4 2,5 Մարս մոլորակի 1:20 000 000 մասշտաբի քարտեզ, ռուսերեն անվանումներով, կազմված է МИИГАиК 1982 թվականին
- ↑ Երկրային խմբի մոլորակների և նրանց արբանյակների ատլաս. Մոսկվա: МИИГАиК հրատարակչութոյւն. 1992. էջ 208.
Տես նաև[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Ագատոդեմոն, «ջրանցք», հայտնաբերված Պարսիվալ Լոուելի կողմից։ Այժմ նույնացվում է հովիտների արևմտյան մասի հետ։
- Հյուսիսային խորխորատ, խոշոր կիրճ Մարսի հյուսիսային բևեռային գլխարկի շրջանում։
Գրականություն[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Պիտեր Կատերմոլ (2001). Մարս` գաղտնիքը բացվում է. Տերրա հրատարակչություն.
- Նիկ Հոֆման (2000). Սպիտակ Մարսը` Մարսի մակերևույթի և մթնոլորտի նոր մոդելը հիմնված CO2-ի վրա. Ակադեմիկ Պրեսս.
- Հովարդ, Կոչել և Հոլտ. Կոլորադոյի սարահարթի չորային առանձնահատկությունները. Մոլորակների երկրաբանության համեմատական ձեռնարկ; ՆԱՍԱ; 1988։
- Ուայթբեք, Տանակա և Սքոթ; Մարիների հովիտներ շրջանի աշխարհագրական քարտեզը, Մարս; USGS I-2010; 1991։
Արտաքին հղումներ[խմբագրել | խմբագրել կոդը]
- Մարիների հովիտների լուսանկարներ Google.Mars-ում
- Մարիներների հովիտների վրայով թռիչքի համակարգչային մոդելավորում Արխիվացված 2011-05-13 Wayback Machine
